طنزپردازان ایرانی چگونه اولین جنبش مردمی خاورمیانه را رقم زدند؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، جنبش مشروطه یا انقلاب مشروطه مجموعه کوشش‌ها و رویدادهایی است که به امضا کردن فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه قاجار در 14 مرداد 1285 انجامید و تا دوره محمدعلی شاه قاجار برای تبدیل حکومت استبدادی به حکومت مشروطه ادامه یافت و منجر به تشکیل مجلس شورای ملی و تصویب نخستین قانون اساسی کشور ایران شد.

از اوایل پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار ناخشنودی مردم از ستم وابستگان حکومت رو به افزایش بود. تأسیس دارالفنون و آشنایی تدریجی ایرانیان با تغییرات و تحولات جهانی، اندیشه تغییر و لزوم حکومت قانون و پایان حکومت استبدادی را نیرو بخشید.

برای چرایی شکل‌گیری مشروطه عوامل متعددی را می‌توان برشمرد؛ از نوشته‌های روشنفکرانی چون زین‌العابدین مراغه‌ای و سیدجمال‌الدین اسدآبادی و دیگران که زمینه‌ مشروطه‌خواهی را فراهم آورد تا سخنرانی‌های سید جمال واعظ و ملک‌المتکلمین توده مردم مذهبی را با اندیشه آزادی و مشروطه آشنا می‌کرد. در این میان، نشریات نقش بی‌بدیل و بدون انکاری داشتند؛ نشریاتی که تلاش داشتند تا با استفاده از زبان طنز، عامه مردم را با وضعیت نابسامان کشور آشنا کرده و آنها را به تفکر وادارد؛ هرجا که زبان به تنگ می‌آید، طنز مفر و پناهگاهی است برای شاعران و مصلحان جامعه. با شکل‌گیری روزنامه‌های متعددی با این صبغه و سابقه، مخالفت با این دست از روزنامه‌ها و نوشته‌ها نیز کم‌کم رو به فزونی نهاد، تا جایی که گاه انتشار روزنامه‌ در این سال‌ها مساوی با کفر و الحاد بیان می‌شد. 

تاکنون آثار متعددی در زمینه مشروطه و خواسته‌های بی‌نتیجه مردم ایران در این زمینه منتشر شده است؛ دورانی که ایرانی‌ها تلاش دارند تا از پوسته سنت و استبداد رها شده و عقب‌افتادگی‌های کشور را با حد و مرز قانون جبران کنند؛ دوران طلایی که هرچند بی‌نتیجه ماند اما تلنگر آن تا سده‌ها باقی ماند. در این میان اندیشمندان و متفکران بسیاری در قالب روزنامه و با زبان طنز تلاش کرده‌اند تا با آگاهی‌بخشی به مردم، مرهمی برای زخم‌های عمیق این کشور بیابند.

«مشروطه از دامن طنز» از جمله جدیدترین تحقیقات در این زمینه است که تمرکز خود را بر روزنامه‌ها و مطالب طنز در عصر مشروطه و تأثیر آن در عدالت‌خواهی و قانون‌خواهی مردم گذاشته است. این اثر که اخیراً از سوی انتشارات اطلاعات به چاپ رسیده، در ابتدا به مسئله طنز و تفاوت آن با دیگر گونه‌های ادبی مانند هجو، هزل، مطایبه و ... می‌پردازد. نسترن خواجه نوری، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد، در ادامه این اثر ضمن پرداختن به ویژگی‌های سیاسی و اجتماعی در دوران قبل از مشروطه، زمینه‌های مشروطه‌خواهی را بررسی می‌کند. او در ادامه که می‌توان از آن به عنوان بخش اصلی کتاب یاد کرد، در بخش های چهارم و پنجم به تأثیر شب‌نامه‌ها، مطبوعات طنز و کاریکاتورها در دوران مشروطه می‌پردازد. نویسنده بخشی از کتاب را به روند شکل‌گیری زبان طنز در دوران مشروطه و تأثیر افرادی چون دهخدا و سیداشرف‌الدین گیلانی پرداخته و در ادامه(فصل سوم)، از روزنامه‌های موفق در این دوره همچون صور اسرافیل، نسیم شمال، آی ملاعمو، حشرات‌الارض، بهلول، ملانصرالدین، جارچی ملت، آذربایجان، تشویق، خیرالکلام، کشکول و ... یاد می‌کند.

نویسنده در بخشی از کتاب می‌نویسد: جماعتی از موعظه و منبر و حدیث، درس اخلاق و تقوا می‌گیرند و گروهی از سخنان طنز و شوخی خوششان نمی‌آید، کودکان و جمعی از بزرگسالان افسانه و داستان و رمان را می‌پسندند و از قهرمانان داستان‌ها اثر می‌پذیرند و متخلق به اخلاق آنان می‌شوند. اما اکثر مردم از شوخی خوششان می‌آید، طنز را دوست دارند و اشکال تصاویر تغییر شکل داده(کاریکاتور) آنان را به شگفتی و تفکر وا می‌دارد و شعر فکاهی و طنزآمیز، لبخند بر لبشان می‌آورد.

در این گفتار سخن ما بر سر همین موضوع است که طنز و کاریکاتور به خصوص در دوران مشروطیت چه جایگاهی دارد و چه نقشی در بیداری و هوشیاری مردم بازی کرده است. دورانی که بدون شک یکی از پرماجراترین ادورا سیاسی ایران به شمار می‌‌آید، دورانی که جنگ بین کهنه و نو، آزادی و استبداد، اشراف و رعیت و دانش و جهل به شدت ادامه دارد.

انتشارات اطلاعات کتاب حاضر را در 525 نسخه و در 180 صفحه در اختیار علاقه‌مندان به ادبیات و تاریخ دوران مشروطه قرار داده است.

انتهای پیام/