اصفهان| اما و اگرهای بهره‌وری آب در کشاورزی؛ «کشت گلخانه‌ای» راه نجات اقتصاد کشاورزی
با محدود شدن منابع آبی و اثرات تغییرات اقلیمی در چند دهه اخیر و همچنین افزایش نیاز بخش‌های صنعت، شرب و محیط زیست، مصرف آب در بخش کشاورزی به عنوان مصرف کننده اصلی منابع آب، باید به نفع سایر بخش‌ها کنترل شود.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از اصفهان، طی سالیان اخیر با توجه به محدودیت روبه رشد عوامل تولید، مدیریت کارا و بهبود بهره‌وری به عنوان موثرترین روش‌های دستیابی به رشد تولید مطرح شده‌اند. این موضوع آنقدر مهم بوده که بسیاری از کشورها سهم زیادی از رشد اقتصادی سالانه خود را از طریق مدیریت کارا و رشد بهره‌وری کل عوامل تولید به دست می‌آورند.
از آنجا که بخش کشاورزی به عنوان یکی از بخش‌های مهم اقتصادهایی نظیر اقتصاد ایران مطرح بوده و افزایش کارایی و بهره‌وری در این بخش، کل اقتصاد را متأثر می‌کند، اهمیت ویژه‌ای دارد.
از طرفی آب نیز یکی از عوامل مؤثر در بخش کشاورزی است که نقش حیاتی در تولید محصولات کشاورزی دارد و کشاورزی فعالیتی پرمصرف در نهاده آب است به طوری که تولید در این بخش بدون آب تقریباً غیرممکن است. اما با محدود شدن منابع آبی و اثرات تغییرات اقلیمی در چند دهه اخیر و همچنین افزایش نیاز بخش‌های صنعت، شرب و محیط زیست، مصرف آب در بخش کشاورزی به عنوان مصرف کننده اصلی منابع آب، باید به نفع سایر بخش‌ها کنترل شود. بدیهی است پایش این فرایند نیازمند مولفه‌های خاص خود است.
در این راستا، شاخص بهره‌وری آب به عنوان یکی از این مولفه‌ها در چند سال اخیر در برنامه‌ریزی‌های ملی مورد توجه قرار گرفته است. بهره‌وری آب در کشاورزی، عملکرد درآمد اقتصادی، شرایط اجتماعی، تولید کالری، پروتئین و ... را به ازای واحد آب به کار رفته بیان می‌کند و در جایی که تنها شاخص عملکرد به ازای تبخیر و تعرق گیاه مدنظر است، کارایی مصرف آب مطرح می‌شود.
بهره‌وری را در سطوح مختلف گیاه، دام، جنگل، آبزی‌پروری و واحدهای تولیدی، مزرعه، سیستم آبیاری، شبکه آبیاری و حوضه آبریز یا عرضه‌های طبیعی (مرتع و فضای سبز) می‌توان محاسبه کرد. افزایش بهره‌وری، به ویژه از دیدگاه ارزش تولید به ازای واحد مصرف آب به طور مستقیم یا غیرمستقیم می‌تواند راهکار مهمی برای بهبود معیشت جوامع محلی باشد.
در حال حاضر بهره‌وری آب کشاورزی در کشور در حدود 0.88 کیلوگرم به ازای یک مترمکعب مصرف آب است که بر اساس برنامه‌ریزی‌های بلندمدت تا سال 1404 باید به حداقل 0.2 کیلوگرم به ازای یک مترمکعب افزایش یابد.
عدم اجرای سیستم‌های آبیاری در تمام نقاط کشور
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان پیرامون اینکه وظیفه توزیع و برنامه‌ریزی آب در بخش کشاورزی برعهده وزارتخانه جهاد کشاورزی است اما اکنون این وزارت نقشی در چنین زمینه‌های ندارد و تقریباً تمام آن در دست وزارت نیرو است، گفت: اقدامات و پیشنهادات آنها برای سیستم‌های آبیاری در تمام نقاط کشور مناسب نیست.
مهدی بصیری ادامه داد: برای نمونه آبیاری بارانی را در مناطق خشک با ارایه تسهیلات توصیه می‌کنند اما این کاملا خلاف است، زیرا مصرف آب را به علت تبخیر زیاد بالا می‌برد.
وی با بیان اینکه اکنون اراضی کشاورزی با افزایش بهره‌برداران، کوچک و خرد شده و مدیریت اینگونه مسایل بسیار مشکل است، اظهار داشت: دولتمردان می‌توانند با اعمال سیاست‌های حمایتی و اقتصاد، پرداخت و عدم ارائه یارانه، افزایش یا کاهش قیمت برق و واردات اقداماتی را اجرایی کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان افزود: بیش از ظرفیت کشورمان مصرف داریم، مصارف اکولوژیک ( خاک و آب) در کشور کمتر از این است که اکنون در حال استفاده آن هستیم. زیرا با تخریب جنگل‌ها و مراتع فرسایش خاک‌هایمان افزایش می‌یابد. در برخی مواقع وزارت کشاورزی برنامه‌هایی اعلام می‌کند مثل کشت درخت در اراضی شیب‌دار که خودش عامل تصرف زمین‌های ملی، شخم زدن مراتع، تخریب منابع طبیعی و ایجاد فرسایش است.
وی بیان کرد: الگوی کشت را کسی نمی‌تواند کنترل کند و تمام این تلاش‌ها بی‌نتیجه مانده است زیرا اقتصاد و میزان آب در دسترس الگوی کشت را تعیین می‌کند.
افزایش بهره‌وری آب با فرهنگ‌سازی مصرف
بصیری ادامه داد: اکنون با افزایش تعداد بهره‌بردارها کنترل آنها هم بسیار مشکل شده و هدایت از طریق اقتصاد می‌تواند انجام شود. اکنون که مصرفمان افزایش یافته اساسی‌ترین اقدام فرهنگ‌سازی در مصرف کننده و تولیدکننده است و چنین اقدامی با برنامه‌ریزی بسیار عملی و دولتی از لحاظ روان شناختی و اقتصادی باید اجرا شود.
وی با بیان اینکه درصدد خوکفایی در تولید تمام محصولات هستیم که این اقدام درستی نیست، گفت: مزیت‌های نسبی در برخی محصول‌ها داریم اما نمی‌توانیم در همه کالاها خوکفایی داشته باشیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان اضافه کرد: در شرایط فعلی با گرانی ارز و دلار به فکر صادرات محصولات کشاورزی چه قانونی و چه قاچاق افتاده‌ایم و این در الگوی کشت و مصرف آب و غیره بسیار نقش دارد.
وی در پاسخ به این سئوال که الگوی تولید سنتی محصولات کشاورزی تا چه میزان بر افزایش مصارف منابع آبی تاثیرگذار است، اظهار داشت: کشاورزی سنتی الزاماً کشاورزی اشتباهی نیست زیرا از گذشته‌های دور این نوع کشت‌ها پایدار بوده است، اما هنگامی که صنعت، دستگاه‌های مدرن پمپ و غیره وارد کشاورزی می‌گردد چنانچه علم و کنترل آنها را نتوانیم در دست بگیریم چنین بلاهایی بر سر کشورمان می‌آید.
بصیری افزود: مثلا وزارت جهاد کشاورزی برای هدایت آب به سمت کوه‌ها، تخریب مراتع، فرسایش شدید و مصرف بالای انرژی و برق یارانه پرداخت می‌کند زیرا با پول نفت و یارانه درصدد تشدید تخریب‌ها هستیم، تمام این موارد باید درست شود.
پمپاژ غیرقانونی آب رودخانه‌ها تا ارتفاع 800 متری و خشکاندن چاه‌های کشاورزی
وی پیرامون اینکه یکی از مشکلات اساسی موضوع آب در سال‌های اخیر استانی شدن مدیریت آب است که در تمام ایران مسائل بسیاری را ایجاد کرده و در رودخانه‌ها و کوهستان‌ها آب را تا ارتفاع 700 تا 800 متر پمپاژ می‌کنند و پایین دست را که حق‌آبه و زمین‌های حاصلخیز داشته‌اند بدون آب کرده‌اند، بیان کرد: چاه‌های این مناطق با نبود آب برای کشاورزی خشک شده‌اند.
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان گفت: برنامه‌های ما براساس این نبوده که نتایج برنامه‌ها چیست بلکه برطبق نظریه‌ها کارشناسی نشده بود. مثلا فلان منطقه سد بزنیم و با احداث آن پول هنگفتی هم به دستمان می‌آید و بگویم که این میزان آب هم جمع‌آوری کردیم و اینکه چه بلایی بر سر پایین دست، تالاب‌ها، رودخانه، آب‌های زیرزمینی و کشاورزی آمده هیچ‌گونه مسئولیتی نداریم.
وابستگی نوع کشت به اقتصاد روز
وی با تاکید بر اینکه الگوی کشت را با اقتصاد می‌توانیم درست کنیم، اظهار داشت: اقتصاد کشاورز بستگی به نوع کشت دارد و نوع کشت را براساس اقتصاد روز تعیین می‌کنند.
بصیری با بیان اینکه کشت باید مناسب با وضعیت اقلیم باشد، افزود: ما امکانات تولید موادغذایی به صورت وسیع را نداریم باید شرایط را طوری مهیا کنیم که بتوانیم آب و خاک کشورمان را حفظ کنیم. مثلا در خوزستان نیشکر می‌کارند که اقدامی بسیار اشتباه است زیرا نیشکر در هر هکتار 54 هزار مترمکعب آب مصرف می‌کنند در حالی که کشت گندم در اصفهان 6 هزار مترمعکب و در خوزستان در هر هکتار 10 هزار مترمکعب آب صرف می‌گردد.
وی در پاسخ به این سئوال که آیا کشت صنعتی برای کشاورزی مناسب است، بیان کرد: امکان دارد کشت صنعتی برای کشاورزی مطلوب باشد اما برای کل کشور مناسب نباشد.
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان ادامه داد: اکنون که کشت سنتی تقریباً منسوخ شده و جای آن را نیمه صنعتی و کاملاً صنعتی در زراعت‌های بزرگ گرفته بیشتر اقلام آن اعم از تهیه سم، علف کش، کودشیمیایی و تراکتور وابستگی به خارج از کشور دارند، اما کشت سنتی خودگردان بود شاید تولید به صرفه نبوده اما تولیدات پایدار و از هزینه‌های کمتری برخوردار بود.
وی افزود: نمی‌توانیم تمام کشاورزی را به سنتی و صنعتی تقسیم‌بندی کنیم زیرا دانش بومی از اهمیت خاصی دارد که اکنون به دلیل عدم کارایی مناسب نسل آینده به آنها منتقل نخواهد شد. اما تمام صنایع به هم وصل هستند و دولت می‌تواند با ارتباط قوی با بهره‌برداران و علوم دیگر اقدامات مهمی را اجرایی کند تا از منابع کشورمان بهره‌مندی مناسبی داشته باشیم.
افزایش بهره‌وری مصرف آب با کشت گلخانه‌ای
کارشناس حوزه کشاورزی گفت: تولید کشت گلخانه‌ای سبب افزایش بهره‌وری مصرف آب و افزایش تولید محصولات کشاورزی می‌شود.
جواد شمس با بیان اینکه در شرایط کنونی با توجه به محدودیت منابع آبی استان، افزایش بهره‌وری در مصرف آب باید از اولویت‌های بخش کشاورزی استان باشد، اظهار داشت: تولیدات گلخانه‌ای باید مورد توجه قرار گیرد زیرا این تولیدات به توسعه اقتصادی استان کمک کرده و سبب رشد اقتصادی و بهره‌وری آب در کشاورزی می‌شود.
وی افزود: ارتقاء بهره‌وری آب کشاورزی به تنهایی و بدون توجه به بهبود بهره‌وری از سایر منابع طبیعی وابسته به آن نظیر منابع خاک، گیاه، جانوری، ارضی و...کاری ناشدنی است. مشکلات و چالش‌های فرآوری افزایش بهره‌وری آب کشاورزی در چارچوب بهره‌وری از سایر منابع طبیعی باید مورد بررسی قرار گیرد که عمده‌ترین آنها عبارتند از:کوچک بودن مالکیت‌های کشاورزی، فقدان شبکه‌های آبیاری مدرن، فقدان تسطیح و شکل دادن اراضی و... است.
کارشناس حوزه کشاورزی در اصفهان بیان کرد: افزایش همزمان کارآیی آبیاری به همراه تخصیص بهینه مقدار آب مصرفی، در حفظ و ارتقای شرایط کسب‌وکار کشاورزان به‌عنوان قشر مولد کشور نیز مورد تأکید جدی بوده و ضرورت دارد این مهم به عنوان یک عامل مؤثر در برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم سازی‌های آنی کشور مدنظر قرار بگیرد.
وی گفت: در حال حاضر علی‌رغم وجود ظرفیت‌های بالقوه ارزشمند در بخش کشاورزی، عملکرد و تولید محصولات به ازای سطح کاشت و میزان آب مصرفی بسیار پایین است.
شمس در ادامه افزود: کشاورزی نه تنها در اراضی دیم به‌واسطه بارش کم و نامنظم، بلکه حتی در اراضی آبی و مجهز به شبکه‌های مدرن آبیاری، عملکرد قابل قبولی در مقایسه با سایر کشورهای پیشرو ندارد. این موضوع بیش از گذشته اهمیت شناخت دقیق از وضعیت و لزوم ارائه راهکارهای منطقی و کارشناسی را نشان می‌دهد.
به گزارش تسنیم، خشکسالی و کم آبی در ایران یک واقعیت اقلیمی است و با توجه به روند روزافزون نیاز بخش‌های مختلف به آب، مشکل خشکسالی در سال‌های آینده حادتر نیز خواهد شد. در چنین شرایط یکی از راهکارهای موثر و عملی استفاده بهینه و صرفه‌جویی در مصرف آب است. در این میان، مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی که بخش عمده‌ای از مصارف آب در ایران را نیز شامل می‌شود، می‌تواند بسیار موثر و راهگشا باشد. بسیار روشن است که برای دستیابی به این مهم، شناسایی شاخص‌های اصلی مدیریت مصرف آب و تعیین این شاخص به روش‌های مناسب است.
انتهای پیام/ش
