آثار میان‌رسانه‌ای راهی برای زنده ماندن و رشد کتاب کودک
جریان فزاینده و مورد استقبال تولید محصولات میان‌رسانه‌ای برای مخاطبان کودک و نوجوان در نحله‌ها و گونه‌های مختلف در سراسر جهان رو به گسترش است.
خبرگزاری تسنیم، سید‌علی کاشفی‌خوانساری:
به دلیل رواج رسانه‌های جدید و همچنین مشکلات ناشی از تحریم و... عده‌ای از افول کتاب کودک صحبت می‌کنند. اما ناشران بزرگ کتاب کودک در جهان، حرکت به سمت طراحی و تولید کتاب‌های چند رسانه‌ای را پیش گرفته‌اند. این نوشته به زمینه‌ها و ویژگی‌های چنین آثاری می‌پردازد.
جریان فزاینده و مورد استقبال تولید محصولات میان‌رسانه‌ای برای مخاطبان کودک و نوجوان که در نحله‌ها و گونه‌های مختلف در سراسر جهان رو به گسترش است، از نظر اندیشه و مبانی نظری عمدتاً بر یک یا چندنظریه از سه نظریه زیر متکی و از آن منشعب است:
- در هم‌تنیدگی قالب‌های هنری در سپهر پست مدرن
تفکر مدرن که برآمده از عصر رنسانس و به دنبال آن انقلاب صنعتی بود، با نگاهی پوزیتیویستی و راسیونالیستی سعی در طبقه‌بندی و مرزبندی همه عالم داشت. این نگاه از علوم تجربی و اصحاب دایرةالمعارف به علوم انسانی و هنر نیز تسری یافت و سبب تفکیک هرچه بیشتر قالب‌ها و گونه‌های ادبی شد. با سست‌شدن پایه‌های مطلق‌نگر مدرنیسم و آغاز دوران پست‌مدرن، تردیدهای جدی درباره مرز انواع ادبی مطرح شد و شاهد در هم‌تنیدگی انواع قالب‌ها هستیم. امروز دیگر تفکیک انواع ادبی موضوعیت ندارد و مثلاً با آثاری رو‌به‌رو هستیم که همزمان نمایش، نمایشگاه عکاسی و کنسرت موسیقی هستند یا محصولاتی که در آن واحد کتاب، مجله، بازی کامپیوتری و انیمیشن را در خود دارند.
- تلقی «کالای فرهنگ» از جلوات فرهنگ و هنر و رجحان وجه اقتصادی
یکی دیگر از پیامدهای زیر سؤال رفتن مدرنیته و تفکر مدرن، تلقی کالا‌بودن از محصولات و آثار هنری و شکل‌گیری ترم صنایع فرهنگی است. این دیدگاه که نخست در میان متفکران مکتب فرانکفورت مطرح شد، هنر و ادبیات را در جوامع صنعتی و سرمایه‌محور، دیگر نه مقوله‌ای فردی و معنوی بلکه محصولی تولید شده برای بازار فروش ارزیابی می‌کرد.
کالا شدن فرهنگ که ناشی از تفکر سرمایه‌داری و حاکمیت بازار بود، مبحث مخاطب و ذائقه او را به یکی از موضوعات اصلی بوتیقا و زیبایی‌شناسی فرهنگ و هنر بدل کرد. مشتری‌مداری و امپاتی در هنر، تولید براساس تنوع سلایق و به دنبال آن مباحث زیربنایی اقتصاد فرهنگ از همین منظر شکل گرفت و گسترش یافت.
مرچندایزینگ یا تولید محصولات جانبی و تکمیلی، اقتصاد سینما و انیمیشن را با هدف هم‌افزایی به کتاب، مطبوعات، نرم‌افزار، بازی‌ها، عروسک‌ها، لوازم‌التحریر، اسسوری، دکوراسیون، و ... پیوند داد و در عرصه نظری نظریه‌های مخاطب‌محوری همچون خوانش‌های متکثر، مرگ مؤلف، معناهای ممکن، متون تعاملی، چندصدایی و ... بروز یافت.
- نظریات چند‌رسانه‌ایِ مخاطب محور
نظریات چند‌رسانه‌ای ریشه در مباحث شناخت‌شناسی دارد که از سرفصل‌های اصلی فلسفه بوده است. این مباحث از شناخت‌شناسی پا به حوزه ارتباطات گذاشت و ضمن پیوند با موضوعاتی چون سواد، درک مطلب، خوانش، سواد رسانه‌ای و ... به یکی از موضوعات جدید گفتمان نقد آثار ادبی و هنری بدل شد.
این نظریات از تغییرات و تأثیرات متقابل معنا و قالب در شرایط برگردان و انتقال از یک نظام نشانه‌ای به نظام نشانه‌ای دیگر صحبت می‌کند. مثلاً در کتاب‌های تصویری متن و تصویر قالب و محتوایی مجزا دارند، اما کنار هم قرارگرفتن آنها، موجب شکل‌گیری معناهای جدیدی میشود که با معنای اول و دوم متفاوتند.
مخاطب‌محوربودن ویژگی و نقطه تمایز این نظریات جدید است که برخلاف سنت مکاتب نقد که جملگی متن‌محور بودند، بار اصلی رمزگشایی و ارزش‌گذاری را به دوش مخاطب می‌گذارد.
با گسترش و نضج نظریات چند‌رسانه‌ای و مخاطب‌محور، شاهد شکل‌گیری نسل جدیدی از محصولات فرهنگی هستیم که میان‌رسانه‌ای هستند و ایده‌های ارائه شده در رسانه‌های مختلف توسط مشتری(مخاطب)، ترکیب و بازتولید و بازخوانی می‌شوند.
***
برخلاف سایر ایده‌های آوانگارد هنری، ایده محصولات میان‌رشته‌ای نه در محافل نخبگانی و هنرمندانه که بیشتر در میان کالاهای فرهنگی ویژه کودکان نمود یافته است و این پدیده ناشی از سنخیت ذاتی و خورند مبانی این آثار با دنیای کودکان است.
هنر و ادبیات کودکان ماهیتاً تمایزی آشکار با سایر شاخه‌های هنر دارد و آن مفروض بودن مخاطبان در زایش و خلق آن از بدو فکر اولیه است. به تعبیری ادبیات کودکان ذاتاً مخاطب‌محور است و مباحث مربوط به مصرف و مشتری، نه پیوستگی بیگانه که از ستون‌های ذاتی پیدایی آن است.
بر همین اساس است که رویکردهای کودک‌گرا در نقد ادبیات کودک و نوجوان به نحله غالب متون نظری این حوزه در دهه‌های اخیر بدل شده و تولیدات تعاملی و مخاطب محور برای خردسالان، کودکان و نوجوانان روز‌به‌روز اشاعه و تنوع بیشتری می‌یابد و گاهی براساس یک شخصیت بیش از صد محصول متنوع و میان‌رسانه‌ای تولید میشود.
وب سریز، فَن سریز، موشن‌گرافی، انیمیشن، گیم، عروسک، اسباب‌بازی، بازی، فوتو رمان، بوکازین، استوری‌پارکز، کامیک‌ها، موزه‌های شخصیت، فانی دابینگ، کارائوکه، دابسمش، لایف‌تم‌ها و ... همگی از ده‌ها مقوله و مصداق جدید کالاهای فرهنگی کودکان و تین‌ایجرها هستند که بر این مبنا بروز و ظهور یافته‌اند.
برخی حرکت‌ها برای تولید محصولات میان رشته‌ای در ایران نیز شکل گرفته که برای نمونه به برخی از آنها اشاره میشود:
- برپایی نشست تخصصی کتاب ـ اسباب‌بازی در سرای اهل قلم کودک و نوجوان در سال 94
- برپایی سه دوره جشنواره صنایع فرهنگی فیروزه توسط وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی
- جشنواره ایده‌یابی محصولات فرهنگی کودک (کودک آنلاین) با حمایت وزارت ارتباطات
- پیش‌بینی بخش استارتاپ‌های کتاب‌محور در نمایشگاه بین‌المللی کتاب
- تشکیل مجمع فعالان محصولات کودک و نوجوان (با حمایت قرارگاه خاتم‌الاوصیا)
- تولید کتاب از چند انیمیشن، تولید کتاب‌های صوتی، پادکست‌های کودک، مجلات دیجیتال و ...
- برپایی همایش، کارگاه‌ها و جشنواره‌های کتاب تصویری
بی‌شک اشاعه و رواج هوشمندانه محصولات چند رسانه‌ای و میان رسانه‌ای کودکان در ایران و عبور کتاب کودک ایران از فضای سنتی به مدرن نیازمند فعالیت‌ها و برنامه‌هایی است که برخی از این قرارند:
- دامن‌زدن به مباحث نظری، نقادانه و آسیب‌شناسانۀ صنایع فرهنگی کودکان و محصولات میان‌رسانه‌ای از طریق نشست، همایش، چاپ کتب ترجمه و تألیف و مجلات تخصصی
- ایجاد پیوند میان تشکل‌ها و انجمن‌های تولیدکنندگان کتاب، اسباب بازی، انیمیشن، نوشت افزار، مطبوعات کودک، نرم افزار، و ...
- تغییر برنامه موسسات بزرگ دولتی و حرکت به سمت کاهش تولید محصولات تک‌قالبی و تولید محتوا در مدیوم‌ها و مدیاهای چندگانه
- سیاست‌گذاری دولتی و زمینه‌سازی برای حضور و مشارکت بخش خصوصی در تولید محصولات چند‌رسانه‌ای و میان‌رسانه‌ای از طرق کوبرندینگ و ساب لایسنس و همچنین برپایی نمایشگاه ها و جشنواره های ترویجی و تشویقی
- اصلاح قوانین و مقررات دولتی و اداری به نحوی که تولید این محصولات نیازمند مجوزهای چندگانه و دشوار نباشد.
انتهای پیام/
