گفت‌وگو با ریش سفید فرش بلوچ خراسان رضوی: حال و روز فرش دستباف مساعد نیست

به گزارش خبرگزاری تسنیم از تربت حیدریه، سیدغلامرضا حسینی پیرمرد 86 ساله اهل تربت حیدریه این روزها پس از فعالیت بیش از نیم قرن در راه تولید فرش دستباف بلوچ خراسان در نمایشگاه بین‌المللی فرش دستباف ایران به سر می‌برد. فرصتی پیش آمد تا خبرنگار تسنیم با حضور در سالن 5 نمایشگاه بین‌المللی پای درد و دل‌های این پیرمرد کهنه‌کار فرش دستباف بنشیند.

حسینی که کار تولید فرش دستباف را در تربت حیدریه از سال‌های جوانی خود یعنی حدود سال 1340 شروع کرده و تاکنون یعنی چیزی حدود 58 سال این فعالیت را ادامه داده است می‌گوید: بیست و هشتمین نمایشگاه بین‌المللی فرش دستبافت ایران از سوم شهریورماه کار خود را آغاز و در نهم شهریورماه در محل دائمی نمایشگاه‌های تهران به‌کار خود پایان می‌دهد.

وی از کیفیت پایین برگزاری نمایشگاه امسال می‌گوید: از هر لحاظ کیفیت برگزاری امسال پایین‌تر از سال گذشته است. مثلا ساعت کار نمایشگاه امسال نسبت به سال گذشته با کاهش روبه‌رو بوده و اکثر غرفه‌داران به این مسئله انتقاد کرده‌اند.

قدیمی‌ترین تولیدگر فرش بلوچ خراسان اذعان دارد که من احیاگر رنگ «روناس»، ماندگارترین رنگ قرمز جهان در تولید فرش بلوچ خراسان بوده‌ام و پس از حدود دو دهه که استفاده از این رنگ زیبا در فرش‌های بلوچی به فراموشی سپرده شده بود؛ در سال 61 زنده کردم و این مسئله سبب شد تا در این سال‌ها ارزش و قیمت این فرش زیبا و اصیل افزایش پیدا کند.

به گفته حسن مزینانی کارشناس رفوگری روناس رنگ قرمز ملایمی است که از قرون گذشته از گیاهی به همین نام استخراج و در صنعت فرش، داروی گیاهی جهت تسریع بهبود شکستگی و رنگ مو مورد استفاده  قرار می‌گرفت. روناس در تاکستان‌ها و پای درختان باغات انگور به شکل یک بوته یافت می‌شود که پس از جمع‌آوری پاییزی انگور و استقرار روناس در مسیر وزش بادهای این فصل، مغزی آن از پوسته جدا می‌شود تا پس از انجام عمل آسیاب مورد استفاده صنعت فرش قرار گیرد و خاستگاه این گیاه شهر یزد است اما در استان تهران و شهرستان ورامین نیز به دست می‌آید. روناس رنگی است که سال‌های سال طراوت خود را حفظ می‌کند و نکته جالب آن که دوغ طبیعی ماده نگهدارنده رنگ روناس است.

حسینی از برپایی 400 کارگاه قالیچه بافی به سبک بلوچ خراسان خبر می‌دهد: از سال‌ها پیش با وجود تمام مشکلات موجود بر سر راه تولید فرش دستبافت تاکنون توانسته‌ام 400 کارگاه فعال قالیچه بافی در شهرهای مختلف جنوب استان خراسان رضوی راه‌اندازی کنم.

او از طوائف قوم بلوچ که در خراسان سکونت دارند هم گفت: ایلخانی، جان‌بیکی، قرایی، تیموری، سالارخانی، علی اکبرخانی،کلاه درازی هفت طایفه قوم بلوچ و عشایر سکونت یافته در این منطقه از خاک پر افتخار کشورمان هستند که هر کدام فرشی را با سبک و نقش خود تاکنون بافته‌اند.

مشخصات قالیچه سالارخانی

قالیچه‌ای بنام «سالارخانی» چشم مرا به خود متوجه می‌کند. حسینی می‌گوید این فرش حدود 60 سال قدمت داشته و با رنگی کاملا طبیعی و نقشی چشم‌نواز نمونه‌ای از فرش‌های با اصالت و ارزشمند بلوچ خراسان است.

نکته عجیب این است که قیمت این فرش 60 ساله که الیاف آن با رنگ «روناس» درهم آمیخته شده، فقط سه میلیون تومان است و به نظر از قیمت پایینی نسبتا برخوردار است.تاثیر نواسان ارز و قیمت دلار اما در چند روز گذشته ظاهرا بر رفت و آمدهای صادرات‌چی‌ها و تجار خارجی تاثیر گذاشته و ریسک خرید و فروش را بالا برده است.

این فعال تولیدگر فرش دستبافت می‌گوید: در روز اول نمایشگاه حدود 800 قالیچه بلوچی را به یکی از تجار فروخته‌ایم اما پس از کاهش نرخ دلار در روز گذشته معامله از سوی طرف مقابل فسخ شد و اثر این نوسانات را کاملا به روشنی می‌توان درک کرد.

فرشی به نام سفره

بلوچ‌ها در قدیم قالیچه‌ای بنام «سفره» می‌بافتند که در آن به نگهداری نان می‌پرداختند. این قالیچه از دو قسمت حاشیه و متن تشکیل شده که قسمت میانی آن گلیم بافی و حاشیه آن به صورت فرش بافته شده است؛ روزنه‌هایی در بین این دو قسمت وجود دارد که حسینی در این رابطه می‌گوید: این روزنه‌ها در گذشته سبب می‌شده هوا وارد سفره شود و نان کپک نزند. این نوع قالیچه در منطقه‌ای به‌نام ارگ در شهرستان خواف بافته می‌شده که امروزه دیگر کارکرد گذشته خود را از دست داده و با مرور زمان دیگر آن روزنه‌ها هم بسته شده و اصطلاحا «سفره» را کامل می‌بافند.

این احیاگر هنر اصیل فرش بافی در خراسان در ادامه می‌گوید: من تلاش خود را در طول این سال‌ها از عمر خود برای احیای فرش دستباف بلوچ خراسان را از کاریزک ناگهانی در تربت حیدریه تا شهرک باخرز، قلعه نو، ارگ، قاسم‌آباد، بیاساباد و شهر خواف و تا آخرین نقطه از مرز کشورمان با افغانستان یعنی «مژن‌آباد» روستایی که در نوار مرزی شرق کشور است را صورت داده‌ام و کارگاه‌های قالیچه‌بافی را در این مناطق دایر و امروز انتظار دارم همه مسئولان در سال «رونق تولید» از تولیدگران و بافندگان فرش در سراسر کشور برای از بین نرفتن این هنر اصیل و با هویت حمایت کنند.

سید جواد فرزند حسینی که خود حدود 20 سال در حوزه تولید فرش دستباف بلوچ خراسان فعال است نیز در گفت‌وگو با تسنیم می‌گوید: بنده به‌عنوان نماینده فرش تربت حیدریه در این نمایشگاه حضور پیدا کرده‌ام و سال‌هاست به همراه پدرم انواع دست بافته‌های عشایری بلوچ خراسان را تولید می‌کنم.

او می‌افزاید: معمولا در تولید فرش دستباف بلوچی از پشم گوسفند و یا شتر استفاده می‌شود. بافت فرش بلوچ خراسان سابقه‌ای حدود 700 ساله دارد و اقوام نازنین بلوچ به مناطقی از تربت حیدریه، خواف، تربت جام و مناطقی از نوار مرزی کشور مهاجرت کرده و به زندگی عشایری خود ادامه می‌دهند. 

سید جواد ادامه می‌دهد: عشایر بلوچ چندین سال است که به یکجانشینی روی آورده‌اند و هر طایفه در جایی مستقر شده‌اند. اکثر دست‌بافته‌های بلوچ در دارهای زمینی با ابعاد مختلف بافته می‌شود و بافنده‌های بلوچ «ذهنی‌باف» هستند و کار بافندگی را از روی نقشه از پیش طراحی شده بر روی کاغذ انجام نمی‌دهند.

مواد اولیه فرش بلوچی خراسان

وی در تشریح فرش بلوچ خراسان به تسنیم می‌گوید: در این نوع فرش بیشتر از رنگ‌های تیره استفاده می‌شود و در قدیم اکثر بافندگان فرش بلوچ خراسان از پشمی که خود با دست به ریسندگی آن می‌پرداختند، استفاده می‌کردند. اما امروزه اکثرا از نخ‌های ماشینی استفاده می‌کنند و عملیات ریسندگی پشم در کارخانه انجام شده و به‌دست بافنده‌ها می‌رسد.

حسینی در ادامه در پاسخ به این سوال که چرا همه قوم بلوچ را متعلق به استان سیستان و بلوچستان می‌دانند، می‌گوید: اکثر مردم کشورمان این گمان را دارند که قوم بلوچ فقط در  استان سیستان و بلوچستان هستند و این البته تلقی درستی است.

وی در ادامه این توضیح را می‌دهد که اقوام و طوایف بلوچ خراسان در زمان نادرشاه افشار به این خطه منتقل شدند و آنها از آن زمان در روستاها و نوار مرزی شرق کشور سکونت می‌یابند. اصالت این مردم نازنین همان اصالت قوم بلوچ در استان سیستان و بلوچستان است و با لهجه زیبا و شیرین بلوچی هم صحبت می‌کنند.

حسینی که راه پر ملامت و پرزحمت پدر را به عشق زنده نگه داشتن این هنر اصیل ایرانی ادامه داده است؛ می‌افزاید: امروز تولید فرش اصطلاحا نوبافت خراسان رضوی را در کنار تولید فرش بلوچی داشته و این فرش‌های نوبافت معمولا با نخ ابریشم بافته می‌شوند.

وی از اعتقاد جالب قوم بلوچ خراسان در بافندگی فرش می‌گوید: به اعتقاد و باور این طوایف که فرش بافی را به صورت ذهنی و بدون نقشه در این سال‌ها انجام داده‌اند، اگر کسی دو قالیچه را یکسان به لحاظ نقشه ببافد، برای او عذابی نازل و یکی از عزیزانشان به رحمت خدا می‌رود.

وی در ادامه می‌گوید: باید به باورها و اعتقادات هر قومی احترام گذاشته شود و این البته یک مزیت هم است که هر فرشی شناسنامه خود را به لحاظ طرح رنگ و بافت داشته و با قالیچه مشابه خود تفاوت‌هایی داشته باشد.

 یکی از مهمترین زیبایی‌های این فرش این است که ذهن بافنده و نبوغ او در پیاده‌سازی نقشه‌ای که در سر دارد و تخیلی که پرورانده ذهن اوست، طرح نهایی را رقم زده و هر فرشی اصالت و هویت خود را به صورت مجزا پیدا می‌کند.

400 کارگاه قالیچه‌بافی در جنوب خراسان رضوی

حسینی از علاقه بسیار زیاد خرید فرش بلوچ خراسان توسط مردم سراسر دنیا می‌گوید و البته از شرایط فعلی صادرات گله‌مند است و خاطرنشان می‌کند: خلاقیت بافندگان فرش بلوچ و استفاده از استعداد خدادادی در بافت این فرش، سبب شده تا علاقه‌مندان زیادی در دنیا در پی داشتن حداقل یک عدد از این قالیچه‌های زیبای بلوچی باشند.

وی از فعالیت‌های امروز خود می‌گوید: من به همراه پدرم با دایر کردن 400 کارگاه قالیچه‌بافی در نقاط مختلف جنوب خراسان رضوی در تلاش هستم تا نقوش با اصالت با رنگ و طرح همان قدیمی خود این نوع فرش را تولید کنیم و نگذاریم این هنر ارزشمند این آب و خاک به فراموشی سپرده شود.

حسینی اظهار می‌کند: با وجود اینکه امروز اکثر بافندگان با نقشه‌های شطرنجی یا کامپیوتری به فعالیت مشغول هستند اما ما برای حفظ همان اصالت فرش بلوچ خراسان ذهنی بافی را مجددا احیاء کرده و معتقدیم ارزش این فرش به همین سبک ذهنی باف و استفاده از رنگ‌های طبیعی خواهد بود.

مشکلات زیاد است

با جرات می‌توان گفت که در هیچ کجای دنیا نظیر فرش دستباف ایران یافت نمی‌شود و در درجه اول فرش دنیا قرار دارد اما دچار مشکلاتی هم عمدتا است؛ یکی از این مشکلات گرانی مواد اولیه و مشکل تامین آن است که این کار تولیدگران را بسیار سخت‌تر از گذشته کرده است. دستمزد پایین بافندگان، بیمه بافندگان از مشکلات اساسی در این حوزه به شمار می‌رود و هیچ حمایتی تاکنون به صورت جدی صورت نپذیرفته است.

وی از لازمه حمایت بیشتر مسئولان از فرش دستباف بلوچ خراسان می‌گوید: در شهرستان تربت حیدریه هم اخیرا حمایت‌های خوبی از سوی مسئولان ذی‌ربط از تولیدگران فرش دستباف در حال انجام است و امیدواریم این مشکلات که در همه کشور فراگیر است، با همت همه مسئولان دلسوز برطرف شود.

حسینی در پایان از حال امروز فرش دستبافت گفت: تحریم‌های ظالمانه آمریکا روی فرش دستبافت ایران تاثیر زیادی گذاشته است؛ امسال هم متاسفانه نسبت به سال گذشته نمایشگاه دچار یک افت شدید بوده و نوسانات یکی دو روز پیش قیمت ارز بر بازار فرش دستبافت تاثیر به‌سزایی گذاشته و در این بازار رکود به وجود آورده است.

به نظر او تزلزل تجار و خریداران اروپایی و عدم علاقه‌شان به خرید فرش در این چند روز فعالیت نمایشگاه، ناشی از همین نوسانات اخیر در قیمت ارز است.

با این وضعیت در شرایط ترسی برای تولید فرش دستبافت در دل تولیدگران ایجاد خواهد شد که این اصلا به نفع حال و روزهای فرش دستبافت ایرانی نیست. امید می‌رود با حمایت‌های سازمان ملی فرش ایران، رونق بیش از پیش در تولید فرش دستباف اتفاق افتد و امیدی در دل بافندگان فرش دستباف ایجاد شود تا این هنر اصیل ایرانی از بین نرود.

انتهای پیام/ح