جایگاه ائمه اطهار در برکشیدن "تمدن پارسی‌گوی ایران اسلامی" طی یک هزاره
این یادداشت نشان می‌دهد که بنیان‌سازی و شفته‌ریزی تمدن ایران اسلامی، که طی هزار سال پس از ۲۵۰ قمری اقصای عالم را زیر لگام خود داشت، به‌وسیله ائمه هدی علیهم السلام انجام شد.
خبرگزاری تسنیم؛ پرونده «جهادسازندگی» ــ بخش 34
هیئت اندیشه‌ورز اقتصادی خبرگزاری تسنیم؛ با همکاری مؤسسه فرهنگی احیاگران تمدن فاخر ایرانی اسلامی
تا اینجا در پرونده‌ی جهادسازندگی، مراحل زیر را به‌اتفاق طی کردیم:
- ابتدا «آنچه جهاد نبود» تبیین شد؛ در این زمینه تصریح شد که گرچه مفاهیمی همچون «محرومیت‌زدایی»، «عمران روستایی»، «بسیج سازندگی» و سایر واژگان منتسب به این نهاد، در جای خود مقدس و قابل احترام هستند، اما هیچ‌یک را نمی‌توان نماینده‌ی راست‌وار جهادسازندگی دانست.
- و ادعا شد که الگوی مفهومیِ (Conceptual Model) جهادسازندگی، نمونه‌ای از الگوی «نهاد»های دیوانی (بوروکراتیکِ) تراز تمدنی «ایران اسلامی»، و بالمآل مطمح نظر و موردِپسند انقلاب اسلامی را پیش چشم همگان قرار داد.
- و این نظریه مطرح شد که مؤلفه‌ی مبنایی‌ای که موجبات این را فراهم آورد که اساس «کنش‌های جهادی» با هر ساختار و نهاد دیگر اجرایی متفاوت باشد، و این مفهوم را به‌عنوان عالی‌ترین و رفیع‌ترین درفش نمادینِ حکمرانیِ انقلاب اسلامی به‌اهتزاز دربیاورد، نوع نگرش این نهاد به «حل مسئله» است؛ همان که به‌عنوان شعار اصلی جهادسازندگی، بر قلب آرم و لوگوی جهاد می‌درخشد: «همه‌باهم جهادسازندگی».
- سپس در تبیین دوگانه‌ی 1. اهتمام به آفرینشِ «علم بومی»، یا 2. پیروی از «علم جهان‌روا»؛ با کمی غور در حوزه‌ی فلسفه‌ی علم، به‌عرض رسید که دست‌کم در حوزه‌ی علوم رفتاری (و به‌ویژه اقتصادی) و نیز در درگاههای اجرایی، ابتناء و اتکاء به نهادهای غرب‌مبنا ــ اعم از اجرایی و سازمانی (مانند بانک و بورس و بیمه) یا حقوقی و قراردادی (مانند پول و بودجه‌ریزی) ــ طی دهه‌های متمادی گذشته، کشور ما را «حتی به مرزهای توسعه‌یافتگی نزدیک هم نکرده است».
- بعد ادعا شد که درّ مکنونِ تفکر و کنش جهادی، که به‌صورت محدود و دست‌بسته در جهادسازندگی متجلی شد، پاسخ مبنایی به نیاز ایستگاه کنونی انقلاب اسلامی در حوزه‌ی تمدنی ــ یعنی دولت‌سازی و نهاد‌سازی اسلامی ــ است.
- برای پرداختن و اثبات این مدعا ــ دولت‌ساز بودن نهاد جهادسازندگی ــ لازم بود از ابعاد ناگفته و عجیب هویت و تمدن ایران اسلامی رونمایی شود؛ تمدنی که طی قرون 6 تا 9 هجری اقصای شرق و غرب عالم را درنوردید، و از دریای شرق چین تا اقیانوس اطلس را زیر لگام داشت؛ و به‌صورت متمرکزتر، بین 600 تا 1000 سال، حاکم بلامنازع مناطقی از وین اتریش تا اورست در هیمالایا بود؛ اما ذکری و نامی از آن در مراکز تحقیقاتی ما نیست!
یادداشت‌های پیشین را اینجا پی بگیرید
در بخش‌های پیشِ‌رو، طی چند مرحله به تشریح ابعاد این مدعا خواهیم پرداخت که اوج‌گیری تمدنی ایران اسلامی، با زمینه‌سازی 250ساله‌ی ائمه‌ی ما آغاز شد و شکل گرفت؛ و سپس بر بال دانش و حکمت، طی قرون 3 تا 8 به اقصای شرق و غرب توسعه یافت، و بعدتر بر اثر یورش چندجانبه‌ی بریتانیا ــ به‌عنوان نماینده‌ی غرب مسیحی ــ در ابتدای قرن 10 قمری ــ یا کمی قبل‌تر ــ دچار افول شد؛ و دست‌آخر اینکه انقلاب اسلامی بارقه‌ای از بیداری این تمدن را پس از یک فترت 500ساله به ما نشان داد؛ و این انقلاب اسلامی به مدلی و الگویی بومی و خودساخته برای حکمرانی نیاز دارد؛ که نمونه‌هایی از آن، در چند نهاد تجلی یافته، و جهادسازندگی یکی از عالی‌ترین این نمونه‌هاست.
در این بخش، بررسی ریشه‌های این تمدن از مبدأ انقلاب محمدی صلوات الله علیه را آغاز خواهیم کرد. در مطلب پیشِ‌رو به خط‌شناسی و اقدامات ائمه‌ی هدی علیهم السلام در حوزه‌ی تشکیل حکومت (به‌عنوان مسیر ضروری و محتوم تمدن‌سازی) خواهیم پرداخت. این بخش، دائر مدار کتاب سترگ «انسان 250ساله» و تالی تلوِ نگاه باریک‌بین و نکته‌سنجِ رهبر فرزانه‌ی انقلاب به‌رشته‌ی تحریر درآمده است. این یادداشت نشان می‌دهد حکومت‌های وسیع و بسیار تأثیرگذار و تعیین‌کننده در سده‌های بعدی، با محوریت نقطه‌ی کانونی ایران اسلامی و از مبدأ سال 250 قمری، بر پی‌سازیِ تشکیلاتی‌ای بنا شدند که ائمه‌ی طاهرین در ادوار مختلف و با فراست و تدبیر بی‌نظیر موجد آن بودند. نگاه حرکت‌آفرین و الهام‌بخش و مستمر و بسیار قوی و مآل‌اندیش ائمه‌ی هدی علیهم السلام، موجب شد تا همگی این حضرات، هر یک به‌اقتضائاتی و به‌نحوی، با تاکتیک‌ها و کنش‌های فعال و تأثیرگذار، بر ایجاد و راهبری تشکیلات سیاسی و دانشیِ قدرتمند و فراگیر و عمیق، همت بگمارند.
نگارنده عمیقاً معتقد است این تشکیلات شبکه‌ایِ سیاسی و هم‌بسته و دانش‌محور و خردورز و اخلاقی، پایه‌ای شد که طی سده‌های بعد، تمدن بزرگ اسلامی با محوریت کانون ایران اسلامی ــ و با نمایه‌ی بارز "زبان پارسی" ــ در اقصی‌نقاط عالم آن روز گسترش یابد. سیر تطور این شبکه، بسیار خواندنی و البته ــ خصوصاً از زمان حضرت امام حسین علیه السلام به بعد ــ بسیار ناشناخته و مکتوم است. دلیل این ناشناخته بودن را رهبر انقلاب این‌گونه می‌نویسند:
ممکن است سؤال شود؛ اگر به‌راستی چنین شبکه‌ی تبلیغاتی وسیع و کارآمدی وجود داشته، چرا نامی از آن در تاریخ نیست و صراحتاً ماجرایی از آن نقل نشده است؟ پاسخ همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد به‌طور خلاصه آن است که دلیل این بی‌نشانی را نخست در پای‌بندیِ وسواس‌آمیز یاران امام به اصل معتبر و مترّقی «تقیّه» باید جست که هر بیگانه‌ای را از نفوذ در تشکیلات امام مانع می‌شد، و سپس در ناکام ماندن جهاد شیعه در آن مرحله و به قدرت نرسیدن آنان. (انسان 250ساله؛ ص270)
بنابراین چنانچه خردمندانه به سلوک و روش امامان شیعه علیهم السلام ــ و حتی نه امامان شیعه، که هر فرد سیاست‌ورزِ مدعی اصلاح جامعه ــ بنگریم، سکون و ایستایی سیاسی و عدم اهتمام به تشکیل یک حکومت سیاسی، بسیار بعید و دور از ذهن است. آیا معقول است که امامان ما که طلایه‌داران خردورزی و مجاهدت در مسیر اسلام محمدی صلوات الله علیه بوده‌اند، در زمان تسلط سلاطین جائر بر جان و مال مردم، کنج عزلت برگزینند و تلاش برای آزادی بندگان خدا از زیر یوغ سیاسی و همچنین فضای تاریک جهل ناشی از خرافات ترویج‌شده را فروگذارند؟ بنابراین به‌یقین، و با کیلِ خردورزی ــ و نه حتی بر اساس دلایل تاریخی و کنش‌های روشن ائمه‌ی هدی، که به آنان هم خواهیم رسید ــ «حرکت تشکیلاتی وسیع با هدف غاییِ ایجاد حکومت اسلامی» را باید یکی از مهمترین دغدغه‌های ائمه‌ی هدیعلیهم السلام در تمام دوران پرنشیب و فراز 250ساله دانست.
علاوه بر حجت عقلی، با کمی نکته‌بینی و دقت در فرازهای تاریخی نیز روشن می‌شود که نگاه بدوی و عامی و قشری ــ و البته متداول ــ به زندگی ائمه‌ی هدی که از امام علی و به‌خصوص امام مجتبی تا امام عسکری را در کنش‌های اجتماعی و سیاسی منفعل می‌داند، و تداعی از زندگی و نقشِ اجتماعیِ آنان را تا سطوح نازل و منفعل و بی‌رمق و غیرتأثیرگذار ــ از جمله صلح‌کننده با معاویه (امام مجتبی) بیمار و دعاگو و موعظه‌گر (امام سجاد)، متمرکز و منحصر بر درس و مدرسه (حضرت باقر و فرزند بزرگوارشان امام صادق)، زندانی قابل ترحم و «المعذّب فی قعر السّجون» (باب‌الحوائج موسی‌بن جعفر)، سلطان و البته تبعیدی ملک طوس (ابی‌الحسن الرضا)، و محدود و زندانی در پادگان‌ها (امامان جواد، هادی و عسکری) ــ فرومی‌کاهد، در تباین آشکار با عقل سلیم، و ابتدائیات یک مسیر و یک رفتار خردمندانه و حکیمانه است، صلوات اللّه علیهم اجمعین.
رهبر انقلاب در این زمینه در کتاب «انسان 250ساله» تصریح می‌کنند:
اگر کسی تصور کند که ائمه‌ی نُه‌گانه و هشت‌گانه از امام سجاد تا امام عسکری فقط به ذکر احکام دین و معارف دین پرداخته و مبارزه‌ی سیاسی به‌شکل‌های متناسب با زمانشان نداشته‌اند، حتماً غور کافی را در زندگی این بزرگواران نکرده است. (همان؛ ص63)
و می‌افزایند:
بدانید که اگر این حرکت مبارزه‌جویانه‌ی سرسخت ائمه در طول این 250 سال نبود، بدانید که قلم‌به‌مزدها و زبان‌به‌مزدهای دوران بنی‌امیه و بنی‌عباس اسلام را تدریجاً آن قدر عوض می‌کردند و می‌کردند که بعد از گذشت یکی دو قرن از اسلام هیچ چیز باقی نمی‌ماند. یا قرآنی نمی‌ماند یا قرآن تحریف‌شده‌ای می‌ماند. این پرچم‌های سرافراز، این مشعله‌های نورافشان، این مناره‌های بلند بود که در تاریخ اسلام ایستاد و شعاع اسلام را آن‌چنان پرتوافکن کرد که تحریف‌کنندگان و کسانی که مایل بودند در محیط تاریک، حقایق را قلب کنند، آن تاریکی را نتوانستند بهدست بیاورند. (همان؛ ص303)
این تصویرسازی رهبر انقلاب از تحریف اسلام توسط بنی‌امیه، صاحب این قلم را به‌یاد سیر تطور مسیحیت در دو سده‌ی ابتدای ظهورش می‌اندازد؛ اگر مجالی وجود داشت، مطالعه‌ی تطبیقی دوسده‌ی ابتدایی اسلام و مسیحیت حقایقی شگرف را پیشِ‌روی همگان می‌گشود؛ اما لاجرم و به‌اقتضای سیر بحث باید این موضوع مهم وانهاده شود.
زندگی تشکیلاتی و مواجهه‌ی امیرالمؤمنین، و حسنین(ع) با مسئله‌ی حکومت‌داری
درباره‌ی زندگی و راهبردهای این سه امام بزرگوارعلیهم السلام به‌قدر معتنابهی منابع تاریخی در اختیار ما قرار دارد، و موضوعی کنش‌ها و راهبردها و اقدامات این حضرات، در حد قابل قبولی روشن است. در مورد این دوران ــ یعنی 28 صفر سال 11 تا 10 محرم 61 قمری ــ دو نکته، حائز اهمیت و تأثیرگذار بر دوره‌های بعدی به‌نظر می‌رسد، که کمتر مورد دقت و بررسی قرار گرفته است:
نکته‌ی اول؛ از همان روزهای ابتدایی پس از رحلت حضرت خاتم المرسلینصلّی اللّه علیه و آله، رویکرد امیرالمؤمنینعلیه السلام به مسئله‌ی حکومت این‌گونه بود که پس از طی شدن روزهای اول در ستیز و محاجّه ــ با این هدف که حکومت به اهلش برسد و در جای مناسب قرار یابد ــ وقتی امر حکومت در جای دیگری مستقر شد، آن حضرت بنای مخالفت نگذاشتند، و به‌تعبیر خودشان، در دوره‌ی 25ساله‌ی پس از آن، در جایگاه «وزیر» و مشاور امین برای خلفای ثلاث به ایفای نقش پرداختند، حتی در مقاطعی که امکان اقدام برای در دست گرفتن حکومت فراهم بود (برای مثال در ماجرای محاصره‌ی منزل عثمان و بستن غذا و آب بر خانه‌ی او یا در ماجرای شورای 6نفره‌ی تعیین خلیفه‌ی سوم)، حضرت هرگز برای تصدی حکومت کوچکترین تدبیری و تلاشی نکردند؛ چه اینکه استقرار حکومت معصوم نیازمند اقبال راستین و همه‌جانبه‌ی مردم است؛ و گرچه در برخی بزنگاه‌ها، امکان در دست گرفتن حکومت وجود داشت، اما پایداری و ثبات حکومت، که با اتکاء به پایمردی و جدیت مردم در امر امامت حاصل می‌شد، موضوع اساسی و مهمی است که زمینه‌اش هرگز فراهم نبوده است.
نکته‌ی دوم؛ این «استنکاف از حکومت و حتی قیام»، نه‌تنها در مشی امیرالمؤمنینعلیه السلام، که در سلوک تمامی امامان بعدی نیز وجود داشته است؛ گذشته از حکومت کوتاه حضرت امیر و امام مجتبیعلیهما السلام، در مورد امامان بعدی، تنها سیدالشهدا علیه السلام ــ به‌دلیل حجت شرعی ناشی از اقبال اولیه دهها هزار نفری مردم کوفه ــ ناچار و متأثر از تکلیف الهی، به حرکتی ناقص و کم‌تعداد و کم‌مؤونه برای قیام دست زد؛ و شد آنچه شد، یعنی حرکت حضرتش، آن هم نه در هیئتِ جنگ و کارزار (که اگر چنین بود بسیاری از اتفاقات، و از جمله حضورِ کودکان و مخدرات حرم در قافله‌ی جنگی بلاوجه می‌نماید)، در همان روزهای ابتدایی، با چنان سبعیت و وحشی‌گری و ددمنشی‌ای خاموش شد که در تاریخ سابقه نداشت و ندارد (که "مصیبتاً ما أعظمها و أعظم رزیتها فی‌الإسلام و فی جمیع السموات و الأرض")؛ شمشیرها در نیام نماند با این هدف که دیّاری از مردان آل‌محمد علیهم السلام، ولو نوزاد 6ماهه زنده نماند؛ و حتی اگر نبود حمیت جاهلی، که تعرض و مقابله با زنان را کریه و رکیک و مستهجن می‌دانست، تنها بازمانده‌ی مرد این قافله ــ حضرت سجادعلیه السلام ــ نیز در مجلس عبیدالله در کوفه به دم تیغ سپرده شده بود. و البته آتش این ددمنشی به کربلا خاتمه نیافت و خاموش نشد؛ بلکه هر قیامی از جانب هر کسی و در هر مرتبه‌ای به بدترین وضعی فرونشانده شد؛ و خیره‌سرترین و سفاک‌ترین افراد امت ــ برای مثال حجاج‌بن یوسف سقفی ــ بر جان و عِرض و مال و ناموس مردم حاکم شدند تا با مردم مسلمان چنان کنند که پس از 14 قرن، دل از یادآوری آنچه بر مردم مسلمان رفت شرحه‌شرحه شود، و رشحات قلم از فقط نگارش آن حوادث، شرم‌ناک باشد. آتش زدن مسجدالحرام ــ به‌بهانه‌ی سرکوب عبدالله‌بن زبیر ــ و سرکوب قیام توابین و قیام مختار و قیام ابراهیم مالک و قیام زید و اتفاقات دردناکی مانند واقعه‌ی حرّه در مدینه، تنها نمونه‌هایی است از خفقان شدید چهار دهه‌ی بعد از عاشورا؛ و حضرت سجاد علیه السلام سکان‌دار سفینه‌ی امامت در بخش اعظم این دوران سخت و جان‌فرسا و طاقت‌سوز بود.
بنابراین تنها نیم قرن پس از رحلت حضرت رسولصلّی الله علیه و آله و سلّم، و زمانی که انحرافات عمیق نشده و هنوز هستند کسانی که پیامبررا دیده و بوسه‌ی حضرتش بر لبان حسین علیه السلام را نظاره‌گر بوده‌اند، حرکتی ابتدایی و کوچک برای تشکیل حکومت چنان تبعات سنگینی را بر ائمهعلیهم السلام و بر جامعه‌ی اسلامی تحمیل کرد؛ به همین دلیل این استنکاف از حکومت‌داری، در زمان همه‌ی ائمه تا زمان غیبت حضرت ولی‌عصر علیهم السلام و تا هم‌اکنون ادامه داشته است. اینجا ذکر یک نکته‌ی لطیف از قول استاد غلامحسین ابراهیمی دینانی نیز خالی از وجه نیست؛ ایشان در یکی از برنامه‌های پربار معرفت، شأن نبوت را «مقام نازل» و شأن امامت را «مقام صاعد» معرفی کرد؛ به این معنا که جایگاه پیامبری و نبوت متضمن این است که معارف الهی را به بندگان خدا برساند، و جایگاه امامت آن است که دست بنده را بگیرد و بالا ببرد، بر این مبنا، تا زمانی که مردم قابلیت و نیاز به رهبری و هدایت را درک نکنند و پای کار او نایستند، تکلیف از عهده‌ی امام، برای حرکت ــ و در این بحث به‌طور ویژه تشکیل حکومت ــ ساقط خواهد بود. در زمان حسنین، و بعدتر به‌خصوص در زمان زین‌العابدین علیهم و علی آبائهم السلام نه‌تنها بستر برای تشکیل حکومت اسلامی آماده نبود، که هر حرکت کوچکی در جهت فرهمندی و عزت ائمه‌ی هدیعلیهم السلام، محکوم به شدیدترین عقوبت‌ها می‌شد. در این دوران، تنها دقت‌نظر و تیزبینی ناخدای این جامعه‌ی تباه‌شده و ازهم‌گسیخته و در شرف نابودی بود که توانست نهال نوپای اسلام را از گزند توفنده‌ترین تندبادها و متلاطم‌ترین و صعب‌ترین امواج حفظ کند.
اما به‌هنگامی که زمینه برای تشکیل حکومت و ایجاد تمدن بزرگ اسلامی فراهم نیست، و تندباد حوادث ناگوار تمام شئون جامعه‌ی اسلامی را درنوردیده است، تکلیف امام مسلمانان چیست؟ آیا حرکت به‌سوی جامعه‌ی اسلامی و حکومت اسلامی در این شرایط از عهده‌ی حضرات خارج بوده است؟ آیا صرف «پیشوا بودن» به‌معنی «متخلق‌ترین و باصفاترین و متشرع‌ترین افراد روی زمین بودن» و به‌بیان دیگر «فقط بودنِ» امام، از حرکت کفایت می‌کند؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت البته که خیر؛ بلکه در این شرایط، تکلیف آن است که با یک گام برگشت به عقب، باید «زمینه‌سازی برای تشکیل حکومت سیاسی» را در دستور کار قرار داد؛ و این هدف مقدس سیاسی و امنیتی، آن مفهوم بلندی است که بر تمامی شئون زندگی و اقدامات ائمه‌ی ما سایه افکنده است، در حقیقت دقت در زندگی ائمه نشان می‌دهد مبارزه‌ی هوشمندانه با ابعاد متنوع و گوناگون، و در همه‌ی دوران‌های امامت، دستور کار اصلی حضرات معصومین بوده و سایر شئون آن حضرات نیز تحت تأثیر همین راهبرد قرار داشته است. رهبر انقلاب در این زمینه معتقدند:
به‌نظر ما پس از صلح امام حسن که در سال چهل اتفاق افتاد، اهل‌بیت پیامبر به این قانع نشدند که در خانه نشسته و تنها احکام الهی را آن‌چنان که می‌فهمند بیان کنند، بلکه از همان آغاز صلح، برنامه‌ی همه‌ی امامان این بود که مقدمات را فراهم کنند تا حکومت اسلامی به‌شیوه‌ای که مورد نظر ایشان بود، بر سر کار آورند، و این را به‌روشنی در زندگی و سخنان امام مجتبی می‌بینیم. (همان؛ ص189)
حرکت تشکیلاتی در زمان سیدالساجدین علیه السلام
امامت حضرت سجاد علیه السلام را باید به دو بخش تقسیم کرد: اول، زمانی که در قامت ساربان کاروان برجای‌مانده از کربلا به کوفه و شام می‌رود، و بی‌محابا و شجاعانه و بی‌ملاحظه چنان خطابه‌های شیوا و غرّا و بلیغی می‌خواند که پایه‌های حکومت یزید را به‌لرزه درمی‌آورد، و با صدای رسا پیام عاشورا را ــ که قرار بود با فضاسازی رسانه‌ای و با «خارجی» نمایاندن حسینعلیه السلام مقلوب شود ــ فریاد می‌زند و چشم فتنه را کور می‌کند؛ و دوم، سی و چند سال پس از آن که حضرتش ــ نه با شمشیر آخته و مستقیم بلکه با به‌کارگیری هوشمندانه‌ی راهبرد «تقیه»، و عموماً محفوف و مستور در زبان دعا و وعظ ــ حداکثر بهره‌برداری ممکن از آن فضای امنیتی و خفقان شدید را در حفظ اسلام عزیز و شبکه‌ی تشکیلاتی پیروان راستین آن میسر کردند. رهبر انقلاب در زمینه‌ی به‌کارگیری راهبرد مؤثر و دقیق «تقیه» می‌نویسند:
«التقیِةُ تُرس المؤمن» تقیه سپر مؤمن است. سپر را کجا به‌کار می‌برند؟ سپر در میدان جنگ مورد استفاده قرار می‌گیرد و به‌هنگام درگیری به‌کار می‌آید. پس، تقیه در زمینه‌ی درگیری است؛ چون تُرس و حِرز و سنگر و سپر است. همان وقت [در رژیم شاه] هم این‌گونه بود. وقتی تقیه می‌کردیم، معنایش این بود که ضربه‌ی شمشیر را بر پیکر نحس دشمن وارد می‌کردیم؛ اما طوری‌که او نه شمشیر و نه دستی که شمشیر را گرفته و نه بلندکردن و نه فرودآمدن آن را ببیند و بفهمد، بلکه فقط دردش را احساس کند. (همان؛ ص270 و 271)
در این دوران، حضرت نه‌تنها خود دست به شمشیر نبردند، بلکه هرگز به‌صراحت از قیام‌های مسلحانه حمایت مستقیم نکردند؛ اما شبکه‌ی عظیم تشکیلاتی حضرت لحظه‌ای متوقف نشد و به‌صورت مداوم در کار بود. مهمترین اقدامات مبارزاتی زین‌العابدین علیه السلام در این دوران را می‌توان این‌چنین برشمرد:
- احیاء مداوم نام و یاد واقعه‌ی عاشورا؛ که خود رایَت نمادین مبارزه‌ی سیاسی در لفافه‌ی یک بزرگداشت خانوادگی بود.
- انتقال معارف الهی و سیاسی در قالب ادعیه و موعظه‌های عمومی (نمونه: صحیفه‌ی سجادیه).
- برخورد و مبارزه‌ی تند با علمای درباری، مانند نامه‌ی معروف به محمدبن شهاب زهری؛ که باز هم هدف اصلی آن، حمله به حکومت بود.
- و شاید از همه مهمتر، شبکه‌سازی و تربیت افراد نخبه و زبده برای یک مبارزه‌ی تشکیلاتی و سیاسی عمیق، چنان‌که شیخ طوسی (460ــ385 قمری) در کتاب معظم و مرجع «رجال» خود نام 172 تن از اصحاب و شاگردان حضرت سجاد علیه السلام را ذکر می‌کند (طوسی، محمدبن حسن، رجال الطوسی، تحقیق سید محمدصادق آل‌بحرالعلوم، چ‌اول، نجف: مکتب الحیدریه، 1381ق، صص81تا120). از معاریف اصحاب حضرتش می‌توان از ابوحمزه ثمالی، یحیی‌بن ام‌الطویل، سعیدبن جبیر، سعیدبن مسیب، ابوخالد کابلی، جابربن عبدالله انصاری، محمدبن جبیربن مطعم، قاسم‌بن محمدبن ابی‌بکر (پدر همسر امام باقرعلیه السلام)، عمروبن عبدالله سبیعی، ابان‌بن تغلب، فرات‌بن احنف و سدیربن حکیم صیرفی اشاره کرد. هریک از این بزرگان، بخشی از وظایف تشکیلاتی را که ذکر آن رفت به‌عهده داشتند.
این تشکیلات چنان مؤثر عمل می‌کرد که نهایتاً کار از دست حکومت خارج شد و لاجرم وجود مبارک حضرتش را برنتابید علی سیدالساجدین و علی آبائه السلام، این در حالی است که بیش از 20 سال از این سی و چند سال (یعنی حدفاصل سالهای 65 تا 86 قمری) مقارن با زمان حکمرانی عبدالملک مروان بود که قوی‌ترین و هوشمندترین و سفاک‌ترین حاکمان بنی‌امیه است (حجاج‌بن یوسف از امرای اوست). بنی‌امیه پس از عبدالملک مروان رو به افول نهاد و کم‌کم قدرت را به عباسیان واگذار کرد. رهبر فرزانه‌ی انقلاب درباره‌ی شبکه‌ی نخبگانی تشیع در اواخر دوران بنی‌امیه ــ که بخش اعظم آن حاصل مبارزات تشکیلاتی و سیاسی و کادرسازی امام سجاد و امام باقر علیهما السلام است ــ تصریح می‌کنند:
آیا امامان شیعه در اواخر دوران بنی‌امیه داعیان و مبلّغانی در اطراف و اَکناف کشور اسلامی نداشتند که امامت آنان را تبلیغ کنند و از مردم قول اطاعت و حمایت برای آنان بگیرند؟ در این صورت، پس نشانه‌های این پیوستگی تشکیلاتی که در ارتباطات مالی و فکری میان ائمه و شیعه به‌وضوح دیده می‌شود، چگونه قابل توجیه است؟ این حمل وجوه و اموال از اطراف عالم به مدینه؟ این‌همه پرسش از مسائل دینی؟ این دعوتِ همه‌جاگسترده به تشیع؟ و آنگاه این وجهه و محبوبیت بی‌نظیر آل‌علی در بخش‌های مهمی از کشورهای اسلامی؟ و این خیل انبوه محدثان و راویان خراسانی و سیستانی و کوفی و بصری و یمانی و مصری در گرد امام؟ کدام دست مقتدر، این همه را به‌وجود آورده بود؟ آیا می‌توان تصادف یا پیشامدهای خودبه‌خودی را عامل این پدیده‌های متناسب و مرتبط به هم دانست؟ با این‌همه تبلیغات مخالف، که از طرف بلندگوهای رژیم خلافتِ اموی بی‌استثنا در همه‌جا انجام می‌گرفت و حتی نام علی‌بن ابی‌طالب به‌عنوان محکوم‌ترین چهره‌ی اسلام در منابر و خطابه‌ها یاد می‌شد، آیا بدون وجود یک شبکه‌ی تبلیغاتی قوی، ممکن است آل‌علی در نقاطی چنان دوردست، و ناآشنا، چنین محبوب و پرجاذبه باشند که کسانی محض دیدار و استفاده از آنان و نیز عرضه کردنِ دوستی و پیوندِ خود با آنان، راه‌های دراز را بپیمایند و به حجاز و مدینه روی آورند؛ دانش دین را، که بنا بر عقیده‌ی شیعه، همچنان سیاست و حکومت است، از آنان فراگیرند و در موارد متعددی بی‌صبرانه اقدام به جنبش نظامی و به‌زبان روایات، قیام و خروج را از آنان بخواهند؟ اگر تسلیحات شیعه فقط در جهت اثبات علم و زهد ائمه بود، درخواست قیام نظامی چه‌معنایی می‌توانست داشته باشد؟ (همان؛ صص269 و 270)
تشکیلات شیعه در زمان امام باقر و امام صادقعلیهما السلام
اختناق در این دوره تنها زمانی رو به کاهش نهاد که حکومت اموی با بنی‌عباس مشغول شد و کمی ــ و تنها کمی ــ امام باقر و به‌ویژه امام صادق علیهما السلام مجال یافتند تا با انحرافات عمیق و خصوصاً اسرائیلیات گسترده و عمیق ایجادشده توسط بنی‌امیه، مبارزه کنند و با نشر معارف راستین دین، مسلمانان را از انحراف قطعی نجات بخشند؛ در حالی که فرمودند «إن ترکناهم لم‌یهتدوا بغیرنا» اگر رهایشان کنیم، بهدست دیگری هدایت نخواهند شد (بحارالانوار/ ج26/ ص253). تشکیلات سیاسی شیعه که به اقصی نقاط عالم گسترش یافته بود، و در این دوران بیشتر پوشش علمی داشت، در بیان رهبر انقلاب به این صورت به‌تصویر درآمده است:
امام صادق یک تشکیلات عظیمی از مؤمنان به خود و از طرفداران جریان حکومت علوی در سراسر عالم اسلام، از اقصای خراسان و ماوراءالنهر تا شمال آفریقا، به‌وجود آورده بود. تشکیلات یعنی چه؟ یعنی اینکه وقتی امام صادق اراده می‌کند آنچه را که او می‌خواهد بدانند، نمایندگان او در سراسر عالم اسلام، به مردم می‌گویند تا بدانند، یعنی از همه جا وجوهات و بودجه برای اداره‌ی مبارزه‌ی سیاسی عظیم آل‌محمد جمع کنند و تکلیف دینی و همچنین تکلیف سیاسی خود را از آن حضرت بپرسند. تکلیف سیاسی هم مثل تکلیف دینی واجب‌الاجراء است. آن کسی که برای ما واجب‌الاطاعه و ولی امر است، فتوای مذهبی و اسلامی‌اش در باب نماز، زکات، روزه، بقیه‌ی واجبات، با فتوای سیاسی‌اش و فرمان سیاسی‌اش در زمینه‌ی جهاد، روابط سیاسی، روابط داخل کشور و همه‌ی مسائل، یکسان است؛ همه واجب‌الاطاعه است. امام صادق یک چنین تشکیلات عظیمی را به‌وجود آورده بود و با این تشکیلات و به‌کمک مردمی که در این تشکیلات بودند با دستگاه بنی‌امیه مبارزه می‌کرد. (همان؛ ص263)
و در جای دیگری می‌افزایند:
امام صادق توانسته بود به‌کمک تلاش وسیع پدرانش یعنی امام سجاد و امام باقر، مخصوصاً اواخر زندگی امام باقر و سپس خودش به‌کمک این تلاش توانسته بود یک عده مؤمن و مسلمان مکتبی، اصیل، انقلابی، فداکار، آماده برای خطرپذیری در سراسر عالم اسلام درست کند؛ و اینها آدم‌های عادی نبودند؛ آدم‌های عادی نبودند نه اینکه از طبقات ممتازه بودند نه، همین کاسب و تاجر و غلام و از این چیزها، اما از لحاظ پایگاه معنوی به هیچ وجه اینها به آدم‌های عادی شبیه نبودند، کسانی بودند که زندگی‌شان در هدف‌شان و در مکتب‌شان خلاصه می‌شد و همه‌جا هم بودند. عجیب این است که یاران امام صادق همه‌جا بودند، نه خیال کنید فقط در مدینه، نه؛ در کوفه بیشتر از مدینه بودند، در خود شام حتی کسانی بودند. اینها آن شبکه‌ی عظیم تشکیلاتی امام صادق است. حزب علوی، حزب تشیع، اینی که گفتم آن شبکه‌ی تشکیلاتی همان تشیع است یعنی این. و این از فصل‌های شناخته‌نشده‌ی زندگی امام صادق است؛ این از چیزهایی است که بنده رویش تأکید و اصرار دارم: یک شبکه‌ی تشکیلاتی عظیم، یک حزب کامل به‌وسیله‌ی امام صادق اداره می‌شد در سراسر عالم اسلام. (همان؛ ص275 و 276)
فراموش نکنیم که مطابق حدیث امام صادق علیه السلام که فرمود «إرتدَّ النّاس بعد الحسین إلّا ثلاثه»، پس از واقعه‌ی عاشورا ــ جز سه نفر، و در برخی روایات پنج یا هفت نفر ــ برای آل‌الله علیهم السلام سپاهی نمانده بود، با این اوصاف، گستردگی و عمق شبکه‌ی تشکیلاتی سیاسی و اجتماعی تشیع، در زمان شهادت امام صادقعلیه السلام، با دوران پس از واقعه‌ی عاشورا قابل قیاس نبوده است.
تشکیلات سیاسی تشیع در دوران امام کاظمعلیه السلام
دوره‌ی امامت موسی‌بن جعفر علیه السلام مقارن با زمان تثبیت و اقتدار سلاطین عباسی ــ یعنی منصور و مهدی و هارون و هادیلعنت اللّه علیهم ــ است. این دوران با اواخر بنی‌امیه و یا دوران پس از مرگ هارون قابل قیاس نیست؛ از این جهت که دستگاه خلافت با غلبه بر معاندان و دشمنانش، جایگاهی مستحکم یافته بود و غلبه بر شبکه‌ی سیاسی و تشکیلاتی تشیع، برایش موضوعیتی تامّ و دست‌اول داشت. رهبر انقلاب در این زمینه می‌نویسند:
در این دوران، تنها چیزی که می‌توانست مبارزه و حرکت فکری و سیاسی اهل‌بیت و یاران صدیق آنان را مجال رشد و استمرار بخشد، تلاش خستگی‌ناپذیر و جهاد خطیر آن بزرگواران بود و توسل به شیوه‌ی الهی تقیه، بدین ترتیب است که عظمت حیرت‌آور و دهشت‌انگیز جهاد حضرت موسی‌بن جعفر آشکار می‌گردد. باید عرض کنم که کاوش‌گران تاریخ اسلام، آنگاه که به فَصح و شرح زندگی امام موسی‌بن جعفر پرداخته‌اند، سهم شایسته‌ای از توجه و تَفطن را که باید به حادثه‌ی عظیم و بی‌نظیر «حبس طویل‌المدت» این امام هُمام اختصاص می‌یافت، بدان اختصاص نداده و در نتیجه از جهاد خطیر آن بزرگوار غافل مانده‌اند. (همان؛ ص290)
شاید سرّ ِ حضور خیل دوست‌داران، امام‌زادگان و فرزندان موسی‌بن جعفر علیهم السلام در ایران کنونیِ ما را بتوان در دو نکته خلاصه کرد:
- اول؛ زندگیِ با خصوصیاتِ 1. در اختفا، و 2. چریکی، و 3. در محوریت یک تشکیلات سیاسی و 4. حضور فیزیکی شخص موسی‌بن جعفر علیه السلام در ایران، که حتی تا قریه‌های طبرستان دامنه داشت؛ و
- دوم؛ حضور کوتاه‌مدت اما بسیار بسیار مؤثر حضرت اباالحسن الرضا علیه السلام در ایران.
جالب اینکه هر دو از نظرها به‌کلی پنهان مانده است. در مطالب بعدی همین پرونده خواهیم دید که سربند همین حضور تشکیلاتی تشیع در طبرستان ــ متأثر از راهبری تشکیلاتی ائمهعلیهم السلام ــ اولین حکومت شیعی در سال 250 قمری در این منطقه پی‌ریزی شد؛ و پایه‌ای شد برای تشکیل حکومت‌های شیعی بعدی ــ یعنی آل‌زیار و آل‌بویه ــ و برکشیده‌شدن تمدن اسلامی بر بال دانش و شبکه‌سازی نخبگانی که در این حوزه‌ی سرزمینی انجام شده بود. رهبر انقلاب در زمینه‌ی حضور امام کاظم علیه السلام حتی در مناطقی از طبرستان، تصریح می‌کنند:
چرا منصور و مهدی و هارون و هادی، هر کدام در برهه‌ای از دوران خود، کمر به قتل و حبس و تبعید او می‌بندند؟ و چرا چنان که از برخی روایات دانسته می‌شود، آن حضرت در برهه‌ای از دوران سی‌وپنج‌ساله، در اختفا به‌سر برده و در قُرای شام یا مناطقی از طبرستان حضور یافته و از سوی خلیفه‌ی وقت، مورد تعقیب قرار گرفته و به یاران خود سفارش کرده که «اگر خلیفه درباره‌ی من از شما پرسید، بگویید او را نمی‌شناسیم و نمی‌دانیم کجاست؟»(همان؛ ص291)
و ادامه می‌دهند:
نکات بسیار ریز و روشن‌نشده‌ای علاوه بر اینها در زندگی موسی‌بن جعفر هست. موسی‌بن جعفر یقیناً یک دورانی را در خفا زندگی می‌کرده، اصلاً زندگی زیرزمینی که معلوم نبوده کجاست، که در آن زمان خلیفه‌ی وقت افراد را می‌خواست، از آنها تحقیق می‌کرد که «موسی‌بن جعفر را شما ندیدید، نمی‌دانید کجاست؟»، و آنها اظهار می‌کردند که نه. حتی یکی از افراد را ــ آن‌طور که در روایت هست ــ موسی‌بن جعفر به او گفتند که «تو را خواهند خواست، راجع به من از تو سؤال خواهند کرد که "تو کجا دیدی موسی‌بن جعفر را؟"، به‌کلی منکر شو، بگو من ندیدم». همین جور هم شد، زندانش کردند، بردند برای اینکه از او بپرسند موسی‌بن جعفر کجاست. (همان؛ ص296)
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در ادامه ضمن اشاره به یکی از داستان‌های مربوط به زندگی چریکی و در خفای باب‌الحوائجعلیه السلام، و حضور ایشان در قریه‌های شام، از گستره‌ی نفوذ حضرت، در دورترین نقاط عالم اسلام روایت می‌کنند:
حتی در یک روایتی من دیدم که موسی‌بن جعفر در حال فرار و در حال اِختفا در دهات شام می‌گشته، «وقع موسی‌بن جعفر بعض قرای الشام هارباً متنکراً فوقع فی غارٍ...» که توی حدیث هست، روایت هست که موسی‌بن جعفر مدتی اصلاً در مدینه نبوده، در روستاهای شام تحت تعقیب دستگاه‌های حاکم وقت و مورد تجسسِ جاسوس‌ها، از این دِه به آن ده، از آن ده به این ده، با لباس مبدّل و ناشناس؛ که در یک غاری، حضرت به یک غاری می‌رسند و در آن غار وارد می‌شوند و یک فرد نصرانی در آنجاست. حضرت با او بحث می‌کنند؛ در همان وقت هم از وظیفه و تکلیف الهی خودشان که تبیین حقیقت هست، غافل نیستند؛ با آن نصرانی صحبت می‌کنند و نصرانی را مسلمان می‌کنند.
این زندگی پرماجرای موسی‌بن جعفر یک چنین زندگی است، که شما ببینید این زندگی چقدر زندگی پرشور و پرهیجانی است. ما امروز نگاه می‌کنیم، موسی‌بن جعفر، خیال می‌کنیم یک آقای مظلوم، بی‌سروصدای سربه‌زیری در مدینه بود؛ و رفتند مأمورین این را کشیدند، آوردند در بغداد یا در کوفه در فلان‌جا یا بصره زندانی کردند، بعد هم مسموم کردند و از دنیا رفت؛ همین و بس. قضیه این نبود. قضیه یک مبارزه‌ی طولانی، یک مبارزه‌ی تشکیلاتی، یک مبارزه‌ای با داشتن افراد زیاد. در تمام آفاق اسلامی موسی‌بن جعفر کسانی داشت که به او علاقه‌مند بودند. آن وقتی که پسرعمو، پسر برادر ناخلف موسی‌بن جعفر، که جزو افراد وابسته به دستگاه بود، درباره‌ی موسی‌بن جعفر با هارون حرف می‌زد، تعبیرش این بود که «خلیفتان یجیء الیهما الخراج» گفت: «هارون! تو خیال نکن فقط تو هستی که خلیفه در روی زمین هستی در جامعه‌ی اسلامی و مردم به تو خراج می‌دهند، مالیات می‌دهند؛ دو تا خلیفه هست، یکی تویی، یکی موسی‌بن جعفر. مردم به تو مالیات می‌دهند، پول می‌دهند، به موسی‌بن جعفر هم مالیات می‌دهند، پول می‌دهند» و این یک واقعیت بود. او از روی خباثت می‌گفت، می‌خواست سعایت کند، اما یک واقعیت بود. از تمام اقطار اسلامی کسانی بودند که با موسی‌بن جعفر ارتباط داشتند، منتها این ارتباطات در حدّی نبود که موسی‌بن جعفر بتوانند به یک حرکت مبارزه‌ی مسلحانه‌ی آشکاری دست بزنند. (همان؛ صص296 و 297)
بنابراین در زمان امام کاظم علیه السلام نیز، شبکه‌ی تشکیلاتی متکی بر حضرات معصومین، وسیع‌تر و حساس‌تر و منسجم‌تر در حال فعالیت و گسترش سریع و مؤثر بود؛ چنان که وسعت، عمق و توانمندی این تشکیلات در زمان امام عسکری، و متأثر از مبارزات تشکیلاتیِ چهار امام هشتم تا یازدهم، به‌طرز عجیبی گسترده‌تر و عمیق‌تر از زمان موسی‌بن جعفر بوده است علیهم و علی آبائهم السلام. رهبر انقلاب در این زمینه تصریح می‌کنند:
حوزه‌ی نفوذ ائمه و وسعت دایره‌ی شیعه در زمان این سه امام، نسبت به زمان امام صادق و امام باقر شاید 10 برابر است؛ و این چیز عجیبی است. (همان؛ ص327)
مبارزه‌ی تشکیلاتی حیرت‌انگیز علی‌بن موسی الرضاعلیه السلام
زمان آغاز امامت علی‌بن موسی‌الرضاعلیه السلام، مقارن با خفقان شدید بنی‌عباس بود. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این زمینه می‌نویسند:
موسی‌بن جعفر پس از سال‌ها حبس در زندان هارونی مسموم و شهید شد، در قلمرو وسیع سلطنت عباسی، اختناقی کامل حکم‌فرما بود. در آن فضای گرفته که به‌گفته‌ی یکی از یاران علی‌بن موسی «از شمشیر هارون خون می‌چکید» (قال محمدبن سنان: و سیفُ هارونَ یُقَطّرُ الدّم /الکافی/ جلد8 / ص257) (همان ص307).
بین شهادت امام کاظم علیه السلام و سیطره‌ی مأمون در سال 198 قمری، 15 سال فاصله است، که پنج سال از این سال‌ها به جنگ مأمون و امین گذشت. پس از سطوت و غلبه، از اولین و مهمترین تشویش‌ها و دغدغه‌های مأمون، زیر لگام بردن و کنترل تشکیلات شیعیان بوده است. او با زیرکی اما مزورانه، طرحی ریخت که تا پیش از آن هرگز سابقه نداشت. کتاب «انسان 205ساله» به‌زیبایی اهداف مأمون از این طرح‌ریزی بی‌سابقه، را به‌تصویر می‌کشد:
- اول اینکه با ولیعهدی حضرت رضاعلیه السلام، دو عنصر مهم مبارزه‌ی مستتر و زیرزمینی شیعیان ــ یعنی مظلومیت و قداست ــ از ایشان گرفته می‌شد. طبیعتاً وقتی بزرگ یک خاندان در صدر حکومت قرار دارد، مبارزات زیرزمینی و مخفی، فلسفه‌ی خود را از دست خواهند داد.
- دوم اینکه با این تدبیر، ادعای غاصبانه بودن حکومت غیرعلویان ــ به‌ویژه در مقطع حکمرانی بنی‌عباس ــ که از سال 11 قمری همواره فریاد شده بود، کارکردش را از دست می‌داد؛ چه اینکه مردم با این پرسش مواجه می‌شدند که اگر خلافت مأمون غاصبانه است، چرا علی‌بن موسیعلیه السلام ولایتعهدی او را پذیرفته و به این مقام و همکاری با او تن داده است؟
- سوم؛ ادعای زهد و پارسایی و بی‌اعتنایی حضرات معصومینعلیهم السلام به دنیا، با این اقدام دروغ از آب درمی‌آمد.
- چهارم؛ خود علی‌بن موسی الرضا، که کانون و محور معارضه با دستگاه بود، تحت مراقبت و مهار قرار می‌گرفت.
- پنجم؛ صبغه‌ی مردمی ائمه‌ی طاهرین علیهم السلام، با هم‌نشینی حضرتش با مأموران حکومت، از بین می‌رفت.
- ششم؛ مأمون بر آن بود که به این وسیله برای خود آبرویی دست‌وپا کند؛ چه اینکه فرزند پیغمبر با آن مقام علمی و معنوی و اخلاقی را به‌جای فرزندان و خویشان به ولایتعهدی برگزیده بود.
- هفتم؛ مأمون می‌پنداشت که علی‌بن موسی الرضاعلیه السلام در مقام توجیه دستگاه خلافت بر خواهد نشست، و این خود برگ برنده‌ی مهمی برای او بود.
این سیاست، چنان پیچیده و دشوار و بغرنج است که حتی فضل‌بن سهل که وزیر و از مقرب‌ترین افراد به مأمون به‌شمار می‌رود، از ابعاد آن بی‌اطلاع و بی‌خبر است. گرچه چنین طراحی‌ای، بی‌نظیر و عالی بود، اما آن سوی میدان علی‌بن موسی علیه السلام قرار داشت. آن حضرت مبارزه در این جبهه را چنان به سامان رساند، که مأمون پس از اندک زمانی، به‌ناچار از تمامی اقدامات گذشته‌ی خود پشیمان شد و با حضرتش چنان رفتار کرد که پدرانش یکی پس از دیگری با امامان معصوم انجام دادند. به‌بیان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای سیاست‌ها و تدابیر آن حضرت به‌صورت اجمالی به این شرح بود:
- آن حضرت به‌هنگام ترک مدینه، با تبلیغاتی مکرر و پرحجم، مسلمانان اقطار عالم اسلام را از نارضایی و جبر خود مطلع کرد؛ در هر مقامی از جمله در زمان وداع با خانواده، در طواف کعبه، در وداع با جد اطهرش رسول خدا و در هر منزلی و به هر بهانه‌ای این موضوع را به همه اعلام نمود. او به همه نشان داد که این سفر، نه سفر فرّهی و پادشاهی، که سفر شهادت اوستعلیه السلام.
- در مجلس مرو، وقتی مأمون پیشنهادش را مطرح کرد، حضرت به‌شدت استنکاف کردند؛ و تا جایی که تا مأمون صراحتاً آن حضرت را به قتل تهدید نکرد، نپذیرفتند. امام پس از آن نیز این موضوع را مکرر یادآور شدند و ابراز کردند که «من تنها وقتی پذیرفتم که تهدید به قتل شدم» (و پی‌آمد همه‌گیرشدن این مطلب، مردم مقایسه می‌کردند بین مأمون که سال‌ها با برادرش جنگید و سر او را شهر به شهر گرداند؛ و حضرت رضاعلیه السلام که از قدرت استنکاف کردند، یعنی این خواسته‌ی مأمون، با این تدبیر امام تأثیر عکس به‌جای گذاشت).
- علی‌بن موسی الرضاعلیه السلام تنها به این شرط پذیرفت که در حکمرانی مأمون دخالتی نکند و در عزل و نصب و جنگ و صلح و تدبیر امور دخالتی نداشته باشد؛ و این‌چنین سیاست مبارزه‌ی منفی حضرت با حکومت به همگان نشان می‌داد که او در تمامی امور، با دستگاه خلافت زاویه دارد.
- تدبیر عالی دیگر امام، خروج از مقام تقیه، و فریاد زدن حقانیت شیعه در مجالس علمای ادیان مختلف و نیز در اقصی‌نقاط عالم اسلام است، سخنانی که طی دهه‌های متمادی جز با خصّیصین و اهل‌بیت امکان طرح نداشت، با فرصت رسانه و منبر حاصل از این جایگاه، به تمام عالم اسلام گسترش یافت و علنی شد. راهبرد تقیه دیگر «بهترین تاکتیک مبارزه» نبود. تصویرگری شرایط آن زمان توسط رهبر فرزانه‌ی انقلاب، نشان می‌دهد که حضرت رضاعلیه السلام، چگونه با فراست و تیزبینی بی‌بدیل، صحنه‌ی جدید نبرد را آراستند و حداکثر ضربه را بر پیکره‌ی دشمنان حاکمیت اسلام محمدی صلّی الله علیه و آله و سلّم وارد آوردند:
اهل‌بیت پیغمبر که هفتاد سال علناً بر منبرها دشنام داده شدند و سالهای متمادی دیگر کسی جرأت بر زبان آوردن فضایل آنها را نداشت، اکنون همه‌جا به‌عظمت و نیکی یاد شدند، دوستان آنان از این حادثه روحیه و قوت قلب گرفتند، بی‌خبرها و بی‌تفاوت‌ها با آن آشنا شدند و به آن گرایش یافتند و دشمنان سوگندخورده احساس ضعف و شکست کردند، محدثین و متفکرین شیعه معارفی را که تا آن روز جز در خلوت نمی‌شد به‌زبان آورد، در جلسات درسی بزرگ و مجامع عمومی بر زبان راندند.
- مأمون، حضرت را جدا از مردم می‌خواست، اما علی‌بن موسیعلیه السلام به‌بهانه‌های گوناگون خود را در معرض دید مردم قرار می‌داد و کنار آنان قرار می‌گرفت.
- موالیان و یاران ائمه که در نقاط گوناگون به‌شدت تحت فشار بودند، با حمایت حضرت، مورد تکریم و احترام والیان حکومت واقع شدند؛ بیرون آمدن شیعیان مبارز از زیر فشار سنگین و مستمر گذشته، افق‌های جدیدی از مبارزه را بر آنان گشود.
با به‌کار بردن این تدابیر، رهبر انقلاب، شرایط یک سال پس از این اقدام را به‌زیبایی چنین ترسیم می‌کنند:
یک سال پس از اعلام ولیعهدی وضعیت چنین است: مأمون، علی‌بن موسی را از امکانات و حرمت بی‌حدومرز برخوردار کرده است، اما همه می‌دانند که این ولیعهد عالی‌مقام در هیچ یک از کارهای دولتی یا حکومتی دخالت نمی‌کند و به‌میل خود از هرآنچه به دستگاه خلافت مربوط می‌شود روگردان است و همه می‌دانند که او ولیعهدی را به همین شرط که به هیچ کار دست نزند قبول کرده است. مأمون چه در متن فرمان ولایتعهدی و چه در گفته‌ها و اظهاراتِ دیگر، او را به فضل و تقوا و به نسبِ رفیع و مقام علمی منیع ستوده است و او اکنون در چشم آن مردمی که برخی از او فقط نامی شنیده و جمعی به همین اندازه هم او را نشناخته و شاید گروهی بغض او را همواره در دل پرورانده بودند، به‌عنوان یک چهره‌ی درخور تعظیم و تجلیل و یک انسان شایسته‌ی خلافت که از خلیفه به سال و علم و تقوی و خویشی با پیغمبر، بزرگتر و شایسته‌تر است شناخته‌اند. مأمون نه‌تنها با حضور او نتوانسته معارضان شیعی خود را به خود خوش‌بین و دست و زبان تند آنان را از خود و خلافت خود منصرف سازد بلکه حتی علی‌بن موسی مایه‌ی امان و اطمینان و تقویت روحیه‌ی آنان نیز شده است، در مدینه و مکه و دیگر اقطار مهم اسلامی نه‌فقط نام علی‌بن موسی به‌تهمت حرص به دنیا و عشق به مقام و منصب از رونق نیفتاده بلکه حشمت ظاهری بر عزت معنوی او افزوده شده و زبان ستایش‌گران پس از دهها سال به فضل و رتبه‌ی معنویِ پدران مظلوم و معصوم او گشوده شده است.
کوتاه سخن آنکه مأمون در این قمار بزرگ نه‌تنها چیزی بهدست نیاورده که بسیاری چیزها را از دست داده و در انتظار است که بقیه را نیز از دست بدهد. اینجا بود که مأمون احساس شکست و خسران کرد و درصدد برآمد که خطای فاحش خود را جبران کند و خود را محتاج آن دید که پس از این‌همه سرمایه‌گذاری سرانجام به همان شیوه‌ای متوسل شود که همیشه گذشتگان ظالم و فاجر او متوسل شده بودند، یعنی قتل. (همان؛ ص317)
امام جواد، امام هادی، امام عسکری
علی‌رغم اینکه از سه امام پس از امام رضاعلیهم السلام، کمتر شنیده و خوانده‌ایم، اما حقیقت آن است که تشکیلات شیعیان در زمان امامت آنان، به‌سرعت گسترش یافت و عمق بخشیده شد. این حرکت، ریشه در همان راهبرد اشتباه مأمون داشت. ماجرای ورود و سپس حضور و بعدتر شهادت حضرت امام رضا، موجب شد که شبکه‌ی شیعیان کل منطقه‌ی ایران عمیقاً فعال شوند. رهبر معظم انقلاب با بیانی فاخر تأثیر حضور کوتاه‌مدت امام رضاعلیه السلام در ایران را چنین برمی‌شمرند:
امام به خراسان و مرو رسیدند، مرکز هم مرو بود، که در ترکمنستان فعلی واقع شده است. بعد از یکی دو سال هم که شهادت حضرت بود و مردم داغدار شدند. هم ورود امام ــ که نشان دادن جلوه‌ای از چیزهای ندیده و نشنیده‌ی مردم بود ــ و هم شهادت آن بزرگوار ــ که داغ عجیبی بنا کرد ــ در واقع تمام فضای این مناطق را در اختیار شیعه قرار داد؛ نه اینکه حتماً همه شیعه شدند، اما همه محب اهل‌بیت شدند. در این فضا، شیعیان ریخته‌اند کار کنند. شما می‌بینید ناگهان سروکله‌ی «اشعریین» در قم پیدا می‌شود، اینها چرا آمدند، اشعریین که عربند؟ اینها پا شدند به قم آمدند و بساط حدیث و معارف اسلامی را در قم پهن کردند و آنجا را پایگاه قرار دادند. در ری هم امثال کُلِینی بلند شدند. کسی مثل کلینی ابتدابه‌ساکن از شهری بلند نمی‌شود، باید محیط شیعه باشد، باید محیط معتقد باشد تا بتواند جوانی را با این خصوصیات پرورش دهد که بعد او بشود کلینی. بعد همین طور که این حرکت ادامه پیدا کرده شما ببینید شیخ صدوق تا هرات و خراسان و جاهای دیگر رفته و برای شیعه حدیث جمع‌آوری کرده؛ این خیلی مهم است. محدثین شیعه در خراسان چه‌کار می‌کنند؟ محدثین شیعه در سمرقند چه‌کار می‌کنند؟ در سمرقند چه‌کسی هست؟ شیخ عیاشی سمرقندی. عیاشی سمرقندی در همان شهر سمرقند بوده که گفته شده: «فی دارِه التی کانت مُرتَعاً للشیعة و اهل العلم» (خانه‌اش محل اجتماع شیعیان و اهل علم بود / رجال نجاشی، ص372)، خود شیخ کَشّی، سمرقندی است. بنابراین حرکت حرکت امام رضا و بعد، شهادت مظلومانه‌ی آن بزرگوار کاری کرد که این فضا دست ائمه افتاد؛ ائمه هم بنا کردند به استفاده کردن. نامه‌نگاری‌ها و رفت و آمدهایی که صورت می‌گرفت، به‌شکل عادی اتفاق نمی‌افتاد؛ همه‌اش در زیر پوششی از پنهان‌کاری اتفاق می‌افتاد؛ والّا اگر آشکار بود، می‌گرفتند دست و پای افراد را قطع می‌کردند، مثلاً با شدت عملی که متوکل داشت و رفتن به کربلا را ممنوع کرده بود، آیا اجازه می‌داد مسائل مردم را راحت خدمت امام بیاورند، بعد جواب‌ها را به مردم برسانند؛ وجوهات را بگیرند و خدمت امام بیاورند، بعد رسید بگیرند و به مردم بدهند؟ اینها نشان‌دهنده‌ی شبکه‌ی عظیم تبلیغاتی و تعلیماتی این سه امام بزرگوار است. (همان؛ صص329و330)
نتیجه چه شد؟ شبکه‌ی تشکیلاتی شیعه آن‌چنان توسعه یافت که با زمان پیش از امام رضاعلیه السلام قابل مقایسه نیست. رهبر انقلاب در این زمینه می‌نویسند:
شما اگر حالات این سه امام را در «مناقب» و جاهای دیگر ملاحظه کنید، متوجه می‌‌شوید که در زمان این بزرگواران، شبکه‌ی ارتباطاتی شیعه، بیشتر از زمان امام باقر و امام صادق بوده است. از اقصی نقاط دنیا، نامه می‌فرستادند، پول می‌فرستادند و دستور می‌گرفتند؛ درحالی که اینها در محدودیت بودند. حضرت امام هادی در سامره محبوب مردم شده بود. همه ایشان را احترام می‌کردند و اهانتی در کار نبود. بعد هم، در وفات آن حضرت و همچنین امام عسکری، شهر غوغا شد.(همان؛ ص325)
حتی در اتفاقی نغز، می‌بینیم که حتی بنی‌عباس هم خود زیر قبضه حضرات معصومین قرار می‌گیرند؛ و اگر نبود نهیب اطرافیان، ای‌بسا حکومت را به ایشان واگذاشته بودند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این زمینه تصریح می‌کنند:
این بزرگواران، از امام حسین، که پایه را گذاشت موفق‌تر بودند؛ چون بعد از شهادت امام حسین «ارتد الناس بعد الحسین الا ثلاثة» هیچ‌کس نماند. اما در زمان امام هادی شما نگاه کنید؛ تمام دنیای اسلام را ائمه زیر قبضه گرفته بودند. حتی بنی‌عباس هم درماندند. نمی‌دانستند چه‌کار کنند؛ رو به شیعه آوردند!
یکی از خلفای بنی‌عباس نامه‌ای نوشت و دستور داد که در خطبه‌ها نام اهل‌بیت را بیاورند و بگویند که حق با اهل‌بیت است. این نامه در تاریخ ثبت شده است. نوشته‌اند وزیر دربار، خود را به‌سرعت به خلیفه رساند و گفت: «چه‌کار می‌کنی؟!»، جرأت نکرد بگوید حق با اهل‌بیت نیست! گفت: «الآن در کوه‌های طبرستان و جاهای دیگر، عده‌ای با شعار اهل‌بیت قیام کرده‌اند. اگر این حرف تو همه جا پخش شود، آن وقت لشکری پیدا می‌کنند و به جان تو می‌افتند». خلیفه دید که راست می‌گوید، گفت: «بخشنامه را پخش نکنید».(همان؛ ص327)
جمع‌بندی
به این ترتیب، اشارات فوق نشان می‌دهد که تدابیر، مبارزه‌ی تشکیلاتی و کنش‌گری فعالِ سیاسیِ حضرات معصومینعلیهم السلام، به آنجا منتهی شد که جامعه‌ی اسلامی از یک جسد نیم‌مرده و خرافاتی و منحرف‌شده و رو به سلاطین جائر آورده، تبدیل به جامعه‌ای آگاه شد به‌طوری‌که در اقصی‌نقاط عالم اسلام بودند نخبگانی که معارف اهل‌بیت را تدریس می‌کردند و از ارادتمندان به آنان بودند. برهه‌ی زمانی 250 قمری، نه‌تنها پایان کار امامت نیست، بلکه آغازی است بر تطور و رشد و تعالی و عالم‌گیری تمدنی که طی حدود سه سده پس از آن، از کانون ایران اسلامی و به‌واسطه‌ی برآمدن چند حکومت شیعی ــ از جمله علویان طبرستان و آل‌زیار و آل بویه ــ آغاز شد و از شرق دور تا اقیانوس اطلس را درنوردید؛ این پهنه، حداقل نفوذ جغرافیایی تمدن پارسی‌زبانان است که اکنون قطعی است.
خط را گم نکنیم؛ چند شماره‌ی جاری از پرونده‌ی جهادسازندگی، به این می‌گذرد که تمدن ایران اسلامی را بشناسیم؛ و بعد نسبت ایستگاه فعلی این تمدن (دولت‌سازی اسلامی) با جهاد سازندگی را برقرار کنیم. بخش بعدی پرونده، به حلاجی و تحلیل دو سه قرن پس از 250 قمری خواهد گذشت. با ما همراه باشید.
سایر بخش‌های پرونده‌ی جهادسازندگی در تسنیم را {اینجا} پی بگیرید.
انتهای پیام/+
