سدی که عدم ساخت آن خسارات هنگفتی به کشور زد

به گزارش خبرنگار اجتماعی باشگاه خبرنگاران پویا؛ خسارات عظیم سیلهای اخیر در ایران، به خوبی ضعف و خلا روشهای نوین و علمی در مدیریت روانابها، اصول ساخت‌وساز شهری ـ روستایی و سدسازی را به اثبات رساند؛ در سیل اخیر، بسیاری از مناطق کشور، عدم مدیریت بحران در پیش و پس از وقوع سیل باعث شد که با وجود هشدارهای متعدد سازمان هواشناسی مبنی بر شدید بودن بارشها در مناطق مختلف، خسارات سیل بیش از انتظارات باشد. 

عدم انجام به‌موقع اقدامات پیشگیرانه در بسیاری از نقاط کشور باعث افزایش خسارات جانی و مالی به بخشهای صنعتی، کشاورزی و زیربنایی کشور شد همچنین نتایج و آثار اقدامات اشتباه در گذشته، باعث شد مسئولان به خوبی نتوانند خطرات ناشی از سیل را کاهش دهند؛ در ادامه به تعدادی از عوامل اصلی در افزایش خسارات و عدم توانایی در کنترل به‌موقع سیلاب در نقاط شمالی و غربی کشور می‌پردازیم.

1- عدم توجه کافی به روشهای آبخیزداری و عدم حفاظت مناسب از منابع طبیعی

 عدم توجه کافی به بحث آبخیزداری و حفاظت خاک در سطح کشور، نبود نظارت بر قطع بی‌رویه درختان و افزایش بیش از حد ساخت‌و سازها در حریم رودخانه‌ها و درون جنگلها، باعث نابودی گسترده مراتع و اراضی جنگلی و افزایش میزان فرسایش خاک در سطح کشور شده است؛ نابودی گسترده جنگلها و عدم توانایی پوشش گیاهی برای مهار سیلاب از اصلی‌ترین دلایل افزایش سرعت سیلاب، عدم توانایی کنترل آن و افزایش ناگهانی دبی روانابها بوده است؛ همین عامل باعث شده که پس از نابودی گسترده درختان پارک ملی استان گلستان، پس از وقوع بارشهای شدید، شاهد جاری شدن سیلهای متمادی در این استان باشیم؛ به گونه‌ای که از سال 1372 شاهد وقوع 11 سیل کوچک و بزرگ در این استان بوده‌ایم.

متاسفانه در طی 15 سال گذشته و از بدو جدا شدن سازمان آبخیزداری و جنگلداری از ذیل سازمان حفاظت از محیط زیست و تبدیل شدن به یکی از زیر مجموعه‌های وزارت جهاد کشاورزی، شاهد همکاریهای خوبی میان این سازمان و سازمان حفاظت از محیط زیست، به منظور حفاظت مستمر و برنامه‌ریزی شده از منابع طبیعی و خاکی کشور نبوده‌ایم و بعضا شاهد تناقضهای آشکار در دیدگاه‌های این دو سازمان بوده‌ایم؛ محافظه‌کاریها و عدم همکاری مناسب با شهرداریهای مناطق مختلف در مواجه با ساخت‌وسازهای غیرقانونی در حریم رودخانه‌ها و طبیعت بکر، عدم لایروبی به موقع رودخانه‌ها به دلایل عمده مالی و عدم ایجاد سیل‌بند و هم سطحی شهرها با رودخانه‌ها از مهمترین عوامل افزایش خرابیها و خسارات سیل در حریم رودخانه‌ها بوده است. 

اعتبارات سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در لایحه بودجه سال 97، تنها 522 میلیارد تومان بوده است که این مبلغ در لایحه بودجه 98 رشد 11 درصدی داشته است که با توجه به مسئولیتهای حیاتی و سنگین این سازمان و اهمیت حیاتی منابع طبیعی در توسعه پایدار کشور، بودجه تخصیص داده نشده است، هیچگونه همخوانی با وظایف حیاتی سازمان آبخیزداری و جنگلها و نیازهای حیاتی این سازمان برای حفظ منابع طبیعی کشور ندارد.

2- عدم توجه به ویژگیهای جغرافیایی و زیست محیطی

 پس از پایان جنگ تحمیلی 8 ساله، رشد بی‌رویه سدسازی در مناطق گوناگون کشور، بدون توجه به جنس خاک، تنوع زیستی و جمعیتی مناطق و شرایط رودخانه‌هایی که سدها بر روی آنها ساخته می‌شدند، باعث تغییرات بنیادین در شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناطق پایین دست سدها شد؛ در بسیاری از حوضه‌های آبی کشور که که دچار ناپایداری در آب‌آورد منابع سطحی و زیرسطح بودند، این سدسازیها باعث  خشکی زمینهای کشاورزی و آبخوانها در مناطق پایین دستی شد که این مورد، تبعات اقتصادی-جمعیتی زیادی برای مناطق مختلف  کشور به خصوص مناطق شرقی و مرکزی کشور داشته است؛ نگاه یکطرفه به بحثهای تامین انرژی و کشاورزی در ساخت سدها، بدون توجه به بحثهای زیست محیطی و اقلیمی و اولیتبندی اقتصادی در بدنه وزارت نیرو که خود باعث غفلت در آثار مخرب زیست محیطی سدها شد.

عدم تفکیک سدهای کنترل کننده سیلاب با سدهای تولید برق در کشور که کارکرد دو گانه این سدها در بسیاری از موارد باعث پر شدن بیش از حد مخازن سدها برای تولید برق و عدم توانایی در کنترل سیلاب ها و رواناب ها شده است؛ متاسفانه در بسیاری از موارد دید اقتصادی به سدها، باعث عدم تخلیه به موقع مخزن سد و افزایش ناگهانی دبی ورودی و به تبع آن دبی خروجی سدها که خود باعث آب‌گرفتگی گسترده در مناطق پایین دست سدها شده است.

حوزه سیمره و کشکان با آب‌آورد سالیانه 6 میلیارد متر مکعب با شیب بالا و دبی مناسب، شرایط خوبی برای سدسازی دارد اما در سیل اخیر خلأ یک سد سیل‌بند در محدوده ی استان لرستان و رودخانه کشکان، برای کنترل روانابها و جلوگیری از خسارت به مناطق جنوبی استان لرستان احساس شد؛ متاسفانه سالیان سال است که با وجود تاکید کارشناسان و مردم محلی مبنی بر لزوم نهایی شدن ساخت سد معشوره در شمال شهرستان پلدختر به منظور کارکردهای اقتصادی و سیل بندی آن، به دلیل وجود سد کرخه در پایین دست و عدم تعیین ردیف بودجه مشخص، هنوز اقدام خاصی برای ساخت این سد صورت نگرفته است؛ در پایین دست این حوزه، سد کرخه به عنوان بزرگترین سد خاکی ایران و خاورمیانه، نقش زیادی در کنترل روانابهای سهمناکی که از استان لرستان به سمت خوزستان  در جریان بود، داشت اما کاربری اقتصادی به منظور تولید انرژی برق آبی، حجم بسیار بالای دبی ورودی به این سد همچنین عدم وجود سدی کمکی به منظور کنترل سیلاب در بالا دست، باعث شد که پس از گذشت 15 روز از شروع بارشها و تخلیه حجم بالایی از آب های این سد، مناطق پایین دستی این سد که مساحت زیادی از استان خوزستان را شامل می‌شد، دچار آب‌گرفتگی شود.

3- عدم پیشگیری به‌موقع و ضعف در مدیریت بحران 

به رغم هشدارهای پیاپی سازمان هواشناسی مبنی بر شدت بارشها و افزایش احتمال طغیان رودخانه‌ها، مسئولین محلی اقدامات ویژه‌ای در فراهم کردن تجهیزات امدادی و نجات همچنین آذوقه مورد نیاز چند روز مردم انجام ندادند و در بسیاری از نقاط، مردم بدون هیچ جانپناه و اقلام مصرفی به حال خود رها شده بودند؛ عدم پیشبینی نسبی از مناطق درگیر سیل و حجم سیلاب جاری، باعث غافلگیری  مسئولان و مردم از وقوع سیل در بسیاری از مناطق شد؛ به عنوان مثال در حادثه سیل شیراز، تخلیه نکردن آبراه قدیمی شهر شیراز که به خیابان ورودی شهر تبدیل شده بود و عدم توجه به هشدارها در مورد وقوع سیل، باعث این فاجعه دردناک و کشته‌شدن 20 تن از هموطنانمان شد. 

مهیا نبودن خدمات امدادی و اقلام ضروری مورد نیاز در مناطق سیل‌زده استانهای گلستان و لرستان که ناشی از عدم پیشبینی گستردگی سیل بود، باعث تشدید فشارها به مردم سیلزده در روزهای اولیه شد؛ عدم مدیریت مناسب و خدماترسانی ضعیف، ذهنیتهایی رابرای مردم ایجاد کرده است که امید است با برخورد قاطع قوه قضائیه با  مقصران اصلی در افزایش خسارات و تلفات این حادثه، به بسیاری از این سؤالات پاسخ داده شود؛ ضعف هماهنگی میان دستگاه‌های کشور برای مدیریت بحران و عدم پیشبینی درست از ابعاد سیل به وقوع پیوسته، لزوم ایجاد مناطق غیرمتمرکز و ویژه هماهنگی دستگاه‌های مختلف در هنگام وقوع بلایای طبیعی را دو چندان کرده است.

متاسفانه شرایط بحرانی ایجاد شده در سیل اخیر، نشان داد که ستاد مدیریت بحران کشور و استانداریها، توان اجرایی لازم برای هماهنگسازی نیروهای امدادی مختلف را درکوتاهترین زمان ممکن ندارند و ایجاد یک سازمان مستقل متشکل از نیروهای مسلح، هلال احمر، وزارت کشور و نهادهای حکومتی دیگر برای مدیریت بهتر بحرانهای ناشی از بلایای طبیعی یک نیاز بزرگ در کشور محسوب می‌شود.

راهکارهایی برای جلوگیری از سیل و خسارتهای آن

به منظور جلوگیری از وقوع سیل و تکرار دوباره خسارات ناشی سیلهای اخیر کشور، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:

ـ تمرکز نگاه‌ها در داخل کشور به حفاظت بهتر از منابع طبیعی و محیط زیست، لایروبی رودخانه‌ها، ایجاد سیل‌بندها در نقاط سیل‌خیز و تفکیک کارایی سدهای کشور(کاربرد اقتصادی یا کنترل سیلاب) به منظور کاهش اثرات مخرب سیل

ـ ایجاد  سازوکار حقوقی و قانونی سازماندهی شده‌ای از سوی مراجع ذی‌صلاح برای نظارت بیشتر به جهت جلوگیری از ساخت‌وسازهای غیرقانونی در حاشیه رودخانه‌ها و سیل‌بندها 

ـ تغییر نگاه به بحث محیط زیست و صیانت از منابع طبیعی کشور از رویکرد سازمانی(سازمان حفاظت محیط زیست) به نگاه  ملی و اولویتدار برای مردم و همه دستگاه‌ها. (متاسفانه عدم وجود نگاه محیط زیستی در سبد تربیتی خانواده‌ها و مدارس و مراکز آموزشی نظیر دانشگاه‌ها، باعث به حاشیه راندن مباحث محیط زیستی در کشور و عدم شناخت مناسب از فواید حفظ محیط زیست در میان توده‌های مردم شده است؛ مسلما فرهنگسازی عمومی در مورد لزوم حفاظت از منابع طبیعی کشور، نگرانی‌ها از تخریب منابع طبیعی کشور و عواقب پس از آن را به حداقل خواهد رساند)

ـ ایجاد حس برادری و همدلی بیشتر میان مردم به ویژه در مناطق سیل‌زده برای کاهش خطرات سیل. (در روزهای سیل اخیر، شاهد خلق حماسه‌های بی‌بدیلی از مردم خوزستان برای ایجاد سیلبند به منظور جلوگیری از ورود آب به خانه و محل زندگیشان بودیم؛ این حس همدلی می‌تواند الگویی برای غلبه بر دیگر مشکلات  کشور باشد)

ـ توجه بیشتر به هشدارهای سازمان هواشناسی به منظور استقرار نیروهای امدادی پیش از حادثه در نقاط پرخطر برای پیشگیری از افزایش خسارات جانی و مالی سیل و برپایی کمپها و چادر برای اسکان آنی حادثه‌دیدگان به منظور تسریع در روند کمکرسانی پس از وقوع حادثه 

ـ اصلاح ساختار سازمان مدیریت بحران کشور از سازمانی تمرکزگرا در پایتخت به سازمانی در نقاط مختلف کشور از ترکیب تمامی نیروهای دخیل در بحث امدادرسانی. (تمرکز زدایی و دخیل کردن سازمانهای موثر در بحث امدادرسانی، نظیر هلال احمر و نیروهای مسلح کشور در ستاد مدیریت بحران کشور، باعث هماهنگی بهتر و حضور به موقع نیروهای امدادی در زمان موقع حادثه می‌شود)

سیل اخیر با  وجود خسارات فراوان (برآورد اولیه از میزان خسارت حدود 35 هزار میلیارد تومان است)، تجربیات گرانبهایی را نصیب مسئولان مربوطه کرد؛ نکته قابل توجه، لزوم هماهنگی بیشتر نهادهای تصمیمگیر(وزارت کشور) و امدادی شامل هلال احمر و نیروهای مسلح بود که در برخی موارد ناهماهنگیها، سبب سردرگمی مردم و توزیع نامناسب خدمات میان سیل‌زدگان شد؛ از دیگر تجربیات این سیل، لزوم مطالعات مشترک میان وزارت نیرو و سازمان حفاظت از محیط زیست در مورد پروژه‌های آبی و سدسازی کشور است؛ مسلما آسیب‌شناسی و آینده پژوهی در مورد شرایط جغرافیایی مناطقی که پروژه های سدسازی و یا نیروگاهی در آنها انجام می‌شود، باعث کاهش خسارات و کمک به مدیریت بهتر سیل در آینده خواهد شد.

ناگفته نماند که سیل اخیر باعث پر شدن حدود 85 درصد مخازن سدهای کشور شد که بر خلاف سالیان گذشته، نوید سال بدون مشکل آبی در سطح کشور را می‌دهد؛ امید است که با تمهیدات پیش‌بینی شده از سوی سازمان آبخیزداری و جنگلها و سازمان حفاظت محیط زیست، در آینده بتوان بخشی از روانابهای ناشی از بارشهای شدید را در سفره‌ها و آبخوانهای زیرزمینی ذخیره کرد تا بتوان بخشی از حجم زیاد از دست رفته از منابع آبی زیرسطحی کشور در طی سالیان گذشته را جبران کرد.

انتهای پیام/