گزارش تسنیم-۱ | نقش جریانات دینی خارجی دینی در قرقیزستان: ترکیه

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، دین اسلام به شکل مذهب حنفی وارد خاک قرقیزستان شده است. در گسترش اسلام میان عشایر قرقیز تصوف نقش اساسی ایفا کرده است. در دوره شوروی؛  مسلمانان قرقیزستان اطلاعات و شناخت کمی از سایر جریانات اسلامی که به عنوان واکنشی به فرآیندهای تاریخی، سیاسی و فرهنگی (مانند نهضت‌ها و جنبش‌های ملی و آزادی‌بخش) به وجود آمده بودند؛ داشته‌اند. پس از فروپاشی اتحاد شوروی؛ جریانات و قرائت‌های جدیدی از اسلام از کشورهای خارجی مسلمان وارد قرقیزستان شد.

در جامعه امروز قرقیزستان تقریبا همه جریانات اسلامی خارجی پیروان خود رادارند و اوضاع دینی و گرایش‌ها با منافع ژئوپلیتیک برخی کشورها گره خورده است؛ کشورهایی که  از گروه‌ها و جریانات دینی برای نیل به اهداف ژئوپلیتیک خود استفاده می‌کنند. ذیلاً به بررسی مهم‌ترین جریانات دینی فعال در جمهوری قرقیزستان با محوریت کشور ترکیه می‌پردازیم.

فعالیت‌های مذهبی ترکیه در قرقیزستان

به دنبال فروپاشی اتحاد شوروی؛ بازیگران ژئوپلیتیک جدیدی به صحنه سیاسی وارد شدند که سعی کردند خلأ به وجود  آمده در آسیای مرکزی را پر کنند و با این کار وزن و اعتبار خود را در عرصه بین‌المللی بالا ببرند. یکی از این کشورها ترکیه بوده و هست که مدل توسعه اجتماعی خود را به‌عنوان الگو و نمونه مطرح می‌کند و مدعی رهبری در جهان اسلام و ترک‌زبان است.

یکی از عوامل تعیین‌کننده در سیاست‌های خارجی آن است که ادعا دارد رابط انرژی اوراسیا باشد. ترکیه برای دستیابی به اهداف ژئوپلیتیک خود از استراتژی سیاست خارجی مبتنی بر سیاست نئوپانترکیسم (پان‌ترکیسم نوین) و نئوعثمانیسم (عثمان گرایی نوین) استفاده می‌کند.

به گفته آ. بوراشنیکوا مبنای نئوپان‌ترکیسم اصل اتحاد ملل به لحاظ تعلق قومی و ملی به ترکان، پایبندی به اسلام، اشتراکات زبانی، فرهنگی و تاریخی و طرز تفکر شرقی است. در  نئوعثمانیسم نسبت به بیشتر مفاهیم فوق تجدیدنظر شده و نیز مفاهیم جدید در سیاست خارجی تعریف شده است.

م. لائومولین معتقد است که دکترین نئوعثمانیسم بدین گونه شکل گرفته است. ترکیه در دل کشورهای خاورمیانه، قفقاز و بالکان قرار گرفته است. در تمامی این مناطق بخصوص پس از پایان جنگ سرد بی‌ثباتی حاکم بوده است. در شوروی سابق هنوز اختلافات ارضی میان جمهوری‌ها حل‌وفصل نشده است. در دوره حکومت امپراتوری عثمانی ثبات و امنیت برقرار بود. باوجوداینکه امپراتوری عثمانی به یک دولت دینی شباهت داشت ؛ لیکن اگر رابطه دین و دولت  در آن را بررسی کنیم می‌بینیم که این نظام بیشتر با مدل سکولاریستی امروزین مطابقت داشته است. ماهیت نئوعثمانیسم در تقویت نقش سیاست خارجی ترکیه در منطقه برای حفظ ثبات می‌باشد.

اما غرب از ایده تعمیم مدل ترکی در کشورهای آسیای مرکزی به‌عنوان جایگزین نظام کمونیستی یا اسلام‌گرایی از نوع ایرانی استقبال می‌کرد. در این سناریو؛ ترکیه باید نقش پل ارتباطی بین جهان غرب و کشورهای آسیای مرکزی را ایفا می‌کرد که این پل باید به همگرایی این کشورها با جامعه جهانی و ایجاد ارزش‌های غربی کمک می‌کرد.

اینکه حضور ترکیه در قرقیزستان و سایر کشورهای ترک‌زبان حوزه شوروی سابق به دنبال اهداف ژئوپلیتیک مشخصی است، امری نیست که بتوان آن را انکار کرد. اما برخی کارشناسان ترک در این خصوص که آیا ترکیه به‌اندازه کافی منابع مالی دارد تا از این طرح‌ها حمایت کند؛ تردید دارند ؟ به گفته ایلتر توران استاد دانشگاه استانبول، ترکیه در مسیر بازبینی و تجدیدنظر و مصلحت‌گرایی در سیاست‌های خارجی است. به نظر می‌رسد که یک قدرتی متوسطه با رهبری جاه‌طلب و بلندپرواز در حال شکل‌گیری است که بعضاً امکانات خود را دست بالا می‌گیرد.

ترکیه در اجرای سیاست‌های نفوذ خود تأکید اصلی بر پیوندهای فرهنگی و تمدنی ازجمله اشتراکات زبانی، دینی و ریشه و اصالت اقوام دارد. تأثیر دینی ترکیه در قرقیزستان عمدتاً شامل آموزش دینی و احداث مساجد می‌باشد. یکی از بزرگ‌ترین طرح‌های تأمین مالی (20 میلیون دلار) ساخت مسجد مرکزی بیشکک بود که در سال 2018 به پایان رسید.

سه شاخه نفوذ اصلی ترکیه در قرقیزستان مؤسسات آموزشی"خدمت" پیروان فتح‌الله گولن، " نورچیلار" پیروان دانشمند ترک سعید نورسی و "سلیمانچی‌لار" پیروان دانشمند ترکی سلیمان حیلمی می‌باشند. هر سه جریان از هم متفاوت بوده اما قدرت تاثیرشان در قرقیزستان بالا است. موسسه خدمت بیشتر اسلام سکولار و مترقی را ترویج می‌دهد. موسسه خدمت را ازیک‌طرف جزء گروه‌های دینی مروج مدرنیسم دینی و طرفدار ارزش‌های لیبرال ، و از طرف دیگر به‌عنوان جنبش اجتماعی – مدنی پیرو عقاید و سیاست‌های فتح‌الله گولن می‌دانند.

مهم‌ترین کار مؤسسات آموزشی خدمت که از اوایل سال‌های 1990 در قرقیزستان شروع به فعالیت نموده‌اند ؛ گشایش " مدارس ثبات" می‌باشد که مؤسس آن فتح‌الله گولن بوده است. در فاصله سال‌های 2012-1992؛  تعداد 22 مدرسه دخترانه و پسرانه ثبات( شبکه مدارس)، مدرسه بین‌المللی راه ابریشم و نیز دانشگاه خصوصی آتاترک - آلاتو توسط پیروان فتح‌الله گولن در قرقیزستان تأسیس شده است.

در پایان سال 2013 میلادی بیش از 9000 نفر در شبکه مدارس ترکی ثبات در قرقیزستان در حال تحصیل بوده‌اند. از امتیازهای اصلی این مدارس در مقایسه با مدارس محلی؛  تأکید بر آموزش زبان انگلیسی و علوم پایه است. برای نمونه در سال 2012 شش نفر در المپیاد بین‌المللی فیزیک به نمایندگی از قرقیزستان شرکت کردند که 5 نفر از آنان از مدارس ترکی ثبات بودند.

در مدارس ثبات؛ روش تدریس به زبان‌های ترکی و انگلیسی است. نمی‌توان انکار کرد که سطح آموزش در این مدارس بسیار بالا و مطابق با استانداردهای بین‌المللی است. عمدتاً دانش‌آموزانی از خانواده‌های ثروتمند قرقیزستان در این مدرس مشغول به تحصیل هستند زیرا شهریه آن بسیار بالا است.

امروزه شبکه مدارس ترکی ثبات که توسط پیروان فتح‌الله گولن تأسیس‌شده‌اند محبوبیت خاصی میان مردم قرقیزستان پیداکرده‌اند. در این مدارس دروس دینی تدریس نمی‌شود. هرچند مشخص است که دانش آموزان به‌نوعی تعلیم دینی دارند. آقای عذر لعل کارمند سابق مدرسه ثبات که در دانشگاه آرابایف مشغول به کار است می‌گوید که معلمین مدارس ثبات سعی دارند ارزش‌های اسلامی مانند تمیزی (نظافت)، احترام به پدر و مادر، میهن‌دوستی و پرهیز از مصرف مشروبات را در فراگیران خود تربیت کنند. معلمین که اکثر آنان اتباع قرقیزی هستند اسلام را با رفتار شخصی خود به دانش آموزان می‌آموزند .

بنیادهای ترکی فعال در قرقیزستان

علاوه بر مؤسسات آموزشی؛ بنیاد « ادب باشاتی» نیز در قرقیزستان فعالیت دارد. بنیاد مذکور نشریاتی را منتشر می‌کند که متعلق به پیروان فتح‌الله گولن بوده و توسط آنان حمایت و تأمین مالی می‌شوند.

بنیاد ادب باشاتی (سرچشمه ادب) در دادگستری قرقیزستان به‌طور رسمی ثبت‌شده و در کلیه استان‌های قرقیزستان شعبه دارد. بر طبق برخی داده‌ها و گزارش‌های کارشناسی؛ این بنیاد ده‌ها هزار پیرو در همه مناطق قرقیزستان دارد اما ریاست این بنیاد وابستگی آن به پیروان فتح‌الله گولن را رد می‌کند. به گفته .برداک‌اف؛ اعتبار بالای اعضای این بنیاد بین عموم مردم به‌ویژه مناطق جنوبی و محله‌های جدیدالتأسیس در تفاوت اساسی با طبقه سیاسی و آمادگی آنان برای قبول مسئولیت و اهل کار بودن آن‌هاست.

درعین‌حال محققان بومی و ترک؛  بنیاد ادب باشاتی را وابسته به جنبش نورچیلار می‌دانند. در قرقیزستان پیروان فتح اله گولن را  نورچیلار نیز می‌نامند  زیرا فتح‌الله گولن شاگرد سعید نورسی بوده و مکتب نورسی به‌عنوان یکی از پایه‌های عقیدتی جنبش خدمت تدریس می‌شود. ولیکن در قرقیزستان پیروان سعید نورسی هستند که شاخه کلاسیک از مکتب او را دنبال می‌کنند. پیروان "نورچیلار" جلسات و اجتماعات خود را برای آموزش قرآن با تفسیر سعید نورسی در خانه‌های خصوصی برگزار می‌کنند. تعداد این خانه‌ها در قرقیزستان در حال حاضر 120 خانه می‌باشد.

جنبش دیگر رایج در قرقیزستان «سلیمانچی‌لار» است که خود را پیرو مکتب سلیمان حیلمی می‌دانند. این مکتب نیز تحت تأثیر دیدگاه‌های سعید نورسی شکل‌گرفته است. طریقت متصوفه سلیمانیه در این کشور مدارس حوزوی حفظ قرآن و دستور زبان عربی ایجاد کرده است.

پیروان "سلیمانچی‌لار" نیز آموزش قرآن و حدیث را هدف خود تعریف کرده ولیکن برخلاف گروه اول قرآن را به عربی می‌خوانند. به اعتقاد کارشناسان نه گروه اول و نه گروه دوم خطری برای دولت و امنیت ملی ایجاد نمی‌کنند.

جنبش خدمت سامانه‌ای از مؤسسات آموزشی و بنیادهای معرفتی مطرح‌شده است و فعالیت‌های نورچیلار نهادینه نشده و در آپارتمان‌های کرایه‌ای در قبال پرداخت هزینه‌ای تدریس می‌شود. دوره‌های آموزشی نورچیلار دو برابر بیشتر از دوره‌های سلیمانچی‌لار و معادل 5000 صوم در ماه می‌باشد.

به‌رغم تفاوت‌ها و ویژگی‌ها، سه جریان از مشتقات مدل رسمی ترکی تعامل دین و دولت می‌باشند.

دیدگاه‌های حکومت قرقیزستان نسبت به فعالیت‌های آموزشی و دینی ترکیه متفاوت است اما دو دیدگاه غالب در این خصوص وجود دارد.

بسیاری از کارشناسان مدل ترکیه را نمونه کامل و ایدئال می‌دانند که مناسب قرقیزستان می‌باشد زیرا آن یک مدل مؤثر تعامل دین و دولت است. این مدل ازنظر اقتضای زمان کارآمد می‌باشد و تهدیدات را درزمینه امنیت دینی کاهش می‌کند زیرا  تأکید اصلی این مدل بر آموزش سکولار است.

بااین‌وجود، برخی کارشناسان نظرات تردیدآمیز خود را در خصوص مدل ترکی و نفوذ ترکیه در قرقیزستان اظهار می‌کنند. آن‌ها معتقدند که ترک‌ها هدفی بلندمدت دارند و ثمرات نفوذ آن‌ها نه اکنون بلکه به‌مرورزمان و به‌محض بزرگ شدن فارغ‌التحصیلان مدارس و دانشگاه‌های ترکی خود را نشان خواهند داد. احتمال می‌رود این فارغ‌التحصیلان به‌مرور به مقام‌های حساس دولتی برسند و به شکل احزاب طرفدار ترکیه و احزاب اسلامی درآیند. به‌عنوان‌مثال، طیب اردوغان فارغ‌التحصیل مدرسه امامان خطیب و رهبر حزب عدالت و توسعه است (ماهیتاً یک حزب اسلامی) که از نفوذ بالا در سیاست ترکیه برخوردار است. دولتمردان قرقیز ممکن است وابسته به عوامل ترکیه شده و از سوی نیروی خارجی مدیریت شوند و از این طریق منافع ژئوپلیتیک، اقتصادی و ... خود را پیش ببرند.

بدین ترتیب رویکرد قرقیزستان نسبت به حضور ترکیه دوگانه است. از یک طرف بخشی از جامعه دیدگاه تردیدآمیز به ترکیه دارند. ترکیه را به تشکیل ستون پنجم محکوم می‌کنند که از این طریق ایدئولوژی خود را در اذهان جوانان تزریق می‌کند. از طرف دیگر، این جریانات، اعضا و پیروانی بسیار دارند که از دیدگاه‌های گولن استقبال می‌کنند زیرا آن را مدلی از اسلام مترقی و روشنفکر می‌دانند. عمده این پیروان فارغ‌التحصیل مدارس ترکی، رشته‌های الهیات دانشگاه‌های بومی و ترکی هستند. تأثیر سلیمانچی‌لار در قرقیزستان نیز از طریق دانشجویان تحصیل کرده در موسسات آموزشی دینی ترکیه گسترش می‌یابد.

نویسنده: نورگل حسن آمان اوا

ترجمه و تنظیم: آسیه عیسی بایوا - پرویز قاسمی