آداب و رسوم ماه رمضان در خراسان جنوبی| از لالایی عاشقانه کویرنشینان تا پخت آش «قل هوالله» + فیلم
رمضون‌خوانی و مراسم وداع با رمضان از جمله مراسم‌های ویژه خراسان جنوبی در این ماه پرفیض بوده که کویریان را در کنار روزهداری به لالایی‌هایی عاشقانه فرا می‌خواند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از بیرجند، همزمان با دعوت حق برای ماه ضیافت الهی، جلوه‌ای از پاکی و نورانیت خراسان جنوبی را فرا می‌گیرد. هلال ماه که رؤیت می‌شود گویی سرآغازی است برای پاکی و اتصال به مدار ربوبیت، دستان نیاز این مردمان که در کشور به سادگی و فرهنگی بودن مشهورند به‌سوی آسمان گشوده می‌شود تا شاخه شاخه اجابت را نصیب مردم این خطه کویری کند.
رمضان از سال‌های دور تاکنون در فرهنگ مردم این خطه از جایگاهی ممتاز برخوردار بوده و همواره آیین‌های ویژه‌ای در ارتباط با این ماه به اجرا درآمده است. آداب و رسوم ماه مبارک رمضان یکی از مباحث مهم فرهنگ مردم خراسان جنوبی است که به واسطه قدمتی که دارد از قداست ویژه‌ای برخوردار است.
مردمان کویر از اواسط ماه شعبان و با نزدیک شدن ماه پر برکت رمضان با برگزاری آداب و رسوم و سنت‌های دیرینه به پیشواز این ماه پرفیض می‌روند و قبل از فرارسیدن این ماه مردم به زدودن آلودگی از چهره خانه و محله خویش می‌پردازند در واقع با نظافت و خانه تکانی به پیشواز بهار قرآن می‌روند تا بتوانند با فراغت و آسودگی خیال به انجام تکالیف دینی خویش بپردازند.
ماه رمضان در خراسان‌جنوبی همراه با آیین بومی و محلی خاصی است که البته در حال حاضر در مراکز شهرنشین رونق خود را از دست داده است. مهم‌ترین آیین مردم این استان برای استقبال از ماه مبارک رمضان، روزه گرفتن در روز پایانی ماه شعبان است که آن را «پیشواز» می‌نامند و برخی نیز طبق فرموده امام صادق (ع) برای کسب ثوابی بزرگ، سه روز آخر شعبان را روزه می‌گیرند تا آن را متصل به ماه رمضان کنند.
از گذشته‌های نه‌چندان دور مردم بیرجند و روستاها در غروب آخر ماه شعبان به پشت بام‌ها و بلندی‌ها رفته تا ماه را رؤیت کنند از فردای شبی که هلال ماه رمضان رؤیت می‌شود روزهداری خود را آغاز می‌کنند.
در گویش بیرجندی کلمه رمضان «رمزا» تلفظ می‌شود و 11 ماه دیگر سال «سالگان» گفته می‌شود و با این نام‌گذاری «رمضان» را از ماه‌های دیگر ممتاز می‌کنند.
از قدیم‌‌الایام برای بیدار شدن در سحرهای ماه مبارک رمضان و تشخیص وقت دقیق سحر و انجام اعمال مخصوص از وسایل و روش‌های گوناگونی استفاده می‌کردند.
مراسم شوخانی در نخستین شب رمضان
ین روش‌ها امروزه نیز متداول و برخی منسوخ شده‌اند از جمله شناختن ستارگان در آسمان، بانگ خروس، روشن کردن چراغ‌هایی در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد، صدای نقاره و طبل و شیپور، صدای مناجات از گلدسته‌های مساجد، جار کشیدن در کوچه‌ها، صدای بوق حمام‌ها، کوبیدن دیوار همسایه و غیره از روش‌های پیشین بوده و امروزه مردم به وسیله زنگ تلفن و ساعت شماطه‌دار و رادیو و تلویزیون متوجه زمان دقیق سحر می‌شوند.
مناجات و شب‌خوانی (شوخانی)، از نخستین شب رمضان آغاز می‌شود به این صورت که هر شب برخی مردان خوش‌صدا پس از نیمه‌شب سه نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به‌خواندن ادعیه و نیایش می‌پردازند که با این عمل، مردم با شنیدن صدای آنان از خواب بیدار می‌شوند و تدارک سحری را می‌بینند این آیین هنوز در روستاهای بیرجند رواج دارد.
افطاری دادن و صله رحم در رمضان
مجالس پررونق افطاری به‌ویژه دعوت افراد مسکین، فامیل و همسایگان دور و نزدیک از نمودهای بارز احیای سنت زیبای «صله رحم» در ماه مبارک رمضان در این استان است.
در این ماه زنان و دختران خانواده نیز برای پختن شیرینی‌های محلی و آماده کردن مواد غذایی ماه رمضان به منزل یکدیگر می‌روند.
جمع‌آوری خیرات و کمک‌های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی‌سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه‌های ماه مبارک رمضان در مناطق مختلف خراسان‌جنوبی خصوصاً شهر بیرجند است.
رمضان‌خوانی در خراسان جنوبی
یکی دیگر از مراسم قدیمی ماه مبارک رمضان در بیرجند، خواندن «رمضانی» است. این مراسم به این گونه است که در شب‌های رمضان پس از نماز و افطار، جمعی از پسران و نوجوانان در دسته‌های چهار تا شش نفری به راه افتاده و به درخانه‌های همسایه به‌ویژه سرشناسان و توانگران می‌روند و به قصد گرفتن انعام برنامه ویژه‌ای اجرا می‌کنند.
آنان با خواندن اشعاری معروف به «رمضانی» با لهجه بیرجندی از صاحب خانه طلب انعام می‌کنند.
رمضانی خوانی با یک مقدمه دعایی که توسط استاد خوانده می‌شود آغاز می‌شود و با آمین شاگردان ادامه پیدا می‌کند.
خواندن اشعاری در مدح حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) و ائمه اطهار(ع) از دیگر اشعار خوانده‌شده در مراسم «رمضانی‌خوانی» است.
این گروه با خواندن اشعاری مبنی بر تشکر و آرزوی توفیق برای صاحب‌خانه برای خواندن رمضانی به خانه بعدی مراجعه می‌کنند.
مراسم رمضانی‌خوانی در بیرجند و برخی روستاهای استان از جمله سیوجان انجام می‌شود.
مراسم رمضانی‌خوانی نوعی خبررسانی برای ماه رمضان است و این مراسم به‌عنوان آداب و رسوم و برای جمع‌آوری نذورات مردم و همچنین ایجاد شور و نشاط از زمان‌های قدیم در استان مرسوم بوده است.
برخی از ابیات رمضان خوانی شامل "رمضو یارب / یارب رمضو"، "رمضو آمد / خوشنام خدا"، "رمضو آمد مهمانش کنید/ بز و بزغاله قربانش کنید"، "رمضو آمد خود سیصد سوار / چوبی ور دشته که آی روزه بدار"، "رمضو آمد مهمانش کنید / بز و بزغاله رو قربانش کنید"، "بز و بزغاله که چیزی نمشو/ گاو و گوساله را قربانش کنید"، "این سرا از کنه رو ور باده/ دو پسر داره که نو داماده"، "این سرا از کنه رو ور روزه/ دو دختر داره که مخمل دوزه"، "این سرا از کنه رو ور قبرستو / پدر مو گفته برو دو قرو بستو" است.
بازی "رمضان الله ، الله رمضان"
یکی از بازی‌های مرسوم در میان کودکان و نوجوانان در ماه مبارک رمضان بازی "رمضان الله، الله رمضان" است.
این بازی در مناطقی همچون شاهرود، قم، کاشان، یزد، خراسان جنوبی، کرمان و سیستان و بلوچستان و بیشتر در روستاها انجام می‌شود و شیوه اجرای آن چنین است که در این بازی چند نفر کودک و نوجوان دور هم جمع می‌شوند و گروهی را تشکیل می‌دهند.
این گروه، یک نفر سرگروه دارد که برای اولین بار است که روزه بر او واجب شده و روزه می‌گیرد.
در ابتدا گروه همه با هم می‌خوانند: "رمضان الله، الله رمضان" و به سرگروه در زمینه فرارسیدن ماه مبارک رمضان اخطار می‌دهند. سرگروه جدا ایستاده و می‌گوید: "رمضان آمد با سیصد سوار ، چوبکی برداشت گفت روزه بدار".
دوباره گروه همه با هم می‌خوانند:"رمضان الله، الله رمضان"
سرگروه جواب می‌دهد: "اگر روزه بدارم لاغر می‌شوم، اگر روزه ندارم کافر می‌شوم".
بازی از ابتدای کوچه آغاز می‌شود و به انتهای کوچه ختم می‌شود. در انتهای کوچه سرگروه سرش را به دیوار می‌گذارد و هر یک از بچه‌ها که رد می‌شوند با دست به پشتش می‌زنند و می‌گویند: "روزه خوار تپ تپو ، روزه خوار خصم تو بود".
افطار کردن بر سر مزار رفتگان
سر زدن به مزار رفتگان از دنیای فانی به جهان باقی در روزهای پنجشنبه هر هفته، در این ماه از رونق فزون‌تری برخوردار می‌شود و برخی نیز با حضور سر قبر عزیزان از‌دست‌رفته خود روزه را افطار می‌کنند.
بر اساس سنتی دیرینه صدای شادی پخش طبل سحرگاه هر روز ماه مبارک رمضان در فضای شهر طبس به گوش می‌رسد و روح و جان‌ها را طرواتی تازه می‌بخشد.
مراسم طبل‌زنی
مردم خطه کویری طبس طبق یک سنت دیرینه سحرگاه هر روز برای روزه گرفتن و صرف سحری با صدای طبل نوازان ماهر که سال‌های زیادی به این کار مشغولند بیدار می‌شوند.
طبل زنی در اوقات سحر ماه رمضان در طبس یکی از نیات موقوفه عمادالملکی است که تاریخ وقف این امر خیر به سال 1300 هجری قمری بر می‌گردد و ماندگاری آن نیز به دلیل موقوفه بودن و اجرای نیات خیر واقف است.
این طبل‌زنی برنامه و زمان‌بندی معین و سبکی خاص دارد به این ترتیب که سه ساعت مانده به اذان صبح با عنوان طبل یک (آماده باش)، دو ساعت مانده به اذان صبح با عنوان طبل 2 بیدار باش)، یک ساعت مانده به اذان صبح با عنوان طبل 3 (نزدیک شدن وقت اذان صبح) با سبک و سیاقی خاص نواخته می‌شود.
مردم با نحوه زدن طبل متوجه می‌شوند کدام نوبت از مراحل طبل زنی است و هر نوبت طبل زنی حدود چهار دقیقه طول می‌کشد و تا شعاع پنج کیلومتری شهر شنیده می‌شده است.
این مراسم با ابزار و ادواتی از جمله 2 قطعه ظروف استوانه‌ای شکل کوچک به نام چاشنی، سه ظرف استوانه‌ای شکل بزرگ به نام سرنواز، بردست و نقره است که هر یک آهنگ مخصوص به خود را دارد.
در مجموع چهار نفر در نواختن طبل مشارکت دارند که طی سالیان متمادی افراد متعددی این کار را انجام می‌داده‌اند.
مراسم شادیانه
این سنت قدیمی از گذشته‌های دور تاکنون، حال و هوای خاصی در سحرگاهان ماه مبارک رمضان در شهر طبس ایجاد می‌کند که همه ساله اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان طبس ضمن تأکید بر اجرای این نیت واقف که اکنون به یک سنت تبدیل شده است بر روند طبل زنی در این شهر نظارت دارد.
علاوه بر سحرهای ماه مبارک رمضان هنگام رویت هلال ماه شوال و اعلام عید سعید فطر به دستور حاکم شرع یک نوبت طبل‌ها نواخته می‌شود که مردم این مراسم را شادیانه می‌نامند.
هر شهر استان خراسان جنوبی برخوردار از آداب فرهنگی غنی است تا جایی که گفته می‌شود در شهرستان طبس و بشرویه مراسم طبل‌نوازی در ماه رمضان از گذشته‌های دور مرسوم بوده و جالب اینکه مردم این شهرستان‌ها این سنت حسنه را که برای بیداری همسایه‌ها در زمان سحر بوده است هنوز اجرا می‌کنند.
آداب «بیست و هفتمو» شادی برای کشته شدن ابن ملجم در رمضان
مراسم ملاقه‌زنی یا کفچلزی از جمله دیگر مراسمی است که ویژه بانوان است و به روایتی نوعی شادی به خاطر کشته شدن ابن ملجم مرادی در روز 27 ماه مبارک رمضان است.
در این مراسم خانم‌ها صورت خود را می‌پوشانند و سپس با یک ملاقه به در خانه مردم می‌زنند و می‌گویند «بیست‌وهفتمو هستم» آنها همچنین به همراه خود یک سینی، شانه، سرمه‌دان و آیینه نیز دارند، وقتی صاحب‌خانه بیرون می‌آید به بی‌بی‌هفتمو مقداری پول می‌دهد و او با این پول برای خود پارچه می‌خرد و این پارچه تا قبل از 27 رمضان باید دوخته و به تن شود چراکه این اقدام در حقیقت نوعی شادی به همراه دارد.
آش «قل هوالله»
از جمله آداب و رسوم دیگر مردم خراسان‌جنوبی در ماه مبارک رمضان، برگزاری جلسات قرآن‌خوانی است که به این جلسات «دوره قرآن» می‌گویند.
این جلسات معمولا به دو شیوه خانگی و یا عمومی برگزار می‌شود. در شیوه خانگی محفل خانوادگی است و اعضای فامیل گرد هم می‌آیند و به تلاوت قرآن می‌پردازند و در نوع عمومی، مردم از اقشار و گروه‌های مختلف، زن و مرد و پیر و جوان در اماکن مذهبی همچون مساجد، امامزادگان گرد هم آمده و به جزخوانی روزانه قران کریم می‌پردازند.
دوره‌های قرآن در شب برگزار می‌شود و در این دوره‌ها یک نفر به‌نام «مُلّا» حضور دارد که در روخوانی قرآن کریم تبحر دارد. در زمانی که کسی کلمه‌ای از قرآن را اشتباه بخواند فقط او می‌تواند آن اشتباه را تصحیح کند.
در پایان ماه مبارک رمضان دوره قرآن هم تمام می‌شود و معمولا کسی که در این دوره سوره «الرحمن» یا «یس» به او رسیده باشد مردم را با خرما یا شیرینی پذیرایی می‌کند و کسی که به او سوره «توحید» رسیده باشد روز عید فطر باید یک آش درست کند و در بین مردم توزیع کند که به آن آش «قل هوالله» می‌گویند.
پختن غذاهای نذری در بین نیازمندان
پختن غذاهای نذری شامل آش رشته، نان، پنیر و سبزی، حلوا، خرما، فرنی، شله زرد، زولبیا و بامیه برای افطار کردن و توزیع آن در مناطق محروم و بین نیامندان، دوستان و خویشاوندان از دیگر آیین‌هایی است که در ماه رمضان رونق زیادی دارد.
کودکانی هم که هنوز به سن تکلیف نرسیده‌اند با تمرین تعظیم و تسلیم در مقابل امر حق تعالی و با گرفتن روزه‌های به اصطلاح «کله گنجشکی» والدین خود را در این آزمون الهی همراهی می‌کنند.
برنامه‌ریزی مردم خراسان جنوبی در ماه مبارک رمضان به گونه‌ای است که تا حد امکان از مسافرت و برپایی مجالس عروسی اجتناب می‌کنند تا با فراغت خاطر از برکات بی شمار این ایام بیشتر بهره‌مند شوند.
در شب‌های قدر هم مردم با شرکت گسترده در آیین‌های این شب و برگزاری مراسم سوگواری ایام شهادت مولای متقیان حضرت علی (ع)، سینه زنی و تعزیه خوانی، همزمان با سراسر کشور به سوگ نخستین امام خود می‌نشینند.
مردم این شهرستان در زمان افطار از آش رشته، نان، پنیر و سبزی، حلوا، خرما، فرنی، شله زرد و زولبیا و بامیه استفاده می‌کنند و ساکنان برخی مناطق روستایی بیرجند نیز به یاد حضرت علی(ع) روزه خود را با نمک افطار می‌کنند.
مراسم وداع با ماه رمضان
سرانجام هنگام وداع با ماه رمضان فرا می‌رسد و شب آخر، وداع در شب‌خوانی همراه با مناجات است و روزه‌داران پس از یک ماه عبادت روی به مساجد جامع و مساجد محل خود می‌آورند و به اقامه نماز عید فطر می‌پردازند و توفیق یک ماه عبادت و بندگی خداوند را عید می‌گیرند و با پرداخت فطریه، زکات تن خود را نیز به افراد نیازمند ادا می‌کنند و پس از یک ماه ضیافت الهی تلاش خود را برای سازندگی و زندگی بانشاط بیشتر آغاز می‌کنند.
مراسم نماز عید فطر
با پایان یافتن ماه رمضان و اعلام عید فطر از رسانه‌ها، مردم در نخستین روز ماه شوال با حضور در مساجد و مصلی‌های تعیین شده، نماز عید فطر را با شکوه خاصی به شکرانه توفیق یک ماه روزه داری همراه با شادمانی و سرور برگزار می‌کنند و برخی نیز فطریه خانواده خود را در صندوق‌های مستقر در مسیر محل برگزاری نماز که از سوی نهادهای مختلف مانند بهزیستی و کمیته امداد دایر شده می‌اندازند تا به دست نیازمندان برسد.
در بین اهل سنت نیز مراسم خاصی رواج دارد که یکی از این مراسم‌ها نماز قیام است به این نحو که از شب بیستم ماه رمضان آغاز می‌شود این نماز از ساعت 12 شب آغاز و پیش از سحر به‌پایان می‌رسد.
در این نماز هر شب نمازگزار باید سه جزء قرآن را تلاوت کند یا به امام جماعت که تلاوت می‌کند گوش فرا دهد.
عید سعید فطر یکی از اعیاد مهم اهل تسنن به شمار می‌رود که از دید و بازدید فامیل تا خرید رخت و لباس نو و تمیزکاری منزل جزو رسوم آنها برای عید فطر است.
آداب و رسوم فراوانی در جای‌جای میهن عزیزمان در استقبال از ماه مبارک رمضان وجود دارد که تعدادی از آن در منطقه خراسان‌جنوبی از سال‌هاست که رواج دارد رسومی که شاید امروزه رونق آن زمان‌های قدیم را نداشته اما هنوز پابرجاست.
گزارش از فاطمه واعظی‌نسب
انتهای پیام/ش
