سیری در تاریخچه استحاله فرهنگی| نقش روشنفکران «سفارتی» در کودتای ضد دولت مصدق چه بود؟

خبرگزاری تسنیم- سهیل صفاری

در فضای بعد از پایان جنگ دوم جهانی که ایالات متحده به عنوان ابرقدرت نوظهور غرب، وارد نبرد ایدئولوژیک با ابرقدرت نوظهور شرق، اتحاد سوسیالیستی شوروی شد، جنگ فرهنگی از محورهای اصلی «جنگ سرد» چند دهه‌ای میان دو ابرقدرت بود. در این جنگ فرهنگی، طبیعتا سازمان تازه تاسیس اطلاعاتی آمریکا موسوم به «آژانس اطلاعات مرکزی» یا همان «سیا» نقش کلیدی در سازماندهی زرادخانه فرهنگ نظام سرمایه‌داری غربی با محوریت آمریکا در برابر بلوک شرق داشت. 

بنا بر آمار و اطلاعات کتاب روشنگر و به شدت افشاگرانه خانم «فرنسیس استونر ساندرس» با عنوان «جنگ سرد فرهنگی: سازمان سیا در عرصه فرهنگ و هنر»، سیا از همان اوایل دهه 1950، در کارزاری به شدت گسترده و چندلایه وارد حوزه‌های مختلف فرهنگی شد تا به نوعی یک «ناتوی فرهنگی» را در عرصه بین‌الملل شکل دهد. یکی از این حوزه‌های مهم و حیاتی، حوزه نشر و کتاب بود.

در 1952، گروهی از مشهورترین و مهم‌ترین ناشران تجاری، دانشگاهی و آموزشی در نیویورک تشکیل جلسه دادند تا انتشاراتی را به نام «فرانکلین» که بعدها به «برنامه کتاب‌های فرانکلین» معروف شد، تشکیل دهند. بخشی از این ناشران که موسس فرانکلین محسوب می شدند، در زمان جنگ دوم جهانی عضو «شورای کتاب» بودند که کار آن انتخاب، تهیه و انتشار کتاب برای سربازان آمریکایی حاضر در جنگ و همچنین مردم مناطق آزادشده از سلطه نازی‌ها توسط متفقین در اروپا بود و هدف اصلی فعالیت آن شورا، جلوگیری از نفوذ معنوی اردوگاه سوسیالیستی به رهبری اتحاد شوروی بود. (1)

«انتشارات فرانکلین» از بدو تاسیس با پشتیبانی و پول دولت آمریکا آغاز به کار کرد و سال‌ها همکاری تنگاتنگی با «آژانس اطلاعات ایالات متحده» ( United States Information Agency (USIA)) داشت که مسوول «دیپلماسی عمومی» در دولت آمریکا محسوب می شد. (2)

هدف اصلی انتشارات فراکلین، ترویج و تبلیغ ارزش‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایالات متحده به عنوان یک «فرهنگ برتر» و جاگیر کردن «سبک زندگی آمریکایی» در افکار اهل فرهنگ کشورهای در حال توسعه بود. برای این هدف، بنیادهای به شدت ثروتمندی چون «بنیاد فورد» که پیوندهای عمیقی با دولت آمریکا داشتند و منافع کانون‌های زرسالار و جهان‌وطن را نمایندگی می کردند، از طریق تزریق پول و تاسیس بنیادها و موسسات ظاهرا «غیرانتفاعی» و ظاهرا «غیردولتی»، با هدایت سازمان اطلاعات مرکزی و نهادهایی چون USIA دنبال «هژمون سازی» از فرهنگ آمریکایی و ارزش‌های نظام سرمایه‌داری در جهان پساجنگ و دوقطبی دهه 1950 بودند. (3)

یک مقاله بسیار مهم و افشاگرانه در روزنامه «نیویورک تایمز» (26 دسامبر 1977) تصویری روشن از عملیات سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا(سیا) در دوران جنگ سرد برای سیطره بر شاخه‌های مختلف فرهنگ از سینما و رسانه تا روزنامه و کتاب به دست می‌دهد. در بخشی از این مقاله درباره رابطه سیا با «برنامه کتاب‌های فرانکلین» یا همان «انتشارات فرانکلین» مستقر در نیویورک و شاخه‌های مختلف آن در سراسر جهان می خوانیم:

" دیگر ناشران قانونی که یارانه‌های سیا را طبق گفته برخی مقامات کنونی و سابق سیا دریافت می کردند، یکی «کتاب‌های فرانکلین»، یک ناشر مستقر در نیویورک بود که در ترجمه آثار دانشگاهی تخصص داشت...

یک سخنگوی فرانکلین تایید کرد که این ناشر عطایایی از «بنیاد آسیا» و بنیاد کوچک دیگری که مربوط به یک پروژه آفریقایی بود، دریافت می‌کرد که در 1967 فاش شد که هر دوی این بنیادها توسط سیا پشتیبانی می شدند. البته این سخنگو افزود که "فرانکلین از این پشتیبانی اطلاع نداشت." (4)

به هر حال «برنامه فرانکلین» خیلی زود شعب و شاخه‌های مختلف خود را در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین تاسیس کرد. تنها 1 سال بعد از تاسیس فرانکلین در نیویورک، شعبه آن در مصر و یک سال بعد از آن، در 1954، شعبه فرانکلین در تهران به راه افتاد و خیلی زود به یکی از موثرترین و پرکارترین شعبه‌های فرانکلین در تمام دنیا تبدیل شد، به نحوی که وقتی موسسه مادر فرانکلین در نیویورک، به واسطه کاهش حمایت‌های دولتی به مرز ورشکستگی رسید و بودجه آن ته کشید، فرانکلین تهران، رقمی حدود 300 هزار دلار به آن کمک کرد.

انتشارات فرانکلین در ایران، با یک نام گره خورده است که کسی نیست جز: «همایون صنعتی زاده».

همایون صنعتی‌زاده در ایام کهنسالی

صنعتی زاده در یک خانواده بورژوای ایرانی متولد شد که از تموّل مالی بسیار خوبی برخوردار بود. پدر او «عبدالحسین صنعتی‌زاده»، جزو اولین رمان‌نویس ایرانی بود و البته کار اصلی او در کنار نویسندگی، تجارت فرش و سنگ فیروزه بود. همایون بعد از تولد در تهران، در همان اوان کودکی توسط پدرش به نزد پدربزرگ و مادربزرگ پدری خود در کرمان فرستاده شد. پدربزرگ او «میرزا علی اکبر» از متمولین کرمان بود و افکار غربگرا و تجددماب داشت و به تعبیری اولین سینمای کرمان را او تاسیس کرد. همایون دوران طفولیت را عمدتا در پرورشگاه متعلق به پدربزرگش که در جوار باغ خانوادگی آن‌ها بود گذراند. صنعتی‌زاده درباره ارادت خود به پدربزرگ و نقش او در تربیت خود در مصاحبه‌ای که در سال 86 در وبسایت بی بی سی فارسی منتشر شد، چنین گفت:

" بابابزرگ من آدم خیلی مترقی و پیشرویی بود. نخستین سینمای کرمان را راه انداخته بود. یک سالن سینما درست کرده بود که بی نظیر بود. هنوز هست...  از این‌جا رفته بود بندر عباس، بعد هند، بعد اروپا. همه جا را دیده بود. بشدت مترقی بود. آدم آزاده‌ای بود. ما با هم هفتاد و اندی سال اختلاف سن داشتیم ولی چنان دوست بودیم که نگو و نپرس. خیلی در تربیت من موثر بود حاج اکبر. اسمش حاج اکبر بود. معروف بود به حاج اکبر کَر." (5)

او در سال اول دبیرستان به مدرسه زردشتی‌ها در تهران رفت و همان‌جا با دوست تمام عمرش «ایرج افشار» آشنا شد. در سال‌های بعد هم که در کرمان مدرسه می رفت، ظاهرا باز با دوستان زردشتی دمخور بود:

" کلاس اول را در تهران خواندم در مدرسه زردشتی‌ها. آنجا، روز اول که رفتم سر کلاس، دیدم یک بچه ای کنار دستم نشسته، گفتم تو کی هستی، گفت: ایرج افشار. حالا هفتاد و هفت هشت سال می‌شود که با او دوستیم. در کلاس دوم یا سوم، در کرمان، یک همکلاسی داشتم که زردشتی بود. عصری که به خانه برمی‌گشتیم؛ گفت خانه ما جشن سده است برویم خانۀ ما..." (6)

صنعتی زاده(وسط) در کنار  ایرج افشار(راست)

صنعتی زاده دوباره در نوجوانی به تهران بازگشت و برای ادامه تحصیل به دبیرستان البرز رفت. در 1321، در هفده سالگی به حزب توده ایران پیوست و خیلی زود ارتقاء یافت و به مقام منشی حزب رسید. او در 1325 از حزب توده جدا و خیلی زود، به عنوان منشی جذب سفارت انگلستان در تهران شد! این که یک عضو تشکیلاتی حزب توده (که علی الاصول به عنوان پیرو خط اتحاد سوسیالیستی شوروی می بایست رقیب انگلستان باشد) مدتی کوتاه بعد از خروج از حزب، جذب سفارت بریتانیا شد، این شائبه را به وجود می‌آورد که او از همان زمان عضویت در حزب توده، با سفارت «دولت فخیمه» در ارتباط بوده است. جالب این که در سند بیوگرافیک همایون در ساواک به این موضوع اشاره شده است. در بخشی از این سند به تاریخ 11 بهمن 41 و شماره 312 می‌خوانیم:

"... بین سنوات 1321 الی 1325 در حزب منحله توده عضویت و فعالیت داشته و زمانی منشی کمیته مرکزی حزب منحله توده بوده است. صنعتی زاده بعدا به سمت منشی در سفارت انگلیس استخدام شده و یکی از عناصر ارتباطی سفارت انگلیس با دستجات و عناصر سیاسی محسوب می‌گردیده... موقعی هم که گویندگان برنامه فارسی رادیو لندن (بی بی سی) اعتصاب نمودند، همایون صنعتی زاده به لندن مسافرت نموده و مدتی گویندگی رادیو لندن را بر عهده داشته است و چندی هم در اداره اطلاعات سفارت انگلیس در تهران مشغول به کار بوده است... توضیح آن که همایون صنعتی‌زاده پیرو فرقه «ازلی» و پابند به اصول مذهبی نمی‌باشد." (7)

جالب این‌جاست که مسیری همایون صنعتی زاده طی می‌کند، شباهت عجیبی به مسیر دیگر چهره مشهور جریان «شبه‌روشنفکری» در ایران دارد که از قضاء هم‌سن و سال صنعتی‌زاده و دوست صمیمی او نیز بود: ابراهیم گلستان.

ابراهیم گلستان هم زمانی در همان دهه 1320، عضو حزب توده بود و بعد از جدایی از حزب، با سفارت انگلستان پیوند تنگاتنگ پیدا کرد و با تهیه فیلم برای شرکت‌های نفتی انگلستان (به ویژه در ماجرای کودتای ضد دولت مصدق در 1332، به مکنت و ثروت هنگفتی رسید. خود گلستان در کتاب «یادنامه همایون صنعتی‌زاده» درباره دوستش گفته است:

" برخورد اولم با همایون در دفتر روزنامه رهبر بود که من در آن‌ کار می‌کردم. در این روزنامه، که ارگان حزب توده بود، تدوین و نوشتن گزارش و تفسیرهای سیاسی خارجی به عهده من بود اما به این که دل‌بستگی به سینما دارم هم می‌شناختندم، که از زمان فیلم‌های بی‌صدا و شش هفت ساله بودنم، هر هفته بیشتر از یک بار فیلم دیده بودم و می‌دیدم. همایون نقدی درباره فیلمی نوشته بود و آورده بود برای چاپ در روزنامه‌. یادم نیست چه فیلمی، یا چه چیز در آن نوشته بود، اما همین که از فیلم و از سینما نوشته بود، جالب بود برایم. و جالب شد که از شباهت اسمی‌اش که پرسیدم از پاسخش فهمیدم که او فرزند آن کسی‌ست که داستان رستم در قرن بیست و دوم را نوشته است..." (8)

و به این نکته مهم توجه داشته باشید که گلستان آن اندازه به دستگاه دولت کودتایی سپهبد فضل‌الله زاهدی نزدیک بود که به همراه شاپور ریپورتر، شاه‌مهره اطلاعاتی انگلستان در ایران، در دادگاه نظامی دکتر مصدق  حضور داشت. حیرت‌آور این که خود او اذعان داشت که به همراه گروه‌های ضربت فرمانداری نظامی دولت کودتا (در پی سرنگونی دولت مصدق) در دستگیری گروه‌های سیاسی ضدشاه حضور داشت که بسیاری از اعضای این گروه‌های دستگیرشده در دادگاه نظامی محکوم به اعدام و تیرباران شدند. گلستان در مصاحبه‌ای با شماره 63 هفته‌نامه «شهروند امروز» (16 دی ماه 86) چنین گفته است:

" ...زمانی که چاپخانه مخفی...را در داوودیه کشف کردند... فکر کنم سال 1334 بود... من آنجا رفتم، فوق العاده بود. وارد یک اتاق می شدی که خلا (توالت) بود، سنگ خلا (توالت) را درمی آوردی، پله بود، پله‌ها را پایین می رفتی و می دیدی آنجا چاپخانه است. آدم های جالبی هم بودند. مثلا من به تیمسار بختیار گفتم، خبر می دادید وقتی به اینجا حمله می کنید، من بیایم، عکس و فیلم بگیرم. گفت: حالا نشد دیگر. گفت: خب حالا بیایید با یک دسته، مثل دیشب برویم در آن محل دوباره انگار همان هجوم دیشب است تا من فیلم بردارم، تا من برای خبر از شما عکس و فیلم بگیرم..." (9)

ابراهیم گلستان

«تیمسار بختیار» با همان سپهبد تیمور بختیار، اولین رییس سازمان اطلاعات و امنیت کشور(ساواک) یک شخصیت مخوف و بی‌رحم در دستگاه پهلوی بود و در دوران سیاه پسا-کودتا، کابوس گروه‌های حامی مصدق محسوب می‌شد. نقطه‌چینی که در متن اصلی مصاحبه در مقابل «چاپخانه مخفی...» آمده، احتمالا مربوط به «حزب توده» است و دست‌اندرکاران مجله شهروند امروز برای افشا‌ نشدن ابعاد وابستگی گلستان و نقش او در لو رفتن عوامل آن حزب، آن را حذف کرده‌اند.

سپهبد تیمور بختیار، نخستین رییس ساواک

ابراهیم گلستان چه پیوندی با دستگاه‌های امنیتی دولت کودتا داشت که اجازه عکسبرداری و فیلمبرداری از عملیات جوخه‌های ضربت فرمانداری نظامی را داشت؟ او چه اطلاعات دیگری از احزاب مخالف (به ویژه حزب توده) در اختیار تیمور بختیار گذاشته بود؟

ذکر این نکته از آن رو اهمیت دارد که به مانند گلستان، رفیق او «همایون صنعتی‌زاده» هم زمانی جایگاه حسّاسی در حزب توده داشت و بعد به استخدام رسمی سفارت انگلستان درآمد. درباره نقش او در حزب توده، به دوست و همکار بهایی او در دوران پهلوی یعنی «احسان یارشاطر» رجوع می‌کنیم. یارشاطر در همان «یادنامه» صنعتی‌زاده گفت:

"همایون، چنان‌که بعد دانستم، پیک پنهانی کامبخش بود برای بردن و آوردن نامه و پیغام‌های مهم مخفی او به طرف‌های با اهمیت و مؤثر سری که داشت در اصفهان و یزد و کرمان و فارس ـ و از همه حساس‌تر، فارس.
کامبخش فرد ساده‌ای نبود. تمام کارهای حزب که ربط داشت به ایل‌ها و عشایر، تمام کارهای برگزینی و پروردن و سازماندهی‌های نظامی که، واضح است، سری بود به‌طور انحصار در اختیار و اداره او بود که از آن‌ها، تنها، هرچه را خود صلاح می‌دانست به هیئت عالی حزبی خبر می‌داد. کامبخش پاسخگوی جدی و فعال منحصر به یک هیئت و مقام حزب توده‌ای نبود؛ ربط اساسی و جهت اصلی کارش از نوع دیگر بود. همایون دستیار دستچین‌شده‌ای بود در گوشه‌ تاریکی از صحن ناشناس کارهای کامبخش. و این هم به روحیه‌اش می‌خورد هم کمک به رشد خاص و روحیه‌اش می‌کرد، که گویا کرد." (10)

احسان یارشاطر

یارشاطر کاملا درست گفت که «کامبخش» فرد ساده‌ای نبود. عبدالصمد کامبخش، کسی بود که تاسیس حزب کمونیست ایران(توده) از سوی انترناسیونال سوم کمونیستی(کمینترن) به او سپرده شده بود و او مهره کلیدی و اصلی حزب توده محسوب می شد.(11) باز می توان همین سوال را درباره همایون صنعتی‌زاده مطرح کرد که او چه اطلاعاتی از حزب توده  و سایر گروه‌های ضد‌شاه در اختیار سفارت انگلستان گذاشت که به مقام منشی‌گری سفارت انگلستان رسید و بعد از کودتا آن چنان مدارج موفقیت در تجارت و نفوذ فرهنگی را درنوردید؟

دادگاه سران حزب توده بعد از کودتای 28 مرداد

تیرباران بعضی از اعضای حزب توده در پی کودتای 29 مرداد 1332

جالب این‌جاست که امروز جریان‌هایی در حوزه فرهنگ در داخل کشور، کمر به «اسطوره‌سازی» و «سفیدنمایی» گلستان‌ها و صنعتی‌زاده‌ها و... بسته‌اند، که خود را «ملی‌گرا» و ارادتمند مصدق می‌دانند، ولی عوامل همکار رژیم کودتایی و آمریکایی بعد از دولت مصدق را هر روز به بهانه‌ای مطرح می‌کنند و «یادنامه» و «جشن‌نامه» برای ایشان به راه می اندازند.