رمان دفاع مقدس در مُحاق فراموشی/ حسن‌بیگی: متولیان فرهنگی دغدغه ندارند
ابرهیم حسن‌بیگی معتقد است که ادبیات دفاع مقدس با بحران مواجه شده است، متولیان فرهنگی دغدغه حفظ آن را ندارند و رمان به‌عنوان شاخص‌ترین بخش این ژانر در سال‌های اخیر رو به فراموشی رفته است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، از جمله ژانرهای پرفروش ادبیات در کشور به‌شمار می‌رود و نویسندگان بسیاری را به جامعه ادبی کشور معرفی کرده است، دفاع مقدس ژانری است که در سال‌های جنگ با رمان‌ها و کتاب‌های شعرش و در سال‌های کنونی با خاطرات و تاریخ شفاهی دفاع مقدس به استقبال مخاطب رفته است، شمارگان میلیونی کتاب‌های منتشرشده در این ژانر خود گواه موفقیت روزافزون آن است. اما این موفقیت در همه ابعاد ادبیات دفاع مقدس بروز نیافته است. هرچه در سال‌های اخیر به‌واسطه توجه مسئولان و متولیان فرهنگی و جامعه به حوزه خاطرات و تاریخ شفاهی با رشد قابل توجهی در این زمینه روبه‌رو بوده‌ایم، در دیگر عرصه‌ها از جمله رمان کم‌فروغ ظاهر شده‌ایم.
رفته رفته از سال‌هایی که هر نویسنده تلاش داشت تا حداقل یک اثر خود را در حوزه دفاع مقدس منتشر کند، دور شده و به سال‌هایی رسیده‌ایم که انتشار رمان و داستان در حوزه دفاع مقدس در طول سال به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد، اما چرا چنین شده است؟ اگر دور شدن از جنگ علتش باشد پس چگونه است که هنوز که هنوز است با گذشت بیش از 70 سال از جنگ جهانی دوم بازار ادبیات و سینما پیرامون آن داغ است؟
ابراهیم حسن‌بیگی از نویسندگانی است که در سال‌های گذشته رمان‌های بسیاری در حوزه دفاع مقدس داشته اما او نیز رفته رفته از فضای دفاع فاصله گرفته است. حسن‌بیگی که نسبت به آینده این ژانر نگران است می‌گوید نهادها و متولیان فرهنگی دغدغه حفط دفاع مقدس را از دست داده‌اند. متن گفت‌وگو با ابراهیم حسن‌بیگی به‌شرح ذیل است:
* تسنیم: به‌نظر می‌رسد در سال‌های دهه 90 ادبیات داستانی رفته رفته از ژانر دفاع مقدس فاصله گرفته است، سال‌هاست جز چند اثر معدود ما با پدیده‌ای در حوزه رمان دفاع مقدس روبه‌رو نیستیم، نظر شما در این زمینه چیست؟
من این کمبود را کاملاً قبول دارم، شرایطی که ما در دهه 90 داریم با آن چیزی که در دهه 60 و 70 داشتیم متفاوت است، ما هرچه از پایان جنگ تحمیلی فاصله می‌گیریم شاهد بی‌تفاوتی‌های بیشتری نسبت به جنگ می‌شویم، بسیاری از نویسندگان و هنرمندان نگاه‌های علاقه‌مندانه‌ای را که در دهه 70 نسبت به این واقعه بزرگ داشتند، دیگر از دست داده‌اند، بخشی از این طبیعی است، اما بخشی دیگر نه.
* تسنیم: این کمبود رمان دفاع مقدس به‌نظر شما می‌تواند نتیجه توجه جامعه به ژانر خاطره‌نویسی و تاریخ شفاهی دفاع مقدس در سال‌های اخیر باشد؟
اینکه جهت نوشتن رمان به‌سمت خاطرات رفته باشد، را من چندان قبول ندارم، به هر حال خاطرات متفاوت از رمان است، رمان را نویسندگان می‌نویسند، ولی خاطرات معمولاً با برنامه‌ریزی و حمایت دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط از دل راوی بیرون می‌آید و نقل قول‌ها توسط نویسندگان تنظیم می‌شود، بنابراین خاطره‌نویسی یک پروژه است که تا رزمندگان دفاع مقدس هستند ادامه پیدا می‌کند، اما رمان از درون نویسنده می‌جوشد، این جست‌و‌جوی درونی، این دغدغه درونی نسبت به انقلاب و دفاع مقدس و حتی ارزش‌های دینی در سال‌های اخیر کمرنگ شده است. البته این کمرنگی در همه سطوح جامعه نمود یافته است.
* تسنیم: اشاره کردید که با گذر از جنگ کم پرداختن به آن از سوی نویسندگان تا اندازه‌ای طبیعی است، اما در مواجهه با جنگ‌های دیگر مثل جنگ‌های جهانی و... ما می‌بینیم که ادبیات کشورهای دیگر با گذشت حتی 100 سال از واقعه هنوز به آن از زوایای جدید می‌پردازند.
بله، غفلت از ارزش‌های دفاع مقدس چه ارزش‌های دینی، چه حماسی و ملی یک خسران بزرگ است، هرچه از جنگ زمان بگذرد و ما فراموش کنیم این اتفاق یک غفلت است، اما در دیگر کشورهای دنیا در اروپا با وجود گذشت 80 سال از جنگ جهانی دوم، هنوز به‌عنوان یک فرهنگ در زندگی مردم جا دارد، المان‌های جنگ برای بسیاری هنوز مقدس است.
سال‌ها پیش در سفری به فرانسه، هیئتی هم با ما بود که برای ثبت و آشنایی با چگونگی حفظ و ماندگاری جنگ جهانی دوم در فرانسه تحقیق می‌کردند، در همراهی با آن‌ها متوجه شدم بعد از جنگ ارگان‌ها و نهادهایی وجود داشته که وظیفه فرهنگ‌سازی و بروز کردن فرهنگ در ارتباط با جنگ جهانی دوم را داشتند، یکی از این ارگان‌ها و نهادها شهرداری بود که وظیفه داشت این کار را انجام دهد، برای نمونه یک گروه ارکستر هر چهارشنبه در میدانی فعالیت می‌کرد، و مردم با شمع و شاخه گل کنار مجسمه سرباز گمنام، به کشته‌شدگان جنگ ادای احترام می‌کنند. در کشور ما هم حفظ فرهنگ دفاع مقدس متولیانی دارد، اما این متولیان اصولاً نظامی هستند و بدنه فرهنگی جامعه به‌صورت مستقیم وارد این موضوع نشده است، بنابراین می‌بینیم که در مقاطعی این توجه سرعت گرفته و در مقاطعی دیگر به فراموشی سپرده شده است.
اگر حفظ ارزش‌ها و فرهنگ دفاع مقدس با بودجه‌ای مناسب به یک نهاد فرهنگی سپرده می‌شد به‌نظر می‌رسد که ما در بعد فرهنگ دفاع مقدس غنی‌تر از امروز بودیم.
* تسنیم: در ابتدای صحبت‌های خودتان به کاهش رمان‌های دفاع مقدس اشاره کردید، این کاهش و کمبود تنها در بُعد کمی است یا اینکه در کیفیت هم در سال‌های اخیر با مشکل مواجه شده‌ایم؟
من فکر می‌کنم کیفیت رمان‌های دفاع مقدس نیز در سال‌های اخیر با مشکل مواجه بوده است و نتوانسته از نظر کیفی مخاطب را به‌سمت خود جذب کند.
بسیاری از نویسندگان شاخص جبهه و جنگ و حتی خود من در سال‌های اخیر تا اندازه‌ای از روش کاری خود فاصله گرفته و کمتر به موضوع دفاع مقدس پرداخته‌ایم، این نویسنده‌ها در دهه‌های 70 و 80 از هر دو کتابی که منتشر می‌کردند، حتماً یکی از آن‌ها دفاع مقدس بود؛ بنابراین در کمیت هم کم‌کار هستیم.
* تسنیم: برخی می‌گویند، برگزاری جشنواره‌های موضوعی و توجه به ژانر دفاع مقدس در جوایز مختلف می‌تواند تا اندازه‌ای وضعیت را بهبود بخشد، نظر شما در این زمینه چیست؟
من همیشه گفته‌ام که جشنواره‌ها شاید تنها 10 درصد تأثیرگذار باشند، چون هیچ نویسنده‌ای برای جشنواره‌ها داستان نمی‌نویسد، علاوه بر آن جشنواره‌ها و جایزه‌ها معمولاً آثار منتشرشده را ارزیابی می‌کنند، حتی جایزه کتاب سال و جلال هم که جوایز قابل توجهی دارند، چندان ایجاد انگیزه نمی‌کنند. ما باید به این سمت برویم که چه کنیم که نوشته شود، به‌نظر می‌رسد مراکز فرهنگی که دغدغه جنگ و دفاع مقدس دارند؛ باید بسترش را فراهم کنند؛ چون درباره جنگ نوشتن حتماً نیاز به زمینه پژوهشی دارد. پیدا کردن سوژه در این ژانر بسیار مهم است، باید مراکزی باشد که مشوق این نویسنده‌ها باشد، فرقی نمی‌کند این مراکز خصوصی باشند، یا دولتی، تجربه نشان داده است آثار شاخصی از دل حمایت‌های این‌چنینی پدید آمده است. این حمایت‌ها به‌معنای سفارشی‌نویسی نیست.
بگذارید برایتان مثالی بزنم، اواخر دهه 60 بنیاد شهید و امور ایثارگران همتی کرد و تعدادی از نویسنده‌ها را درگیر نوشتن رمان درباره جانبازان کرد، مجموعه‌ای که از این رهگذر پدید آمد، منبع خوبی برای تحقیق درباره ادبیات تطبیقی این حوزه است.
بنابراین نهادهای فرهنگی و ناشران دولتی می‌توانند نمونه چنین حمایت‌هایی را داشته باشند تا دوباره شاهد موجی در عرصه رمان دفاع مقدس باشیم، کافی است به نویسندگان بگویند "ما رمان‌های دفاع مقدسی شما را با درصد بیشتری حق تألیف و با شرایط مناسبی منتشر خواهیم کرد"، کاری که کانون پرورش فکری پنج سال پیش در قالب طرح رمان نوجوان راه‌اندازی کرد، بدون اینکه سوژه‌ای بدهد، اعلام کرد، "اگر نویسندگان رمان نوجوان داشته باشند ما با شرایط مناسب چاپ می‌کنیم"، حدود 100 رمان در پنج سال منتشر شد و تأثیر عجیبی در ادبیات داستانی ما به‌جای گذاشت. دفاع مقدس و انقلاب ظرفیت‌های بکری برای پرداختن دارد که اگر چنین بسترسازی‌هایی شود، قطعا‌ً ما شاهد رشدی در حوزه دفاع مقدس خواهیم بود.
* تسنیم: من با شما در زمینه ورود نهادهای مرتبط تا اندازه‌ای موافق هستم، اما تجربه نیز نشان داده است که در این موارد کتاب‌سازی‌ها نیز رواج پیدا می‌کند، اکنون ما در حوزه دفاع مقدس با بی‌شمار کتاب‌سازی‌های انجام‌شده چه در حوزه داستان، چه در حوزه زندگی‌نامه و چه در حوزه خاطرات مواجه هستیم، برای دور ماندن از این آسیب چه باید کرد؟
متأسفانه وقتی کار دست نابلد‌ها می‌افتد، شاهد چنین اتفاق‌هایی هستیم، یک نهادی که پول دارد، با دغدغه اینکه در حوزه دفاع مقدس کتاب اندک است، وارد بحث حمایت می‌شود، اما در ادامه به‌جای اینکه پول دست افراد متخصص قرار بگیرد، به دست کارنابلد‌ها می‌افتد، از همین رو ما می‌بینیم در یک ارگان ده کتاب دفاع مقدس منتشر شده است که حتی یکی از آن‌ها نیز برای مخاطب خواندنی نیست، پس کنار حمایت نظارت هم باید وجود داشته باشد.
* تسنیم: به‌عنوان یک نویسنده نسبت به آینده ادبیات دفاع مقدس چه نگاهی دارید؟
با وضعیت فعلی من بدبین هستم، هم به ادبیات انقلاب و هم به ادبیات دفاع مقدس، چرا که نه نویسندگان و نه متولیان فرهنگی دغدغه‌ای برای این کار ندارند، من 10 سال پیش نیز این حرف‌ها را گفتم و اشاره کردم که ما با بحرانی در زمینه ادبیات دفاع مقدس روبه‌رو خواهیم شد و امروز این بحران کمابیش ایجاد شده است، روند پیشِ‌رو روندی نیست که رو به بهبود باشد، بلکه سیر نزولی آن هر لحظه شتاب بیشتری به خود می‌گیرد.
انتهای پیام/*
