استشمام شمیم عطر معین الضعفاء در حرم امام رضا(ع)؛ همه چیز مهیای جشن میلاد شمس الشموس

به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهدمقدس، صدای نقاره‌‌ها میان صحن‌های مملو از جمعیت حرم رضوی پیچیده است. شمیم خوش رضوی به مشام می‌رسد. میهمانان از دور و نزدیک آمده‌اند تا در صحن و سرای حضرت دوست، سال‌روز ولادت با سعادت انیس‌النفوس حضرت علی‌بن موسی‌الرضا(ع) و ایام دهه کرامت را جشن بگیرند.

در چهره تک‌تک زائران و مجاوران، شور و نشاطی معنوی موج می‌زند. خادم‌ها با چهره‌ای متبسم و رویی خوش از شیفتگان معین‌الضعفا(ع) میزبانی می‌کنند. همه آماده‌اند تا مراسمی در خور این روزها برگزار کنند.

مجموعه اسناد آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی مانند کتابی چند جلدی و قطور است که در آن می‌توان روایت‌های جذاب مراسم‌ حرم مطهر رضوی را در گذشته‌های دور مرور کرد. در این مجال تعدادی از مراسم آستان مقدس امام هشتم را از دریچه اسناد تاریخی این آرشیو بررسی و بازگو می‌کنیم.

جشن و سروری متفاوت

از گذشته‌های دور، با فرا رسیدن اعیاد مذهبی و زادروز میلاد فرخنده ائمه اطهار(ع)، حرم مطهر امام رضا(ع) جلوه دیگری می‌گرفت و مراسم‌ جشن و سرور در حرم ملائک پاسبان رضوی با شکوه خاصی برگزار می‌شد. اسناد به‌جا مانده از دوره صفویه در بخش آرشیو اسناد آستان قدس رضوی، گوشه‌ای از این مجالس را بیان می‌کند.

از دستوراتی که متولی‌باشی یا نائب‌التولیه به تحویل‌داران کل یا دربان‌باشی برای برپایی جشن‌ها بر اساس برخی از موقوفات داده تا نحوه پذیرایی، زمان، مکان و هزینه‌های برگزاری مراسم حرم مطهر، همه در این مجموعه اسناد تاریخی به چشم می‌خورد.

زهرا فاطمی‌مقدم؛ مسئول بخش نمایه‌سازی اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی در این باره می‌گوید: «به‌طور نمونه در ایام ولادت حضرت ثامن‌الحجج(ع)، مجالس جشن در قالب مجالس سلام، به‌طور رسمی، با حضور متولی‌باشی، والی خراسان و سایر صاحب منصبان آستانه در ایوان طلای صحن عتیق(صحن انقلاب اسلامی) یا گنبد الله وردی‌خان دایر می‌شده است. همچنین در شب میلاد این امام همام، صحن‌های حرم مطهر به خصوص صحن عتیق چراغانی می‌شده است. نقاره‌چیان هم در این ایام خجسته، نوای نقاره‌ها را در جای‌جای این آستان ملکوتی طنین‌انداز می‌کردند».

نوایی دل‌نشین

گوشه صحن انقلاب اسلامی ایستاده بود و به صدای نقاره‌ها گوش می‌داد. طنینی دل‌نواز، او را همسفر کبوترهای سفید کرده و تا گنبد و گلدسته‌های طلایی بالا برده بود. دلش می‌خواست می‌توانست در هر نوبتی که نقاره‌زن‌ها مشغول کار می‌شدند، خودش را به حرم مطهر رضوی برساند و به این نوای دل‌نشین گوش دل بسپارد.

نقاره‌نوازی، از جمله مراسم تاریخی است که از گذشته‌های دور در این سرای بهشتی برگزار شده است. این نوای گوش‌نواز همچنان به گوش زائران و مجاوران بارگاه منور امام هشتم(ع) می‌رسد.

فاطمی‌مقدم درباره اسناد تاریخی مرتبط با نقاره‌نوازی در حرم مطهر بیان می‌کند: «قدیمی‌ترین سندی که در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی وجود دارد، نشان می‌دهد در سال 1011 هجری قمری، نقاره‌خانه در حرم فعالیت داشته است. این سند دوره صفوی روایت‌گر پرداخت مواجب به درویش حاجی محمد طبال (کوسچی) است». با شکل‌گیری تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در دوره صفویه، نقاره‌خانه نیز به منزله یکی از بیوتات آستان قدس به فعالیت خود ادامه می‌دهد. چنانکه نقاره‌خانه این دوره با استفاده از 12 نفر نقاره‌چی و یک نفر مهتر، وظایف خود را انجام داده است.

وی ادامه می‌دهد: «البته تاریخ دقیق ایجاد نقاره‌خانه در بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) مشخص نیست و تنها بر اساس اشاره‌ای که در کتاب (مهمان‌‌نامه بخارا) شده است می‌توان گفت در سده دهم هجری قمری یعنی نزدیک به پنج قرن پیش، نقاره‌زنی در حرم مطهر انجام می‌شده است». اسناد مرتبط با نقاره‌زنی به صورت هزینه‌های پرداخت حقوق به کارکنان، تأمین سوخت نقاره‌خانه و تعمیر وسایل و تجهیزات اختصاص دارد. نوع سوخت مشخص نیست و با اطمینان نمی‌توان درباره استفاده آن در روشنایی یا گرم کردن نقاره‌خانه در ساعت‌های مختلف شبانه‌روز و فصل‌های متفاوت سال سخن گفت. اما در مورد تعمیر وسایل می‌توان از اسناد صورت هزینه‌های تهیه خام گاوه(پوست گاو) برای تعمیر نقاره‌ها و مرمت کرناهای سرکار نام برد. برای این کار، هر ساله مبلغی به مهتر نقاره‌خانه که رئیس نقاره‌چیان بوده، پرداخت شده است.

حس عطری خوش

مردی میانسال ملبس به لباس خادمی، در حال معطر کردن فضای این آستان ملکوتی است؛ مراسمی عطرآگین که قدمتی تاریخی در حرم مطهر دارد. زائران از این بوی خوش فیض می‌برند و جامه‌ی خود را معطر می‌کنند. عطرافشانی در حرم منور و اماکن رضوی را «تعطیر حرم مطهر» می‌گویند.

این مراسم با استفاده از عطر، گلاب، مشک، عنبر، عود، اسپند و کندر، از قدیم‌الایام در آستان ملکوتی امام هشتم(ع) انجام می‌شده است و اسناد تاریخی موجود در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی، آن را تأیید می‌کند. قدمت قدیمی‌ترین سند مرتبط به تعطیر حرم مطهر به سال 1017 قمری می‌رسد که به پرداخت حقوق علی‌اصغر نصیری؛ عودسوز حرم اشاره دارد.

مسئول بخش نمایه‌سازی اسناد آستان قدس رضوی می‌گوید: «این اسناد شامل صورت هزینه‌هایی است که برای خرید گیاهان معطری مانند عود هندی، کندر، چوب ارسی، سعد کوفی، صندل سفید، علف هندی و... نوشته شده است تا از آن‌ها برای خوش‌بو کردن حرم مطهر استفاده شود.

تمامی این اسناد تاریخی مربوط به دوره قاجاریه است. به‌طور نمونه می‌توان از عناوین (صورت هزینه‌های صورت گرفته جهت خرید گیاهان معطر به منظور سوخت خوشبو کردن حرم مطهر امام رضا(ع) در سال 1317 هجری قمری) و (خرید گیاهان معطر برای حرم رضوی مانند صندل، عود هندی، کندر، چوب ارسی در سال 1288 هجری قمری) نام برد». عطردان، عطرپاش، گلاب‌دان، گلاب‌پاش، بخوردان، بخورسوز، عنبردان، عنبرسوز، عوددان و عودسوز، برخی از وسایلی است که برای این کار استفاده شده است. البته در ابتدا از گلاب و عود برای عطرافشانی حرم مطهر، استفاده می‌شد، اما با گسترش فضاهای سر پوشیده حرم، برای پرهیز از دود حاصل از سوخت عود و عنبر، عنبرسوزی در رواق‌های حرم مطهر ممنوع و تنها به فضای صحن‌ها محدود شد.

به پاکی آب

تطهیر حرم مطهر رضوی(کُربستن) با توجه به ضرورت پاک نگهداشتن این آستان ملکوتی از دیرباز اهمیت خاصی داشته است. چنانچه مجموعه‌ای سند مرتبط با تطهیر حرم از دوره قاجار در آرشیو اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. اسنادی که در آن از تطهیر حرم با عنوان کربستن یا کربندی یاد شده است و با نظافت روزمره حرم تفاوت دارد. فاطمی مقدم در این باره ابراز می‌کند: «خرید ظرف‌های مخصوص و پرداخت انعام برای انجام این کار، مهم‌ترین موضوعاتی است که در این اسناد به‌چشم می‌خورد. از جمله این اسناد تاریخی می‌توان به عناوین (پرداخت انعام به سقاباشی جهت کُر بستن (تطهیر) حرم امام رضا(ع) در سال 1325 هجری قمری) و (خرید پارچه جهت کُر گرفتن (تطهیر) حرم رضوی در سال 1296 هجری قمری) اشاره کرد».

در قدیم از ابزارهای متفاوتی برای این کار استفاده می‌کردند. در گذشته حصیر، گلیم یا پلاس کف حرم را در صورت نیاز به تطهیر، در حوض صحن عتیق می‌شستند و زمین را با آب قلیل سه مرتبه کُر می‌گرفتند. برای تطهیر داخل روضه منوره و رواق‌ها نیز ظرف مربع شکلی را که حداقل به اندازه یک کُر آب داشت، بر روی گاری خاصی قرار می‌دادند و سپس در جایی که نیاز به کُر گیری داشت به یک‌باره می‌ریختند تا تطهیر گردد.

عمل تطهیر، امروزه با استفاده از ابزار و وسایل جدید و دستگاه‌های مخصوص صورت می‌پذیرد در حالی که در قدیم از «ملّه (نوعی پارچه شبیه به کرباس) برای جمع‌آوری آب و سطل برای انتقال آب جمع‌آوری شده، استفاده می‌کردند. این کار در دوره قاجار به عهده سقاباشی بوده است، اما به گفته دایره‌المعارف آستان قدس رضوی؛ تطهیر و نظافت روضه منوره و رواق‌ها بر عهده خادمان و فراشان و در صحن‌ها، بست‌ها و مسجد گوهرشاد از وظایف دربانان است. همچنین مراسم کُر بستن با نام خدا و صلوات خاصه حضرت رضا(ع) شروع می‌شود و با ذکر صلوات بر محمد و آل محمد به پایان می‌رسد.

تجلی‌گاه نور و تاریخ

مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، بزرگترین مرکز اسناد شرق کشور محسوب می‌شود که مجموعه‌ای کم‌نظیر از اسناد دوره‌های صفویه، افشاریه و قاجاریه در آن نگهداری می‌شود. این اسناد ارزشمند با توجه به اهمیت خاصی که دارند در بخش نمایه‌سازی این مدیریت با هدف تسهیل دسترسی به انبوه اطلاعات اسنادی مورد بررسی و نمایه‌سازی قرار گرفته است.

نسخه‌های دیجیتالی این مجموعه اسناد نفیس در بخش معرفی آثار گروه اسناد طبق ضوابط سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، در دسترس محققان قرار می‌گیرد.

همچنین کتاب‌های گوناگون مرتبط با حرم مطهر امام رضا(ع) در کتابخانه تخصصی تاریخ آستان قدس رضوی همچون دایره‌المعارف این آستان مقدس برای مطالعه اهل علم و پژوهش وجود دارد. دوستداران تاریخ حرم رضوی همچنین می‌توانند از اشیای کم‌نظیری مانند گلابدان نقره‌ای، ابریق برنجی، قدح مسی، شمعدان برنجی و... که روزگاری در بارگاه نورانی امام هشتم(ع) از آن‌ها استفاده شده است در طبقه همکف موزه مرکزی آستان قدس رضوی دیدن کنند.

انتهای پیام/ ز