چرا اروپا با آمریکا در حمله موشکی به سوریه مشارکت کرد؟

گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم- سید باقر ذکی اسکویی؛ پایان جنگ سرد و فروپاشی شوروی پایانی بود بر جهان دو قطبی. جهانی که بحران­‌ها و نزاع­‌هایش عموما با تحریک و البته مدیریت دو قدرت بزرگ آغاز، هدایت و کنترل می­‌شد. اما با شکست کمونیست و پیروزی سرمایه­‌داری، برخی از متفکران غربی همچون فوکویاما در همان ابتدای امر پایان تاریخ را اعلام و پیشاپیش هژمونی آمریکایی را جشن گرفتند. با این حال چندی نگذشت که بسیاری متوجه شدند قضاوت زودهنگامی صورت گرفته است چرا که قدرت­‌های نوظهوری در مناطق مختلف جهان هژمونی آمریکا را به چالش کشیدند. «توازن وحشت» دوران جنگ سرد جای خود را به چالش­‌های متعدد منطقه­‌ای داده است. ساموئل هانتینگتون معتقد است جهان در شرایط نظم تک-چندقطبی قرار گرفته است. به عبارتی آمریکا در کنار سایر قدرت­‌های منطقه­‌ای جهان هر یک در تلاش و رقابت برای برقراری نظم مورد نظر خود هستند. به واقع برخلاف انتظارات و پیش­‌بینی­‌ها، ایالت متحده آمریکا یکه­‌تاز میدان نیست هرچند هنوز از منظر نظامی و اقتصادی قدرت برتر محسوب می­‌شود، لیکن این قدرت قادر نیست همواره به‌صورت یکجانبه عمل کند و به ناچار باید حضور قدرت­‌های نوظهور جهانی و منطقه­‌ای را بپذیرد هرچند در راه پذیرش آن سرسختانه مقاومت می­‌کند.

هویت و رفتار امریکایی:

دونالد ترامپ یک تاجر از نوع غربی آن است و تجار غربی عموما با ایجاد فضای مبهم و پیچیده در تجارت، بیشترین سود را عاید کمپانی­‌های خود می­‌سازند. نیم­‌نگاهی به عملکرد او حکایت از این دارد که رئیس­‌جمهوری کنونی آمریکا جهان را عرصه تجارت خود ساخته است. به این مساله باید جریان فکری و اندیشه­‌ای جمهوری­‌خواهان که ریشه­ عمیق مذهبی و خواستگاهی افراطی در سیاست خارجی دارند را افزود. چنانچه بوش‌پسر در جریان حمله به عراق به جهان اعلام کرد یا با «ما» یا علیه «ما». جیمز روآک استاد دانشگاه کالیفرنیا باور دارد: «آمریکایی­‌ها معتقد هستند که تفوق تاریخی و نهادهای سیاسی آمریکا به آن­ها حقی خدادادی ارزانی داشته تا تمدن خود را به سراسر جهان گسترش دهند». همچنین مادلین آلبرایت می‌گوید: «تاریخ و رسالت منحصر بفرد آمریکا موقعیتی اخلاقی برای آمریکا پدید آورده است تا برای تقویت طرف "خیر" و مقابله با "شر" در هر منطقه­ دردسرسازی اقدامات علمی انجام دهد». پائول پیلار استاد دانشگاه و عضو ارشد مرکز امنیت و اطلاعات مؤسسه بروکینگ آمریکا در این­‌باره معتقد است: «بر مبنای بنیان­‌های هویتی حاکم بر سیاست خارجی آمریکا، جهانی‌کردن لیبرالیسم و گسترش سرمایه­‌داری در جهان از مهم­ترین اهداف آمریکایی­‌هاست. بر این اساس لیبرالیسم و دموکراسی دو عنصر اصلی سیاست خارجی آمریکا تلقی شده که حتی با ابزار نظامی باید برای دستیابی به آن‌ها اقدام کرد. حفظ این منافع و پیگیری اهداف تبیین شده رویارویی با دولت­هایی که نظم موجود را به چالش می­‌کشند، الزامی و توجیه می­‌کند». در چنین فضایی از انگاره­‌های هویتی و عملکردی آمریکا، توئیت دونالد ترامپ درباره تهدید حمله موشکی به سوریه که با چاشنی هشدار به روسیه و ایران همراه بود به یکباره جهان را مضطرب ساخت تا جائیکه برخی تشدید منازعات بین­‌المللی را خبر دادند و برخی نیز درباره وقوع قریب­‌الوقوع جنگ جهانی سوم هشدار دادند.

هویت و رفتار اروپایی:

اروپای پساجنگ سرد به یک مجمع دموکراتیک بدل شده است که هنجارهای رفتاری آن بر حل مسالمت­‌آمیز بحران­‌ها از طریق چندجانبه­‌گرایی و دفاع از حقوق بشر استوار است. هرچند اروپاییان در چندجانبه­‌گرایی بر همکاری و تقسیم منافع با آمریکا متمرکز هستند اما با این وجود آنها بیشتر در پی استفاده از قدرت نرم از طریق سازمان­‌های بین­‌المللی و در نتیجه حفظ پرستیژ و اعتبار هنجاری خود می­‌باشند. روح مدیریت اروپایی در بحران­‌های بین­‌المللی را با هدف کسب اعتبار بیشتر و استفاده از قدرت نرم و به دنبال نقش­‌آفرینی بیشتر در عرصه سیاست بین­‌المللی برشمرده که همواره سعی در ایفاء یک نقش قدرتمند اما مشترک در صحنه جهانی دارد. از سوی دیگر با وجود آنکه سند استراتژی امنیتی اروپا (2003) بطور واضح تسلیحات کشتار جمعی را بزرگترین خطر برای امنیت اروپا تلقی می­‌کند اما در کنار این مهم، درگیری­‌های منطقه­‌ای که می­‌تواند موجب شکست دولت­‌ها و در نتیجه بروز افراط­‌گرایی و تروریسم شود را یک تهدید جدی برای صلح و امنیت برمی­‌شمارد. فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی و امنیتی اتحادیه اروپا در اجلاس سران این اتحادیه در بروکسل (2016) علاوه بر تقویت روابط با شرکاء، تعمیق روابط فراآتلانتیک و گسترش همکاری با ناتو تاکید کرد: «ما درس لازم را آموخته­‌ایم؛ ضعف همسایه، ضعف من است؛ از این رو در راه­‌حل­‌های برد – برد سرمایه­‌گذاری خواهیم کرد و از این توهم که سیاست بین­‌المللی می­‌تواند یک بازی با حاصل جمع صفر باشد فراتر می­رویم. به سود مردم اروپاست که اتحادیه اروپا در انعطاف­‌پذیری و ترمیم‌پذیری دولت­‌ها و جوامع در سمت شرق تا آسیای مرکزی و در سمت جنوب تا آفریقای مرکزی سرمایه­‌گذاری کند». بنابراین می­‌توان نتیجه گرفت برخلاف سیاست­‌های افراطیون آمریکایی، اروپا رویکردی مبتنی بر حفظ و تقویت دولت­‌ها دارد، مگر آنکه دولتی از خطوط قرمز هنجارها و ارزش­‌های اروپایی که همان جنایت علیه بشریت است خارج شود.

بحران هفت ساله­ سوریه، اروپا را در یک وضعیت پیچیده و بغرنج قرار داده است. از یکسو به دلیل جنگ داخلی، دخالت قدرت­‌های منطقه­‌ای و فرامنطقه­‌ای، حضور تروریست­‌ها، افراطیون مذهبی و جانیان سراسر جهان در سوریه جنایات هولناکی علیه غیرنظامیان اتفاق افتاده و در حال رخ دادن است در نتیجه این وقایع اسفبار اروپا از سوی افکار عمومی و هنجارهای نهادینه‌شده­ اروپایی تحت فشار زیادی جهت مداخله نظامی در پایان بخشیدن به بحران سوریه قرار دارد. از سوی دیگر در نتیجه بحران سوریه و نگرانی حاصل از تداوم این بحران در منطقه، سیل پناهندگان و مهاجرین از سوریه و منطقه رهسپار کشورهای اروپایی کرده است که موجب نگرانی­‌های شدید امنیتی برای اروپا شده است چه آنکه طی این مدت حملات تروریستی در داخل خاک اروپا افزایش یافته است و افکار عمومی را به شدت مضطرب نموده تا جائی­که علاوه بر افزایش واکنش­‌های نژادپرستانه در جوامع اروپایی، احزاب راست­‌گراهای افراطی نیز فرصتی برای ظهور و بروز مجدد یافته­‌اند و همه این­ها امنیت، هنجارها، ارزش­‌ها و کلیه دستاوردهای اروپا را به خطر افکنده است.

در پی این اتفاقات و بر مبنای استراتژی امنیت اروپا هرچند اروپایی­ ها تحت فشار افکار عمومی و هویت اروپایی جهت مداخله نظامی علیه دولت سوریه قرار دارند اما اولا به دلیل نداشتن و نبودن آلترناتیو معقول برای جایگزینی بشار اسد و ثانیا به دلیل اهمیت یافتن «State» در رویکرد امنیتی اروپایی آن­ها (حداقل تا حصول شرایط مطلوب) حاضر نیستند دولت سوریه به یک دولت ورشکسته تمام عیار تبدیل شود چرا که تهدیدات امنیتی آن برای اروپا به مراتب خطرناک‌تر و وخیم­‌تر از شرایط حال حاضر خواهد بود.

حمله موشکی به سوریه و چرایی همرایی اروپا با آمریکا:

آمریکا، انگلیس و فرانسه سحرگاه 25 فروردین 1397 در اقدامی مشترک مواضعی را در خاک سوریه مورد هدف حملات موشکی خود قرار دادند. بطور اجمالی برای همراهی اروپا با امریکا در این حملات دو دلیل عمده را می­‌توان ذکر کرد:

1. حملات احتمالی شیمیایی در «دوما» سوریه پا روی خط قرمز هویت اروپایی-امریکایی گذاشت. اینکه مسبب آن چه کسی بوده یا به‌طور کل استفاده از تسلیحات کشتار جمعی رخ داده است یا خیر! محلی از اعراب ندارد چرا که اصولا نگارنده معتقد است نحوه مواجهه­ جریان اروپایی-آمریکایی با این بحران و حملات محدود موشکی بدون مجوز پارلمان­‌های اروپایی و کنگره آمریکایی به چند نقطه مشخص در سوریه یک پیام مشخص داشت و آن اینکه در صورت تداوم طولانی‌مدت بحران سوریه، غرب برای پایان بخشیدن به آن مصمم است، فلذا خواهان ایفای نقش جدی و برتر برای خاتمه بخشیدن به آن است. دکتر کیهان برزگر استاد روابط بین­‌الملل معتقد است: «چنین رفتاری از سوی غرب علاوه بر نمایش قدرت و نشان‌دادن اتحاد غربی حاکی از آن است که جبهه غربی همچنان خواهان کنترل بر روندهای سیاسی-امنیتی موجود در خاورمیانه است».
2. روابط متقابل پیچیده امنیتی-اقتصادی اروپا و امریکا همواره آن­ها را در قالب اتحاد استراتژیک کنار یکدیگر قرار می­‌دهد. از همان آغاز بحران یعنی لحظاتی پس از توئیت دونالد ترامپ، سه قدرت بزرگ اروپایی با او همراهی کردند. ترزا می، نخست‌وزیر انگلیس، علاوه بر آنکه دولت دمشق را مسئول حمله شیمیایی به مردم دانست، فورا اعضای کابینه این کشور را در خصوص پاسخ دولت به "حمله شیمیایی" سوریه فراخواند. رئیس­‌جمهوری فرانسه نیز گفت نشانه‌هایی وجود دارد که سلاح شیمیایی به کار برده شده از سوی رژیم بشار اسد بوده است. آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان اعلام کرد که «قطعاً» رژیم سوریه هنوز دارای سلاح شیمیایی است. با این وجود نباید فراموش کرد که اروپای امروز نگران از خیزش پوپولیست‌­ها و راست­‌گراهای افراطی در غرب است و نیز بر سیاست ترامپ مبنی بر «ارجحیت منافع ملی آمریکا منهای جهان» آگاه است. درنتیجه سه قدرت برتر اروپایی با نمایش این اتحاد و انسجام چندجانبه­‌گرایی و اتحاد استراتژیک اروپا با آمریکا و بالعکس را به کاخ­‌سفید گوشزد کردند. پس از آن ترامپ توئیت کرد: «اصلا نگفتم حمله به سوریه چه موقع انجام می‌شود، ممکن است خیلی زود باشد، شاید هم نه چندان زود». کاخ سفید نیز اعلام کرد که دونالد ترامپ بر "لزوم بروز واکنش مشترک به کاربرد اسلحه شیمیایی را مورد تایید قرار داده است."

به زعم نویسنده، هرچند ترامپ تداوم حضور در سوریه را بر نمی­‌تابد چنانچه دو ماه پیش نیز بر خروج نیروهای امریکایی از سوریه تاکید ورزیده بود اما معتقدم آنچه در مورد رئیس‌جمهوری کنونی آمریکا می­توان پیش­‌بینی کرد همان «پیش­‌بینی­‌ناپذیری» اوست. استفان والت استاد روابط بین­‌الملل دانشگاه هاروارد در اشاره­‌ای مستقیم به ترامپ و آمریکای کنونی می­‌گوید: «من هنوز هم فکر می­‌کنم که جنگ توسط آمریکا بعید است زیرا ایالات متحده برای جنگ دستاوردهای چندانی در قبال از دست دادن ثروت و منابع خود نخواهد داشت. اما فراموش نکنیم بدترین ایده­‌ها در دوره­‌ای محقق شده که رهبران آمریکا فاقد هوش، احتیاط و قضاوت درست بوده­‌اند». اروپای امروز بر سیاست­‌های پاندولی ترامپ آگاه است، تجربه­ تلخ خروج ترامپ از معاهده تغییرات اقلیمی پاریس و اکنون فشار بی­‌امان کاخ­‌سفید برای خروج از برجام که برخلاف روح حاکم بر حقوق بین­‌الملل است از مصادیق آن است. لذا به نظر می­‌رسد اروپا از یکسو بی­‌شک کماکان متحد استراتژیک آمریکاست و بر این اتحاد باقی خواهد ماند، اما از سوی دیگر اروپای کنونی نقش «تعدیل کننده»­ سیاست­‌های پاندولی ترامپ در قبال جهان را دارد. قطعا با حمله احتمالی گسترده جنگ­‌طلبان آمریکایی به سوریه و یا حتی هرگونه حمله­ بدون محاسبات راهبردی که احتمال هدف قرار دادن مناطقی را شامل می­‌شد که دیگر قدرت‌های منطقه­‌ای و فرامنطقه­‌ای در سوریه حضور دارند موجب گسترش دامنه بحران سوریه می­‌شد و این مساله نه تنها تهدیدی جدی بر صلح و امنیت جهانی بود بلکه مستقیما امنیت اروپا را مختل می­‌کرد.

در نتیجه و در عمل حملات موشکی محور اروپایی-آمریکایی به سوریه کاملا محدود و بدون هرگونه حاشیه­ و بهانه­‌ای برای گسترش بحران شکل گرفت. مقامات این کشورها تاکید کرد‌ه‌اند که حملات در مقیاسی «محدود» و صرفا به منظور نابودی «اهداف از پیش‌ تعیین شده» انجام شده است تا به توانایی شیمیایی دولت سوریه ضربه بزند. همچنین آنان تعقیب هدف «تغییر رژیم در سوریه» را از این حمله تکذیب کردند. ترزا می در جلسه پارلمان انگلیس در پاسخ به سوالی پیرامون نیت اصلی لندن از حمله موشکی به سوریه، بر لزوم یافتن «راه حل سیاسی» برای بحران سوریه تاکید کرده است. فلورانس پارلی، وزیر دفاع فرانسه نیز گفته است: «ما به دنبال رویارویی نیستیم. به همین خاطر است که به همراه متحدان‌مان روس‌ها را قبل از حمله آگاه کردیم». صدراعظم آلمان خانم آنگلا مرکل این حمله را «لازم و مناسب» توصیف کرد و آن را به منزله‌ هشداری به دولت سوریه در جهت هرگونه استفاده مجدد از تسلیحات شیمیایی دانست با این وجود آلمان در این حمله مشارکت نکرد. به نظر می­‌رسد پیام صریح اروپا نه تنها بحران سوریه و طرف­‌های درگیر را شامل می­‌شود تا طرفین را ترغیب و تهدید به خاتمه دادن بحران سازد، بلکه این­‌بار به‌طور واضح سیاست­‌های کاخ سفید را نیز نشانه رفته است، سیاست­‌های تاجری بی­‌تجربه در سیاست بین­‌الملل که با دلاری سعودی یا شویی صهیونیستی جهان را معرکه­ تجارت کثیف (Dirty business) خود می­‌سازد که در صورت عدم تعدیل چنین سیاست­‌هایی صلح و امنیت جهانی و در راس آن امنیت اروپایی  به خطر خواهد افتاد.

نویسنده: سید باقر ذکی اسکویی، کارشناس و تحلیلگر مسائل بین‌الملل