قم|شاه حمزه؛ محله‌ای فراموش‌شده در قلب بافت تاریخی قم + تصاویر
در میان تصاویر قم قدیم که جست‌وجو کنید تصویری از یک گنبد زیبا و خاص در قلب یک محله قدیمیِ کاه‌گلی نظر شما را جلب خواهد کرد، گنبد تقریباً شکل و شمایل بی‌نظیری دارد و مشابهش در هیچ‌یک از گنبدهای معمول معماری ایرانی اسلامی دیده نشده است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، در میان تصاویر قم قدیم که جست‌وجو کنید تصویری از یک گنبد زیبا و خاص در قلب یک محله قدیمیِ کاه‌گلی نظر شما را جلب خواهد کرد، گنبد تقریباً شکل و شمایل بی‌نظیری دارد و مشابهش در هیچ‌یک از گنبدهای معمول معماری ایرانی اسلامی دیده نشده است.همین ویژگی و زیبایی بنا وادارت می‌کند یک صبح زمستانی سری به امام‌زاده و محله شاه حمزه بزنی و با مردمش گفت‌وگو کنی. محله‌ای که همه قمی‌ها و حتی مهاجرین این شهر می‌شناسندش یا حداقل اسمش را شنیده‌اند. نامی که با صفای محله، امامزادهها، هیئت‌ها و قدمتش رنگ دیگری گرفته.
ابتدا که وارد محله می‌شوی، گنبدی فیروزه‌ای شاه حمزه نظرت را جلب می‌کند. این گنبد ساخته استاد حسن بنای قمی از معماران پر‌آوازه قم است که پایه‌گذار مکتب ویژه‌ای در معماری بود. جلوی امام‌زاده فضای سبز کم‌رمقی کاشته شده و راه ورودی با چند پله به درب چوبی زیبایی می‌رسد که با کلون طلایی تزیین‌شده است. وارد که می‌شوی، سادگی و زیبایی بنا که از ویژگی‌های معماری ایرانی اسلامی است، آرامش عجیبی به وجودت منتقل می‌کند. قدم‌به‌قدم که برمی‌داری، روی اسامی اهالی و بزرگان این محله پا می‌گذاری. اسامی که روزگار بر سنگ‌های گورشان هک شده بود و امروز بر کف‌پوش حیاط امام‌زاده.
حوض کوچکی وسط حیاط است و درختان نارون اینجاوآنجا خودنمایی می‌کنند. گنبد با ویژگی‌های خاصش در کنار ایوان فیروزه‌ای و شمسی‌هایی که به‌تازگی مرمت‌شده‌اند، زیبایی دیگری دارد. ضریح با نوری سبز در یک محوطه کوچک پوشیده شده و ستون‌ها با سردرهای سنگ‌تراشی شده تزیین‌شده‌اند.
حجره‌های آجری که دورتادور محوطه را گرفته‌اند، احتمالاً استراحتگاه زائران درگذشته هستند. می‌توان تصور کرد روزهایی که با چهارپا از راه دور برای زیارت کریمه اهل‌بیت(س) به شهر قم می‌آمدند و شب را در این حجره‌ها بساط کرده و روز بعد از زیارت پای پیاده به‌سوی حرم می‌رفته‌اند.
ستون‌های کنده‌کاری‌شده و سردرهایی که گویا بناهایش درگذشته از بین رفته هم از دیدنی‌های حیاط پشتی امام‌زاده است.
شاه حمزه را خیلی‌ها به کاسب‌هایش می‌شناسند. کاسب‌هایی قدیمی و پایبند به سنت‌های هر حرفه‌ای که تقریباً هرکدام نماینده نسل‌های گذشته هر شغلی محسوب می‌شوند.
از سمت خیابان آذر که به‌سوی این محله بیای، نخستین مغازه، مربوط به ابوالفضل سرکار است که 41 سال در این محله کپسول‌های گاز مایع را برای مردم پر می‌کند تا خانه‌هایشان گرم باشد و کسب‌وکارشان پابرجا.
به‌جز درب و دیوار مغازه، آن‌طور که خودش می‌گوید، روش کارش هم قدیمی است و سنتی. می‌گوید این روزها کپسول‌های گاز را با دستگاه پر می‌کنند اما دستگاه‌ها 300 تا 400 گرم کمتر گاز می‌زنند و مشتری‌ها ناراضی می‌شوند. به همین خاطر او به همان شیوه سنتی کارش را انجام می‌دهد. « از هیچ‌چیز نمی‌ترسم جز حق‌الناس...»
ابوالفضل سرکار بار این شغل سخت را با وجود میان‌سالی به دوش می‌کشد در حالی‌که نه زمستان‌ها می‌تواند بخاری داشته باشد نه تابستان‌ها کولر. تنها یک جرقه کافی است تا کل محله دچار مخاطره شود. مغازه‌اش هم همیشه با بوی غلیظ گاز پر است طوری که حتی وقتی می‌خواهی چنددقیقه‌ای با او گپ بزنی امکان ندارد سرت درد نگیرد.
حسابش درست است. همان‌طور که صحبت می‌کند، یک پیک‌نیکی از مشتری تحویل می‌گیرد و وعده تحویل در بعدازظهر را می‌دهد و در مقابل دریافت هزینه قبل از تحویل، امتناع می‌ورزد ... پاسخ مشتری این است: «برای شما فرقی ندارد اما برای من خیلی فرق می‌کند...»
در همین محله شاه حمزه به دنیا آمده و زندگی کرده و معتقد است بهترین محله همین شاه حمزه است... البته این روزها به گفته او محله صفای قدیم را ندارد: « درگذشته، رفاقت، دوستی، امنیت، رعایت حال هم را کردن خیلی رواج داشت. اما حالا نسبت به قدیم فرق کرده. آدم‌ها تغییر کردند و رفاقت‌ها و صمیمیت‌ها نیست.»
کمی بالاتر از امام‌زاده، گذر شاه حمزه با قدمتی از روزگار صفویه هویت این محله را شکل داده است. گذرها یادگارانی از شهرسازی کویر هستند که برای فرار است گرما و آفتاب تابستان، تعبیه‌شده‌اند.
خشکه‌پزی این گذر یکی از محبوب‌ترین خشکه‌پزی‌های شهر قم است که همه با نان قندی‌های زعفرانی و کسمه‌های خوش عطرش می‌شناسند.
حاج حسین بزرگ قمی اما شاید مسن‌ترین کاسب این گذر باشد. او حلواسازی گذر شاه حمزه را اداره می‌کند. گرد پیری روی صورتش نشسته اما هنوز شادابی یک کاسب خوش‌نام را حفظ کرده است. می‌گوید 70 سال است که در این شغل روزگار می‌گذارند. یعنی از 10 سالگی. قدمت هم به 110 سال پیش می‌رسد.
«همین‌جا پدربزرگم حاج شیخ حسین بزرگ قمی به مدت 10 سال و پدرم حاج عبدالله مدت 60 سال پدرم با نام حاج شیخ حسین و عمویم حاج علی مشغول به کار بودیم. الآن هم دو فرزند و چهار نوه‌ام اینجا کار می‌کنند. »
او می‌گوید با فرزندانش کار می‌کند چون کارگر وارد این شغل نمی‌شود. کار سخت است و ساعات کاری طولانی. همین می‌شود که توسعه این شغل دیر اتفاق می‌افتد.
بزرگ قمی خصوصیت حلواسازی‌اش را که از 110 سال پیش تا الآن توانسته مشتریان پر و پا قرص بسیاری پیدا کند، در سنتی بودنش می‌داند. « برای همین می‌گویم این کار سخت است. باید محصولات به‌صورت سنتی و دستی ساخته شود و باید پارو بزنند برای به عمل آمدن محصول. البته این کار سرمایه‌گذاری سنگینی هم می‌خواهد. نیاز به مکان بزرگی دارد.»
«از قدیم سعی کردیم حلوا و ارده را بهتر از قبل کنیم. قدیم با قاطر و عصاری این کار را انجام می‌دادیم که در 15 ساعت 50 کیلو ارده تولید نمی‌شد. اما ما امروز با کیفیت بهتر، یک‌تن و نیم در روز ارده تولید می‌کنیم که نصف آن با روش سرد روغن‌گیری می‌شود. سه دستگاه مخصوص داریم که هرکدام 100 کیلو بار کنجد می‌گیرد و 300 کیلو در 24 ساعت زمان وارد مرحله ارده سازی و روغن‌گیری می‌شود که بیشترین زمان را در قسمت روغن‌گیری سرد می‌برد.»
بزرگ قمی در مغازه 110 ساله‌اش از بسیاری از شهرستان‌ها و حتی برخی کشورهای خارجی مشتری دارد. « سال گذشته از آلمان آمدند و تقدیرنامه کیفیت محصول به ما دادند و درخواست کردند برویم آنجا و امکانات و زندگی در اختیار ما قرار دهند که این شغل را ایجاد کنیم، اما نرفتیم. اعتقادم بر این است که نگویم مشتری یک‌بار بیاید و برود. باید کاری کنم که راضی باشد و علاوه بر دعای خیر، بار دیگر هم بیاید.»
او می‌گوید هرچند شهرهایی مانند اردستان و اردکان مدعی تولید حلوا و ارده هستند اما قم سابقه بیشتری نسبت به آن‌ها دارد. سابقه این شهرها به 35 سال می‌رسد و سابقه قم به 100 سال. منتهی چون این حرفه سختی است این روزها در قم دیگرکسی دنبالش نمی‌رود. زمانی در قم 40 حلواسازی بود که از سراسر کشور مشتری داشت و امروز فقط دو سه حلواسازی سنتی باقی‌مانده است.
او البته خاطرات زیادی هم از یک‌عمر زندگی در محله شاه حمزه دارد. از بهترین خاطراتش مربوط به بازی‌های سنتی در محله است. می‌گوید محوطه‌ای که الآن به فضای سبز تبدیل‌شده قبلاً هم جای بازی جوان‌ها و پیرمرد‌ها بود. بازی‌های قدیمی که جوان‌های امروز نامش را هم نشنیده‌اند و اثری از آن باقی نمانده است.
وقتی از چهره‌های سرشناس شاه حمزه صحبت می‌کند، نام سردسته‌های عزاداری بیشتر شنیده می‌شد. کسانی مانند نجف خان که از خوانین و طایفه‌ای در محله سیدان بود. بعد سید حسن دربانی شد و بعد عمویش حاج علی بزرگ قمی که سازنده حسینیه این محله است و 30 سال سردسته بود.
می‌گوید مردم قدیم این محله بیشتر کوزه‌گر بودند. روزگاری در این محله ساختن کوزه و کاسه از سفال و سروکار داشتن با گل و آفتاب شغل اصلی این مردم بود اما این روزها از این صنعت و یادگارهایش چیزی باقی نمانده است.
از مغازه حاج حسین بزرگ قمی که بیرون می‌آیی، بعید است چشمت به سقف گنبدی بالای سرت نیفتد. سقفی که در جای دیگری در حال فروریختن است اما در قسمت جلوی حلوایی حاج حسین با کمک میراث فرهنگی مرمتش کرده تا برای نوه‌هایش و مردم قم یادگار بماند.
علی‌اکبر درگاهی هم از قدیمی‌های این محله است. از طایفه مدنی‌ها. سابقه این گذر را به 300 سال پیش مربوط می‌داند. بیش از 60 سال از عمرش گذشته و خاطرات بسیاری از این محله و امام‌زاده‌اش دارد.
« مرسوم بود درگذشته اگر هرکسی حساب وکتابی، طلبی، بدهی داشت می‌آمد و به امام‌زاده قسم می‌داد و اگر دروغ می‌گفت مورد غضب امام‌زاده واقع می‌شد. »
به گفته او یثربی‌ها و یعسوبی‌ها از طوایف این محله هستند. بزرگان آن‌هم کسبه معتبر و نانواها هستند.
جواد ولی، 70 ساله و بازنشسته اداره برق قم از دیگر اهالی این محله است. او از دو امام‌زاده محله یاد می‌کند، امام‌زاده حمزه و امام‌زاده زید که از قدیم مردم علاقه بیشتری به امام‌زاده حمزه نواده موسی بن جعفر نشان می‌دادند.
کشاورز، رنگرزی و کوزه‌گری از مشاغل مردم شاه حمزه در روزگار قدیم بود که این شهروند قمی به آن اشاره می‌کند. او گلایه‌های زیادی هم از مشکلات محله دارد. از مشکلات ترافیکی گرفته تا نواقص کالبدی. می‌گوید اخیراً وعده داده‌اند که قرار است به محله رسیدگی شده و از این وضعیت بیرون آورده شود.
شلوغی محله از دیگر گلایه‌های جواد ولی است. همین‌طور مهاجرت اتباع افغانستان، پاکستان و عراق که شرایط زندگی در این محله را به‌کلی تغییر داده است.
روزبه نیمه رسیده و شلوغی چند صف از دانش‌آموزان تو را به نزدیک امام‌زاده حمزه می‌رساند. آماده می‌شوند که برای اردوی چندساعته به یکی از بوستان‌های اطراف شهر بروند. نگاهشان که می‌کنی، یاد صحبت‌های جواد ولی می‌افتی ... خیلی‌هایشان از اتباع هستند... محله شاه حمزه هرچند هنوز امامزادهها، آب‌انبا، مسجد و کسبه قدیمش را حفظ کرده اما دیگر از آن ساکنان قدیمی خبری نیست. ساکنانی که به این محله هویت می‌دادند و بعضی‌ها نامشان ماندگار شد.
انتهای پیام/ش
