"نیمه‎ی پُر" | داستان پنهان پردرآمدترین دوره نفتی ایران

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، بین علمای علم اقتصاد این اجماع وجود دارد که نخستین اصل برای اداره کشور و بهبود وضعیت اقتصادی؛ داشتن دکترین منسجم و مبتنی بر اصل بی‌جایگزین «خیر جمعی» به‌جای توجه به منافع جزیره‌های قدرت است که از آنها به الیگارش‌ها (Oligarchs) تعبیر می‌شود. سلطه این گروه‌ها بر نظام قانونگذاری، اجرا و نظارت؛ معنایی جز استبداد خاندانی به‌جای سلطنت ندارد؛ حتی اگر ظاهر نظام سیاسی دموکراتیک باشد و اگر استبداد سلطنتی و خاندان‌های الیگارشی با هم وجود داشته باشد؛ بدترین وضعیت ممکن اتفاق افتاده است.

سلطنت پهلوی غیر از دو حلقه مذکور؛ متنفذین خارجی که عموماً مأموران امنیتی غربی بودند که بعد از دوره خدمت در ایران وارد چرخه پرسود قراردادهای اقتصادی می‌شدند، چهره‌های مرموزی مانند شاپور ریپورتر؛ زرتشتی هندی‌الاصل؛ را نیز به جمع تصمیم‌گیران اقتصادی راه داده بود تا پیچیدگی منافع حلقه‌های قدرت به اوج برسد.

این حلقه‌های تودرتوی قدرت وضعیتی را ایجاد کردند که برنامه‌های اقتصادی رژیم پهلوی ثمری برای مردم نداشت و تنها به‌وسیله ارتزاق خاندان‌های متصل به سلطنت از پول نفت منجر شد. رژیم پهلوی از سال 1327 (تا سال 1334) برنامه‌های هفت‌ساله‌ای را برای توسعه اقتصادی ایران طراحی کرد. توسعه فعالیت‌های تولیدی، عمرانی، کشاورزی و امور اجتماعی در شهرستان‌ها و تهران از سرفصل‌های برنامه پهلوی دوم بود. در سال‌های 1334 تا 1341 برنامه دوم، از 1341 تا 1346 برنامه سوم؛ از این تاریخ زمان برنامه‌ها به پنج سال محدود شد، برنامه چهارم از 1346 تا 1351، برنامه پنجم از 1351 تا 1356 سه دهه برنامه‌ریزی پهلوی برای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور بود که نتایج متفاوت و متناقضی به‌همراه داشت.

پیش از ورود به نتایج برنامه‌های توسعه پهلوی لازم است نگاهی به درآمدهای واقعی نفتی بیندازیم که مبنای برنامه‌های توسعه هفت‌ساله و پنج‌ساله رژیم بود. معروف است که جهش در درآمدهای نفتی از دهه 50 شروع شد. مبنای این قضاوت غلط؛ توجه به قیمت‌های اسمی نفت خام بدون توجه به تنزیل تورم و یا به‌عبارت ساده‌تر بدون توجه به قدرت خرید واقعی دلار در تمام دوره بعد از جنگ جهانی دوم است که پهلوی دوم به‌جای رضاخان تبعیدی بر مسند پادشاهی نشست. نمودار زیر که از اینفلیشن دیتا (inflationdata) که به‌طور تخصصی به‌روی تورم و ارزش واقعی پول کار می‌کند؛ به‌نشانی اینترنتی (inflationdata.com) برداشته شده و ارزش واقعی قیمت نفت از سال 1946 میلادی یعنی نخستین سال بعد از جنگ دوم جهانی تاکنون را نشان می‌دهد تصویر درستی از واقعیت به دست می‌دهد تا بتوان درباره درآمدهای واقعی نفت خام در قبل از انقلاب قضاوت دقیق‌تری داشت.

در سال 1946 ارزش واقعی نفت خام بیش از 20 دلار در هر بشکه بوده است که این رقم به‌سرعت به حدود 28 دلار می‌رسد. از سال 1974 این رقم به‌سرعت از 40 دلار فراتر رفته و تا 120 دلار در هر بشکه افزایش پیدا می‌کند، ضمن اینکه در دوره مذکور به‌دلیل اندک بودن جمعیت کشور، ناچیز بودن تعداد وسایل نقلیه و اندک بودن ضریب نفوذ انرژی‌های فسیلی در بخش‌های اقتصادی و خانگی و استفاده بیش از 60 درصد جمعیت کشور که در روستاها زندگی می‌کردند از فضولات حیوانی و هیزم برای تأمین نیازهای انرژی؛ کنار صادرات 6 میلیون بشکه نفت خام؛ درآمد هنگفتی در اختیار حکومت قرار می‌گرفت تا خرج برنامه‌های خود کند.

چنانچه نمودار به‌خوبی نشان می‌دهد ارزش واقعی درآمدهای نفتی دوره پهلوی دوم علی‌رغم جمعیت اندک کشور و سایر واقعیات اقتصادی که به‌اختصار اشاره شد؛ با درآمدهای نفتی کشور در هزاره سوم برابری می‌کند، اگرچه صادرات نفت خام در مقطع کنونی به‌سختی به یک‌سوم میزان آن در قبل از انقلاب می‌رسد، یعنی پهلوی دوم با کمتر از 30 میلیون جمعیت سه برابر دولت‌های بعد از انقلاب درآمد نفتی بدون فشارهای جنگ و تحریم اقتصادی داشته است.

محاسبات برآوردی نشان می‌دهد، فقط طی پنج سال آخر دوره پهلوی، با فرض قیمت اسمی نفت بیش از 200 میلیارد دلار و با لحاظ قیمت واقعی نفت بیش از 800 میلیارد دلار درآمد نصیب این رژیم شد.

در سال 1335 و در آغاز برنامه‌های توسعه رژیم پهلوی جمعیت کشور کمتر از 19 میلیون نفر بود. این رقم در سال 1355 و دو سال قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ملت ایران به 33 میلیون نفر رسیده بود، یعنی با 2.5 برابر صادرات نفت بیشتر و جمعیت کمتر از نصف؛ که به‌زبان ساده به‌معنی درآمد نفتی مؤثر به‌میزان بیش از 6 برابر است، نتیجه‌ای جز واردات و مانورهای تجملی و توهمات «به‌سوی تمدن بزرگ»(1) به‌بار نیامد.

بزرگترین دلیل بر ناکارآمدی برنامه‌های توسعه اقتصادی رژیم که همان بریزوبپاش نفتی با لعاب توسعه و برنامه‌ریزی بود، انقلاب سراسری ملت ایران است که از نابرابری‌های بی‌پایان رژیم به‌ستوه آمدند و طومار آن را برای همیشه درهم پیچیدند.

انتهای پیام/*

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

1- نام کتابی است که محمدرضا پهلوی در سال (1977) 1355 منتشر کرد.