«گلاب»؛ کالای شگفت‌انگیز صادراتی ایران در قرن هفدهم/ تاریخچه گلابگیری
«ژان شاردن»، جهانگرد فرانسوی در سفرنامه‌اش به کاشان در سال ۱۶۷۵ میلادی می‌نویسد: «از این شربت مطبوع به سرتاسر مشرق زمین صادر می‌شود و کشتیهایی که کاملاً انباشته از آن است به صوب هندوستان عزیمت می‌کنند.»
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، پرونده ویژه «مزرعه پدری» در خبرگزاری تسنیم گشوده شد تا ظرفیتهای بی‌نظیر کشاورزی ایران را به نمایش بگذارد. در این قسمت، که توسط سازمان اقتصادی کوثر منتشر شده، ضمن معرفی شهر قمصر و آیین گلابگیری، سابقه‌ای بسیار جالب از این رویداد سالانه ذکر شده است.
کل پرونده «مزرعه پدری» اینجا (+) قابل دسترسی است.
* معرفی شهر قمصر
شهر قمصر در جنوب شهر کاشان و در شمال غربی استان اصفهان واقع شده است. شهرت جهانی این شهر بیشتر به گل محمدی و گلاب مرغوب این شهر باز می‌گردد. مساحت این شهر بیش از 700 هکتار و ساکنان دائمی آن حدود 4 هزار نفر برآورد می‌شود که در دهه‌های اخیر به‌شدت کاهش یافته است.
بخش قمصر با دو شهر قمصر و جوشقان و همچنین 25 آبادی دارای سکنه، از نظر حدود جغرافیایی در استان اصفهان، و زیرمجموعه شهرستان کاشان قرار دارد. فاصله شهر قمصر تا کاشان 30 کیلومتر، و تا اصفهان حدود 160 کیلومتر است. محله‌های سنتی قمصر عبارتند از: بالا، بن رود، پائین، سادات، سردشت، سررود، فرفهان، مازگان و میان‌ده.
* وجه تسمیه
قمصر، در برخی متون به صورتهای «قُمسر» و «کُمسر» نیز آمده است. احتمالاً جزء «قمُ» یا «کُم» با واژه «کوم»، به معنای قنات، بی‌ارتباط نیست. در قمصر 92 قنات کوچک و بزرگ شناسایی شده است.
* آب‌وهوا و اقلیم
قمصر یکی از نقاط مرتفع دشت کاشان است که حدود 2000 متر ارتفاع دارد و از سه طرف میان دیواره کوههایی با ارتفاع تا حدود 3600 متر، مانند گَرگِش، مسدود شده است. ساکنان باغشهر قمصر بیشتر در دره‌ای که میان این کوهها قرار دارد سکنا دارند. در چنین فضایی به غیر از مدخل ورودی شهر، هر گونه ارتباط با فضای خارج از شهر، با احاطه این کوههای سربه فلک کشیده و بلند، سلب شده است.
در عین حال این منطقه دارای سطح میانگین بارش بالایی نسبت به کاشان است. این شرایط مجموعاً اقلیمی ییلاقی و مطبوع را برای ساکنان حاشیه کویر رقم می‌زند و منابع غنی آب را در قالب دامنه‌های برف‌گیر، چشمه‌ها و قنوات متعدد ایجاد کرده است.
در مجموع، آب‌وهوای خاص، آب کافی و خاک مناسب (لوم: مخلوطی از شن و رس) محمل مناسبی برای ایجاد یک باغشهر زیبا و فرح بخش ایجاد کرده که بیشتر مساحت آن را باغها، مزارع و گلستانها تشکیل می‌دهند. پرورش گلهای محمدی در این بستر اقلیمی شکل گرفته است.
* قدمت و وقایع مهم تاریخی قمصر
با توجه به کشف چند مسکوک پای کوههای اشک – واقع در شمال شرقی قمصر – بعضاً در زمان داریوش اول هخامنشی ضرب شده‌اند، احتمال قدمت این شهر تا زمان هخامنشیان را تقویت میکند؛ گرچه این فرض تاکنون به‌صورت قطعی به اثبات نرسیده است.
بقعه و بارگاه امامزاده پیرداود و امامزاده پیرسلیمان از نوادگان امام مجتبی (ع) در محلات بالا و پایین قمصر نیز به سده دوم بعد از اسلام باز می‌گردد.
از سوی دیگر قدمت چنار تنومند مسجد جامع قمصر که محیطی 15 متری دارد را بیش از 1000 سال تخمین می‌زنند.
همچنین محراب مسجد امام حسن – واقع در محله میان‌ده – یکی از قدیمی‌ترین آثار تاریخی شهر قمصر است که گچ‌بریهایی با کتیبه قرآنی کوفی وجود دارد که مربوط به دوره ایلخانی (قرن هفتم و هشتم) است؛ گرچه قدمت خود امامزاده به حدود هزار سال پیش باز می‌گردد. محراب این مسجد از این حیث حتی با خانه‌های تاریخی کاشان نیز قابل قیاس نیست.
حسن بن محمد حسن قمی - صاحب کتاب «تاریخ قم» از بزرگان علمای قرن چهارم امامیه و معاصر شیخ صدوق – وقتی از شهرها و دهات اطراف کاشان نام می‌برد، از قمصر نامی نیاورده، در حالی که نام روستاهای نزدیک، مانند قهرود و قزاآن و جوشقان را ذکر کرده است.
اما اثر مکتوب فردی به نام ابوالرضا حسنی راوندی کاشانی، قدیمترین اثری است که به‌طور قطعی، از ویرانی قمصر در سال 532 قمری، و در حمله ملک بن محمد بن ملکشاه سلجوقی یاد میکند.
حمدالله مستوفی نیز در قرن هشتم، از قمصر نکاتی آورده، از جمله اینکه یکی از مهمترین منابع تأمین آب کاشان از قمصر بوده است.
در شمال قمصر سدی تاریخی قرار دارد؛ برخی زمان احداث آن را به دوره سلطان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی، یعنی اواخر قرن پنجم نسبت داده‌اند؛ ظاهراً این سد به‌مرور زمان دچار فرسایش و تخریب شده و مجدداً در دوره شاه عباس اول صفوی احیا شده است. این سد در پی سیل بزرگ سال 1335 از کار افتاد.
ملا محسن فیض کاشانی در زمان شاه عباس دوم صفوی (اواخر قرن یازده هجری) در قمصر سکونت داشته و گاهی میزبان شاه هم بوده است. بسیاری از بناها و حوض و استخر و عمارت مخصوص واقع در باغ و خانه ملا محسن فیض، به دستور شاه عباس دوم ساخته شده است. سکونت این عالم شهیر و محدث بزرگ اسلامی در قمصر، و سرای باشکوه و وسیع آن، از افتخارات تاریخ قمصر است.
کاروانسرای شاه عباسی یا کاروانسرای گبرآباد از دیگر آثار تاریخی قمصر است. همچنین بقعه امامزاده شاهسواران بر فراز بلندترین قله کوهسار میان قمصر و قهرود قرار دارد. این بقعه دارای دو در چوبی منقوش به تاریخ 887 قمری است. در لوح مرمرین ستونی داخل بقعه نیز تاریخ 901 و بر در ورودی کنده‌کاری‌شده آن تاریخ 995 دیده می‌شود. در دوره قاجار، قمصر از قرای معتبر و بهترین ییلاق کاشان و گلاب آن معروف بود.
از دیگر وقایع این شهر می‌توان به زلزله مهیب سال 1260 و سیل سالهای 1335 و 1386 اشاره کرد.
* زبان و گویش
زبان اهالی قمصر اساساً فارسی با گویش محلی و نزدیک به زبان کاشانی است؛ البته زبان و گویش ساکنان برخی از روستاهای بخش قمصر - نظیر قهرود - با زبان فارسی امروزی متفاوت است؛ زبان ساکنان این روستا زبان پهلوی ساسانی است که به‌طور کامل در میان آنان رواج دارد. در محاورات ساکنان قمصر، الفاظ و لغات خاص، غیر مرسوم و نامأنوس زیادی به‌کار می‌رود.
* سوغات قمصر
قمصر علاوه بر گلاب و عرقیات، محصولات دیگری هم دارد. از جمله عصاره یا عطر گل‌محمدی، که محصولی صادراتی است، آلوچه یا گوجه‌سبز خشک شده، جوزقند (الگ یا نوعی هلوی پوست‌کنده، خشک‌شده و پرشده با پودر بادام و هل و شکر و آرد نخودچی)، صابون محلی، و قالی دست‌باف.
شیرینی محلی قمصر؛ جوزغند
* تاریخچه گلابگیری
تقریباً هزار سال پیش از این در بسیاری از فصول کتاب قانون شیخ‌الرئیس ابوعلی‌سینا به استفاده از گیاهان خشک و عرقیجات تأکید شده است. بنابراین تقطیر و تولید عرقیات در ایران قدمتی طولانی دارد.
بکارگیری دستگاههای سنتی گلابگیری نشانگر پویشی جدید در این صنعت، برای تولید محصول در حجم زیاد و با هدف تجاری بوده است.
یکی از اسناد مهم موجود درباره گل و گلابگیری صنعتی در قمصر، «سفرنامه ژان شاردن» سیاح شهیر فرانسوی (1713-1643 میلادی) است که در دوره صفویه نگاشته شده است. وی در جلد سوم سفرنامه‌اش هنگام عبور از کاشان به معجزه عرق بیدمشک اشاره میکند و در ادامه سفرش به طرف اصفهان از راه قهرود بعد از عبور از سد شاه عباسی (شیخ بهایی) در فرازی آورده است: «اوایل خردادماه بود و گلها هنوز نشکفته بودند...» این جمله به همان گلهای محمدی منطقه که در اوایل خردادماه میشکفند اشاره دارد. وی در جلد چهارم سفرنامه‌اش ذیل بخش نوشیدنیها، عنوان قابل توجهی به نام «یک رقم شگفت‌انگیز در صادرات» آورده، سپس به‌طور مفصل به عرقیات مختلف و نحوه تولید و کاربرد آنها اشاره میکند. همچنین از خواص گل و صنعت گلابگیری در ایرانِ آن روز بحث کرده و در ادامه شرح مبسوطی از فرایند شهدگیری و خواص گلاب می‌آورد.
شاردن در نکته مهمی تأکید میکند: «از این شربت مطبوع به سرتاسر مشرق زمین صادر می‌شود و کشتیهایی که کاملاً انباشته از آن است به صوب هندوستان عزیمت می‌کنند.»
نقاشی شاردن از کاشان در قرن 17 میلادی
این نقل، بیانگر رونق فوق‌العاده این صنعت در دوران گذشته نسبت به وضعیت کنونی است و این که چقدر این صنعت در منطقه و کشور رواج داشته، که با توجه به وضعیت حمل‌و‌نقل و عدم دسترسیهای آن دوران، در این سطح وسیع به عنوان یک کالای عمده صادراتی در عرصه تجارت خارجی مطرح بوده است.
مورد دیگری که نشانگر رونق کشت و زرع در این منطقه است، تعداد قابل توجه قنوات شناسایی شده در قمصر است. در این کانون آبگیر - با توجه به منابع زیاد آب منطقه و جمعیت کم - بیش از 92 رشته قنات کوچک و بزرگ حفر شده است. طول این قنوات از چند متر تا بیش از 1100 متر میرسد.
اکنون متأسفانه بیش از 350 چاه عمیق و نیمه عمیق در این حوزه و 25 حلقه در شهر قمصر فعال است. نتیجه چنین فرایندی کاهش 20 متر سطح ایستابی آبهای زیرزمینی در دو دهه اخیر و همچنین خشک شدن و یا افت شدید دبی اکثر قنوات منطقه است که تبعات آن نیز روز به روز افزایش می یابد، به نحوی که در طرح جامع آب شهرستان، این منطقه از نظر ایستابی، بحرانی اعلام شده است.
انتهای پیام/*
