کم آبی و چشم انداز خالی شدن فلات مرکزی از سکنه/نابودی ۲۰ هزار رشته قنات

به گزارش گروه رسانه های خبرگزاری تسنیم،در کنار بحران کم آبی که از چند سال قبل گریبان مناطق زیادی از جهان را گرفته، مدتی است که کارشناسان هشدار می دهند اگر روال برداشت و مدیریت مصرف آب با همین روند ادامه یابد، خطر جدی خشکسالی کشور را تهدید می کند.

تورج فتحی کارشناس مسائل آب روز شنبه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا افزود: از حدود دو دهه گذشته به این طرف بیلان بیشتر دشت های کشور به ویژه نیمه شرقی پایین آمده است، مثلا دشت های قزوین، کرج و تهران در نواحی شمالی تا دشت های نواحی فارس، کرمان، سیستان و بلوچستان، یزد، اصفهان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، سمنان، قم و مرکزی، که بیشتر دشت های آنها بیلان منفی آب دارند.
وی افزود: به عبارت دیگر، از یک سو بحث های خشکسالی این بیلان منفی را تشدید کرده است که هیچگاه به تراز و تعادل طبیعی خود نرسیدند و از سوی دیگر، برداشت های بی رویه از منابع آب های زیر زمینی با حفر تعداد زیادی چاه به صورت مجاز و یا غیرمجاز باعث شد منابع زیر زمینی روند منفی داشته باشند.

*** 90 درصد دشت های نیمه شرقی کشور بیلان منفی دارند
وی اظهار کرد: این عوامل باعث شد که تقریبا بیش از 90 درصد دشت های نیمه شرقی کشور بیلان منفی داشته باشند؛ در نیمه شرقی، رودخانه های دائمی آن چنانی وجود ندارد تا منابع آب زیرزمینی را تغذیه کند و بارندگی هم در این مناطق معمولا کمتر از استاندارد است، از این رو برداشت بی رویه آب های زیر زمینی باعث شد که بیشتر دشت ها خالی از آب شوند و بعضی از دشت ها نیز تقریبا از منابع آب خالی شده هستند.
وی ادامه داد: مثلا دشت انار در استان کرمان به عمیق ترین لایه های سفره های زیر زمینی رسیده که بسیار شور است و کشاورزان آن منطقه برای این که باغ های پسته شان از بین نرود، به آب شیرین کن روی آورده اند تا بتوانند آن آب شوری را که در کف مخزن آب های زیر زمینی وجود دارد، شیرین کنند.
فتحی گفت: در دشت کاشان نیز به علت برداشت بی رویه آب های زیر زمینی و تمام شدن آب های شیرین جبهه آب شوری که در مناطق بیابانی وجود دارد به سمت سفره آب شیرین در حال پیشروی است و این روند برگشت ناپذیر است یعنی اگر بخواهیم در آینده طرح های آبخوانداری انجام دهیم و سفره های زیر زمینی را احیا کنیم، جایی که آب شور پیشروی کرده دیگر برگشت نخواهد داشت، این یک فرایند برگشت ناپذیر به حساب می آید.

*** بیابانی شدن بخش هایی از کشور تا کمتر از 20 سال آینده
وی ادامه داد: اگر چنانچه با همین رویه کنونی از آب های زیر زمینی خود برداشت می کنیم و اجازه دهیم از چاه های غیرمجاز به همین صورت بهره برداری شود و وضعیت را مدیریت نکنیم و به همین منوال ادامه پیدا کند، شاید کمتر از 20 سال دیگر بسیاری از مناطق ما به بیابان تبدیل شود و آن مناطق جمعیتی که به اقتصاد کشاورزی وابسته هستند، حتما خالی از سکنه خواهد شد مگر مناطقی که وابستگی اقتصادی دیگری مانند صنعت داشته باشند.

*** تبدیل شدن درختان به زغال به علت کم آبی
وی گفت: به عنوان نمونه روستاها و شهرهای اطراف رفسنجان به کشاورزی و باغ های پسته وابسته هستند و بعید است دشت رفنسجان با این برداشت فعلی سرپا بماند که این مساله زندگی را در آنجا دچار بحران می کند، در بازدیدی که اخیرا از آن منطقه داشتم، متوحه افزایش زغال فروشی ها در کنار جاده ها شدم یعنی باغ های پسته به تدریج در حال خشک شدن هستند و مالکان باغ ها چوب درخت ها را تبدیل به زغال کرده و می فروشند.
فتحی افزود: از حدود 17 تا 18 سال پیش در مناطق فلات مرکزی ایران به جز چند دشت محدود در استان اصفهان که از طریق رودخانه زاینده رود تغذیه می شوند، بیلان تقریبا تمام دشت ها منفی است ، بسیاری از این مناطق دوره خشکسالی طولانی را تحمل کرده اند؛ آب های زیر زمینی مصرف شده و عمق آب های زیر زمینی مثلا برای دشت رفسنجان یا انار در کرمان تا حدود اوایل دهه 70 بین 27 و یا 25 متر بود اما اکنون به بیش از 110متر رسیده است.
وی با بیان اینکه این افت شدید آب های زیر زمینی تقریبا در تمام استان ها دیده می شود، گفت: در دشت های خراسان رضوی مانند دشت کاشمر، مشهد، سبزوار، نیشابور، بیرجند، قائنات و در مناطق استان کرمان دشت های زرند، کرمان، رفسنجان، انار، سیرجان در مناطق استان اصفهان دشت کاشان و مناطقی از دشت اصفهان، مناطقی از استان مرکزی مثلا دشت ساوه که بیلان بسیار منفی ایجاد شده و زمین در حال فرونشست است، در استان همدان دشت همدان و کبوترآهنگ، استان قزوین دشت قزوین، استان تهران دشت تهران، استان البرز دشت کرج -تهران که فرونشست پیدا کرده است، دشت ورامین، تقریبا تمام دشت های استان فارس بیلان منفی دارند و ما هیچ دشتی را در مناطق نیمه شرقی کشور نداریم که شرایط بیلان متعارف و متعادل داشته باشد.

*** الزام اجرای پروژه های حفاظتی و طرح های آبخوانداری
وی ادامه داد: تنها نقاطی که می توانیم بگوییم آب های زیر زمینی آنها در شرایط متعادلی قرار دارند و افت شدید پیدا نکرده اند، دشت های مشرف به جلگه مازندران مانند دشت های آمل، بابل، رشت، انزلی، دشت ساری و گرگان بیلان منفی آب زیر زمینی ندارند و شرایط کم و بیش متعادلی دارند بقیه مناطق بیلان منفی دارند.
این کارشناس آب افزود: از طرفی آب زیر زمینی را برداشت کردیم اما پروژه های حفاظتی، طرح های آبخوانداری و تغذیه مصنوعی را اجرا نکرده ایم تا سرعت بیلان منفی را کم و میزان آنرا کنترل کنیم، این طرح های حفاظتی در این بخش توسط دولت کمتر اجرا شده و به این بخش بی توجهی شده است از سوی دیگر تعداد زیادی پروانه حفر چاه صادر شده و در کنار آن تعداد زیادی چاه های غیر مجاز حفر شده است.
*** 120 هزار حلقه چاه غیر مجاز
فتحی ادامه داد: بعد از جنگ تحمیلی وقتی در شرایط توسعه قرار گرفتیم و سال به سال توسعه در کشور رونق بیشتری یافت، تعداد زیادی چاه های مجاز و غیر مجاز سال به سال حفر شد متاسفانه چون قانون ، آیین نامه و ضوابطی که بتواند تعداد آمار چاه ها را مدیریت و میزان برداشت را کنترل کند وجود ندارد این چاه ها بی رویه حفر و برداشت شدند.
فتحی افزود: مثلا بسیاری از کشاورزان در مناطق خشک فلات مرکزی ایران برای چاهی که برداشت می کنند پروانه هم دارند اما در آن پروانه قید شده مثلا می تواند 2 اینچ آب برداشت کند اما کشاورز 5 اینچ آب برداشت می کند یا قرار است در طول 24 ساعت 8 ساعت آب برداشت کند اما متاسفانه تمام 24 ساعت موتور چاه روشن است.
وی اظهار کرد: از طرف دیگر چاه های غیر مجاز هم زیاد شده است، هر کشاورز و یا باغدار برای اینکه آب داشته باشد، داخل زمین خود چاه حفر کرده و هیچ وقت مجوز نگرفته است، آمارهای رسمی در این زمینه نداریم اما برآورد می شود حدود 120 هزار حلقه چاه غیر مجاز نداشته باشیم که بسیار زیاد است که البته به نظر می رسد دو برابر باشد چون چاه هایی که در وزارت نیرو به عنوان چاه غیر مجاز برآورد کرده اند چاه های عمیقی هستند که آب زیادی برداشت می کنند در حالی که چاه های زیادی با عمق کم و نیمه عمیق داریم که به هر حال آب برداشت می کنند و این نشان می دهد مدیریت صحیحی در این زمینه وجود ندارد.

*** نابودی 20 هزار رشته قنات
این کارشناس آب گفت: تعداد زیادی قنات را از دست دادیم، وقتی قنات از بین می رود یعنی تعادل آب های زیر زمینی آن منطقه به هم خورده است، ما تا قبل از پایان جنگ تحمیلی حدود 50 هزار رشته قنات در کشور داشتیم اما اکنون حدود 30 هزار قنات باقی مانده است، 20 هزار رشته قنات از بین رفته است، شاید سه تا چهار هزار رشته به علت مسائل خشکسالی و عدم رسیدگی مالکان خشک شده باشد اما بیشتر آنها به علت حفر تعداد زیاد چاه در پیرامون حریم قنات ها خشک شده اند.
وی تاکید کرد: این قنات ها برای مناطق خشک کشور شاخص هستند هر جا دیدید قناتی آب دارد، بدانید که آب های زیرزمینی آن مناطق در شرایط نسبتا متعادلی قرار دارد اما اگر قناتی خشک شد و از بین رفت به آن معنا است که سفره آبهای زیر زمینی آن منطقه افت شدید پیدا کرده است.
این کارشناس مسائل آب گفت: به علت وضعیت وخیم آب های زیر زمینی تقریبا 40 درصد قنات های کشور را از دست داده ایم.

*** لزوم تصویب قانون مدیریت آب
وی افزود: برای مقابله با این معضل دو اقدام باید همزمان اتفاق بیفتد اول باید دولت آیین نامه ویژه ای برای چاه های غیر مجاز تصویب کند و اگر لازم است به صورت لایحه در مجلس ارائه شود با این مضمون که چاه های غیر مجاز تحت یک برنامه ضربتی با زمان بندی مشخص مثلا 6 ماهه یا یک ساله شناسایی و مسدود شوند.
فتحی ادامه داد: دوم اینکه چاه هایی که پروانه دارند و آب برداشت می کنند با توجه به وضعیت دشتی که این چاه داخل آن حفر شده میزان برداشت مشخصی برای آنها برآورد شود و به کشاورز اجازه داده نشود بیش از میزان تعیین شده برداشت کند.
وی اظهار کرد: شاید کشاورز اعلام کند که مثلا چهار یا پنج برابر میزان تعیین شده به آب نیاز دارد اما با توجه به وضعیت بحرانی آبهای زیر زمینی دولت باید تسهیلاتی فراهم کند تا کشاورز روش آبیاری خود از سنتی را به سمت صنعتی تغییر دهد و برای هر چاه کنتورهای حجمی تعبیه شود تا کشاورز بیشتر از حجم تعیین شده برداشت نکند.
این کارشناس افزود: به جای این که برای برخی طرح های بزرگ عمرانی مانند احداث برخی سدها که امروزه به این نتیجه رسیدیم جواب نمی دهند، هزینه کنیم اگر این هزینه میلیاردی را در بخش کشاورزی برای ارتقاء آبیاری و مکانیزه کردن خرج می کردیم می توانستیم تا حدودی تعادلی در آبهای زیر زمینی ایجاد کنیم.
فتحی تاکید کرد: در این بخش سوء مدیریت داریم اگر بتوانیم آن را جبران کنیم و کاهش دهیم می توان امیدوار بود مناطق جمعیت فلات مرکزی شرایط طبیعی خودشان را داشته باشند.

*** چالش های محیط زیستی دهه ای هستند
وی گفت: چالش ها و معضلات محیط زیست خودش را به صورت دهه ای نشان می دهد، دریاچه ارومیه را که امروز در این شرایط می بینم حاصل عملکرد ما در چند دهه گذشته است، از سه دهه گذشته شروع کردیم به سد سازی و از 10 سال پیش که این سدها به بهره برداری رسیدند کم کم وضعیت دریاچه روبه وخامت گذاشت.
وی افزود: دور نخواهد بود اگر منابع آبی کشور را با این روند مدیریت کنیم و ادامه دهیم فلات مرکزی خالی ار سکنه شود.
وی به نقش مردم اشاره کرد و گفت: مردم زمانی در این موضوع نقش دارند که قانونی برای آن تعریف شده باشد، مثلا کشاورز به محصولات کشاورزی وابسته است بنابراین دولت باید حمایت کند و تسهیلات بدهد تا سیستم آبیاری ارتقاء یابد و با میزان آب کمتری محصول بیشتری برداشت کند، این خود یک نوع حمایت مردمی است اما اینکه مردم خودشان بخواهند اقدام کنند تا بیلان منفی آبهای زیر زمینی جبران شود ممکن نیست.
فتحی تاکید کرد: تا زمانی که قانون، ضابطه و استاندارد برای آب های زیر زمینی نداشته باشیم نباید انتظار داشت که مردم کمک کنند، باید ضوابط خاصی برای تعادل بخشی منابع آب های زیر زمینی خارج از قانون توزیع عادلانه آب وضع شود.
وی گفت: ما هنوز در بسیاری از زمینه ها به خصوص در راستای تعادل بخشی و احیاء کمبود قانون داریم که متاسفانه در این زمینه هنوز اقدامی نشده است.

منبع ایرنا

انتهای پیام/