کتاب و کتابدار؛ خیلی دور، خیلی نزدیک
«کتابداران، کتاب‌نخوان‌های واقعی»؛ این جمله‌ای است که هرچند با طنز و اغراق همراه است، اما بر تعدادی از کتابداران صدق می‌کند. حقیقت آن است که وجود عوامل متعدد فردی و یا محیطی منجر به این شده است که تعدادی از کتابداران از این یار مهربان فاصله بگیرند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، شاید شنیدن خاطرات بهاء‌الدین خرمشاهی که می‌گفت من و آقای کامران فانی بعد از چند ترم پزشکی به سراغ کتابداری رفتیم، در وهله اول تعجب‌برانگیز باشد. شاید ذهن دو دو تا چهارتای فعلی ما این را نپذیرد که کسی رشته‌ای مانند پزشکی را کنار بگذارد و عمر خود را در کتابداری- رشته‌ای که در وهله نخست اینگونه به نظر می‌رسد که دانشجو از بد حادثه به آن پناه برده است- بگذراند، اما تأمل در سخنان رهبر معظم انقلاب و از سوی دیگر در تجربه امثال فانی و خرمشاهی می‌تواند روشن‌کننده نقش و تأثیر یک کتابدار در فرهنگ جامعه باشد.
به فرموده رهبر معظم انقلاب یک کتابدار باید یک‌کتابشناس هم باشد؛ به این صورت که او هر کتابی را به مراجعه‌کننده خود معرفی نکرده و به اصطلاح «غذای سالم» در اختیار مخاطب قرار دهد. در واقع کتابدار، تنها کسی نیست که مرتب کردن کتاب را برعهده دارد؛ بلکه برای او نقش مباشر و متصدی در نظر گرفته می‌شود. از این روست که «کتابدار می‌تواند منبع و منشأ و مرجعی باشد برای راهنمایی مراجعه‌کنندگان به کتاب». رسیدن به این امر میسر نمی‌شود، مگر با طی کردن مسیر کتابخوانی و انس با کتاب. کتابدار جزء افرادی است که بیشترین ارتباط را با کتاب دارد، اما این ارتباط لزوماً به انس بیشتر هم منجر نمی‌شود. شاید از این روست که برخی از اساتید معتقدند که کتابداران، کتاب‌نخوان‌های واقعی‌اند. هرچند نمی‌توان این امر را به همه کتابداران تسری داد و یک حکم کلی قائل شد، اما به نظر می‌رسد که هنوز بسیارند از کتابداران که انس کمتری با کتاب دارند. شاید بر همین اساس بود که علیرضا مختارپور، دبیر کل نهاد کتابخانه‌های عمومی کل کشور، شعار سال آینده نهاد را «خواندن» انتخاب کرد و براساس همین رویه، برنامه‌های متعددی برای ارتقای این مهارت در میان کتابداران اجرا شده است.
کتابدارها چقدر کتاب می‌خوانند؟
حال پرسش اینجاست که آیا واقعاً کتابداران انس کمتری با کتاب دارند؟ هرچند این پرسش، پاسخ واحدی ندارد، اما برای روشن‌تر شدن موضوع با چند کتابدار از استان‌های مختلف کشور به گفت‌وگو پرداختیم تا درک روشن‌‌تری از این وضعیت به دست آید. عده‌ای از آنها معتقدند که کتابداران همیشه برای خود کتابی در نظر گرفته و آن را در زمان فراغت مطالعه می‌کنند و عده‌ای دیگر نیز اذعان داشتند که برخی از کتابداران به دلایل متعدد خود را ملزم به مطالعه نمی‌کنند. مریم کشوری، دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه چمران و کتابدار کتابخانه امام جعفر صادق(ع) شهرستان خرم‌آباد، در این‌باره می‌گوید: ما کتابداران معمولاً در کتابخانه‌هایمان یک کتاب مخفی داریم که هنگامی که سرمان خلوت باشد، به سراغ آن می‌رویم و آن را می‌خوانیم، اما گاهی هم پیش می‌آید که اینگونه نباشد؛ چرا که ما فعلاً کتابداری را به عنوان یک شغل و حرفه انتخاب کرده‌ایم. برخی از کتابشناسان که مهارت خود را از طریق کتابداری کسب کرده‌اند، رشته اصلی‌شان کتابداری نبوده و از سر علاقه به این مسیر وارد شدند.
وی ادامه می‌دهد: یعنی برخی از اساتید فن مانند کامران فانی و دیگران، قبل از اینکه کلاً وارد این حوزه شوند، کتابشناس بودند. خودشان علاقه داشتند که وارد این حوزه شوند. شاید یک مقداری شغل ما ایجاب می‌کند که از مطالعه فاصله بگیریم، چرا که تا زمانی که در کتابخانه مشغول به کار هستیم، به صورت دائم با مراجعه‌کننده مواجهیم و باید پاسخگوی آنها باشیم. همین امر یک‌مقداری از زمان مطالعه ما را می‌کاهد.
کتابدارها و شغل دوم
نداشتن توان مالی کافی و انتخاب شغل دوم، این روزها سنت بسیاری از افراد شاغل جامعه ما شده است؛ کتابداری هم از این امر مستثنی نبوده و گاه افرادی را می‌توان دید که به دلیل نداشتن استطاعت مالی به سراغ کار دومی رفته و عصرهای خود را که در حقیقت زمان استراحت آنهاست، به این امر می‌پردازند. علاوه بر این، انتخاب ناآگاهانه از رشته کتابداری، عامل مهم دیگری از انس نداشتن کتابدار با کتاب است. در این حالت، کتابداری برای فرد، به عنوان یک شغل تعریف شده که از طریق آن می‌تواند ممر درآمدی داشته باشد، تعریف شده است.
اکرم کورانی از کتابخانه امیر کبیر شهرستان کرمانشاه، با اشاره به این موضوع می‌گوید: ما همکاری داشتیم که هرگاه طرحی برای تشویق مراجعه‌کنندگان به کتابخانه ارائه می‌دادیم، با تمسخر از آنها با عنوان طرح‌هایی غیر قابل اجرا یاد می‌کرد. برای این همکار ما، کتاب خواندن یک کار بیهوده‌‌ای بود که وقت تلف کردن محسوب می‌شد. از این دست از همکاران هستند که به کتابداری به عنوان یک شغلی که می‌تواند به راحتی زمینه برای انجام کار دوم را فراهم کند، نگاه می‌کنند. بسیاری از این همکاران، کتابداری را به عنوان رشته مورد علاقه‌شان انتخاب نکرده‌اند و به صورت اتفاقی وارد این کار شده‌اند.
«کد اشتباهی»ها کتاب‌نخوان‌های واقعی‌اند؟
از سوی دیگر، فعالیت در حوزه کتابداری با داشتن مدرکی از رشته غیر از آن، یکی دیگر از دلایل بی‌علاقگی کتابداران به کتابخوانی عنوان می‌شود. حمیده حائری، کارشناس ارشد علم اطلاعات و کتابشناسی، مسئول کتابخانه بقیة‌الله شهرستان مهریز، با بیان اینکه اهل کتاب نبودن کتابداران، دلیلی ریشه‌ای دارد و باید زیرساخت‌های آن ابتدا حل شود و بعد چنین توقعی از کتابدار داشت، می‌افزاید: اساتید ما می‌گفتند که کتابداران، کتاب‌نخوان‌های واقعی‌اند؛ هرچند این حرف به نظر می‌رسد که کمی با اغراق و طنز همراه است، اما از کتابدار که در فضایی پر از کتاب کار می‌کنند، انتظار بیشتری می‌رود.
وی ادامه می‌دهد: شاید کتابدارها اینقدر کنار کتاب‌اند، از کتاب زده شده‌اند. شاید فکر می‌کنند همین که یک کتاب را ورق می‌زنند و کارشان کنار کتاب است، کافی است. در صورتی که یک کتابدار باید کتابشناس باشد، بداند که کتاب چیست؟ نویسنده‌اش چه خط فکری ای دارد؟ و...، اما به نظر می‌رسد که برخی از کتابدارها چون نزدیک کتاب هستند، دیگر عطش کتابخوانی ندارند: یک اقناع مصنوعی.
یک اقناع مصنوعی برای کتابدارن
رقیه زرگری، کتابدار کتابخانه امام علی(ع) بخش رودبنه شهرستان لاهیجان، دیگر کتابداری است که در این‌باره با او به گفت‌وگو پرداختیم. او معتقد است که مشکلی که در خانم‌های کتابدار هست این است که بیرون از کتابخانه نمی‌توانند و یا نمی‌خواهند وقتی برای کتاب وقت بگذارند. ما در میان افراد غیر کتابدار می‌بینیم که سیر کتابخوانی را شروع کردند تا به برخی از شبهات و سؤالات پاسخ دهند، اما کتابداران معمولاً از این نوع طرح‌ها استقبال نمی‌کنند. چون در ساعت کاری که باید همان کارها را انجام دهند و در غیر ساعت کاری هم ترجیح می‌دهند که به کارهای دیگری بپردازند. شاید یکی از دلایلی که دبیر کل نهاد شعار سال آینده را «خواندن» قرار داده است.
اینکه کتابداری با کتاب انس کمتری داشته باشد، تبعات خود را در فضای کتابخانه و در میان مراجعه‌کنندگان نشان خواهد داد. این موضوعی است که رهبر معظم انقلاب نیز به آن اشاره فرموده‌اند. تا زمانی که یک کتابدار، کتابشناس نباشد و مهمتر از آن قدر کتاب را نداند، نمی‌تواند مشاور خوبی هم برای مراجعه‌کنندگان به کتابخانه باشد. حائری با بیان اینکه مراجعه‌کنندگان به کتابخانه از ما انتظار دارند تا کتاب‌ها را بشناسیم و به آنها به درستی معرفی کنیم، می‌گوید: من قبلاً خودم جزء آن کتابداراها بودم که از کتاب فاصله داشتم، اما کم‌کم به این سمت کشیده شدم. اول با کتاب‌های رمان شروع کردم، اما در بعضی از حوزه‌ها مانند تاریخ مطالعه‌ای نداشتم. به همین خاطر اگر مراجعه‌کننده‌ای از من رمان بخواهد،با اطمینان 80 درصدی اثری را به او معرفی می‌کنم که مطمئنم بعدها هم به کتابخانه باز می‌گردد، اما برای کتاب‌های تاریخی، اثر را با تردید به او معرفی می‌کنم. همین امر شاید باعث شود که در معرفی خطایی صورت بگیرد و او دیگر به این کتابخانه نیاید و یا اصلاً به کتابخانه‌های عمومی اعتماد نکند.
جدال سنت با تجدد
نهاد کتابخانه‌های عمومی در دوره جدید خود تلاش خود را در رفع پاره‌ای از مشکلات مالی کتابداران و برخی از نواقص کتابخانه‌های عمومی قرار داد تا به گفته دبیر کل نهاد کتابخانه‌های عمومی، از این طریق بتوان زمینه کتابخوانی را برای کتابداران فراهم کرد. به همین منظور در سال جاری چند طرح جدید با تمرکز بر ارتقای مهارت «خواندن» در میان کتابداران اجرا شد که از این موارد می‌توان به طرح «مشاوره کتابدار» و «قصه‌‌کویی» در استان‌های فارس، مازندران، هرمزگان و خوزستان اشاره کرد. اخیراً نیز نهاد کتابخانه‌های عمومی اقدام به راه‌اندازی اولین دوره «مدرسه تابستانی خواندن» با حضور 110 کتابدار کرده است که هدف از برگزاری آن ارتقای این مهارت در میان کتابداران با برگزاری کارگاه‌های متعدد عملی و نظری بود.
در این کارگاه‌ها که با حضور اساتید دانشگاه و با تجربه‌ها در حوزه کتاب و کتابخوانی در حال برگزاری‌ست، هدف ارتقای مهارت‌های کتابداران در زمینه کتابخوانی است؛ چه در خود کتابداران و چه در میان مراجعه‌کنندگان به کتابخانه‌ها. در این دوره مسائل متعددی از سوی مدرسان مطرح شد؛ از تجربه‌های موفق کتابخوانی در جهان گرفته تا استفاده از روش‌های عملی مانند قصه‌گویی و هنرهای نمایشی برای جذب حداکثری مخاطبان به کتابخانه‌ها. اما اینکه این طرح تا چه اندازه توانسته موفق عمل کند و در عمل تأثیرگذار باشد، پرسشی است که هنوز برای پاسخ دادن به آن زود به نظر می‌رسد. حائری با اشاره به کیفیت این دوره‌ها می‌گوید: حدوداً 70 درصد دوره‌هایی که برگزار شد، موفق بود؛ چرا که به بچه‌ها ایده می‌داد، اما سؤال اصلی در ذهن کتابداران شرکت‌کننده این است که تا چه اندازه می‌توان این طرح‌ها را در شهرستان ارائه داد و مسئولان چقدر با ما همکاری می‌کنند. انتظار این است که از این هزینه‌ای که شده، چه هزینه‌های مالی و چه هزینه‌های زمانی، بهره‌برداری شود.
نگاه سنتی به کتابخانه‌های عمومی از سوی تعدادی از مسئولان و کتابداران باسابقه، یکی از مشکلات سر راه این کتابداران نوجوست. مریم خجسته‌فر، کتابدار بخش نابینایان کتابخانه رئیسی شیراز که گفته می‌شود تنها کتابخانه استاندارد استان فارس است، در این زمینه می‌گوید: وقتی با هزار ایده برگردیم و دست خالی باشیم، کششی برای انجام کار ایجاد نمی‌شود. به نظر می‌رسد یکی از راه‌هایی که می‌توان ایده‌های ارائه شده در دوره‌ها را عملی کرد، همکاری تیمی کتابداران در استان‌های خود است؛ اینکه به صورت فردی بخواهیم تغییراتی را در کتابخانه‌ها ایجاد کنیم، دشوار به نظر می‌رسد.
ایده‌های جدید با رنگ و لعاب بومی
اجرای ایده‌های جدید در ساختار قدیمی کتابخانه‌های عمومی کمی دشوار به نظر می‌رسد، اما غیر ممکن نیست. تعدادی از کتابداران حاضر در دوره‌های این‌چنینی معتقدند که می‌توان در طرح‌های جدید بازنگری کرد و با آمیختن مؤلفه‌های بومی، رنگ و لعاب دیگری به آن بخشید. به اعتقاد این دسته، آمیختن روش‌های جدید با سنت‌ها و ویژگی‌های بومی هر منطقه می‌تواند در جذب مخاطب بیشتر به سمت کتابخانه‌ها مؤثر باشد، اما اینکه چطور می‌توان از ظرفیت‌های بومی هر منطقه استفاده کرد، موضوع مهمی است که بیشتر از دانش، نیازمند مهارت، شناخت دقیق منطقه و ذوق است.
از سوی دیگر، تعداد کم کتابخانه‌ها در برابر افراد هر منطقه، کمی کار را برای کتابداران دشوار می‌کند. به اعتقاد کشوری، یکی از نکات مهم در اجرایی شدن این طرح‌ها، فاصله داشتن کتابخانه‌ها از خانه‌های مردم است. وقتی کتابخانه‌ها دم دست مردم نیستند، باید کاری کرد که کتاب در دسترس مردم باشد؛ حال می‌توان این را با طرح‌هایی مشابه کتابخانه‌های دوره‌گرد مناطق محروم آغاز کرد.
هر یک از این کتابداران، نماینده‌ای از استان خود هستند که در طرح «مدرسه تابستانی خواندن» حضور دارند. به گفته آنها، نمی‌توان با یک‌نفر در ساختاری که چند سالی‌ست تغییری به خود ندیده، تحول ایجاد کرد؛ به عبارت دیگر یک دست صدا ندارد. تعدادی از این کتابداران معتقدند که برای هم‌صدایی بیشتر، باید دوره‌هایی پژوهشی در شهرستان‌ها هم برگزار شود تا از این طریق ذهن دیگر کتابداران و مهمتر از آن، مسئولان امر هم نسبت به اهمیت حرکت در این مسیر، روشن شود. هرچند بسیاری از کتابخانه‌های عمومی به عنوان قرائت‌خانه‌‌ها استفاده می‌شوند، اما هنوز هستند افرادی که محیط آرام کتابخانه را برای مطالعه انتخاب می‌کنند. باید دید طرح‌های این‌چنینی تا چه اندازه می‌تواند کتابخانه‌های عمومی کشور را به سمت مسیر جدید و جذب حداکثری سوق دهد و دغدغه مطالعه را در کتابداران ایجاد کند.
--------------------------
گزارش از منا برجی‌خانی
---------------------------
انتهای پیام/
