اگر «گتوند» نبود، بی‌آبی هم به مشکل گردوخاک خوزستان اضافه می‌شد
خبرگزاری تسنیم: مدیر مطالعات طرح سد و نیروگاه گتوند علیا گفت: اگر سد گتوند نبود و تابستان امسال با تولید برق از سدهای بالادستی، مخازن خالی‌شده سدها به خلیج فارس می‌ریخت، امسال علاوه بر مشکل گرد و خاک، خوزستان با بحران بی‌آبی نیز دست به گریبان بود.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، پروژه سد و نیروگاه گتوند علیا که یکی از دهها پروژه منحصر به فرد و بزرگ ایران است، پس از بهره برداری با طیف گسترده ای از انتقادات رو به رو شد و ادامه انتقاد به این پروژه ملی کار را به جایی رساند که در عمل به جای اینکه تلاش چندین ساله متخصصان ایرانی و به ثمر رسیدن پروژه سد و نیروگاه گتوند علیا مایه افتخار ایران و ایرانی شود، به عنوانِ اشتباهی مهندسی و سهل انگاری بزرگ درباره آن اظهار نظر می شد. این سوء برداشت که از انتقادات گسترده به این پروژه نشأت می گرفت برخی ریشه در واقعیت و برخی ریشه در توهم و شایعات دارد. از این رو خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم گفت‌وگویی با داریوش محجوب مدیر مطالعات طرح سد و نیروگاه گتوند علیا در شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران انجام داده است تا واقعیات این پروژه ملی بیش از پیش روشن شود.
تسنیم: هدف از احداث سد و نیرگاه گتوند علیا چه بود؟
محجوب: سد گتوند علیا در کیلومتر 382٫5 از مصب رودخانه کارون احداث شده و با ارتفاع 182 متر بلندترین سد خاکی ایران است. عملیات اجرایی آن با هدف تولید بخشی از انرژی برق مورد نیاز کشور و تأمین و تنظیم آب شرب و کشاورزی از سال 1376 آغاز شد. به طور خلاصه می توان تولید انرژی برق‌آبی به میزان 4500 گیگاوات ساعت در سال،کنترل سیلاب‌های فصلی رودخانه کارون و آب‌های خروجی از سدهای بالا دست، تنظیم آب کشاورزی پایین‌دست و ایجاد جاذبه‌های گردشگری را از اهداف اجرای این پروژه عنوان کرد.
تسنیم: در این طرح چه میزان سرمایه گذاری شده است؟
محجوب: این پروژه با سرمایه‌گذاری حدود سه هزار میلیارد تومان (به‌جز طرح توسعه نیروگاه) در بهار سال 1390 به بهره‌برداری رسید.
تسنیم: گفته می شود که حدود یک دهه پیش، اجرای این پروژه با هزینه 700 تا 800 میلیارد تومان پیش بینی شده بود، چه شد که این رقم به 3 هزار میلیارد تومان رسید؟
محجوب: نه، پیش بینی اینچنینی در خصوص قیمت تمام شده پروژه نبود اما رسیدن به قیمت 3 هزار میلیارد تومان هم پیش بینی نشده بود. طولانی شدن اجرای پروژه که در بازه ای زمانی در میانه دولت نهم از اولویت خارج شد و اعتبارات مالی آن تخصیص پیدا نکرد اما در دولت دهم دوباره به منظور کاهش هزینه های تمام شده، اجرای این پروژه در اولویت قرار گرفت و همچنین افزایش هزینه ها با تورم سالانه دلایلی است که موجب شده هزینه تمام شده پروژه افزایش یابد. اگر این پروژه در سال 90 به بهره برداری نمی رسد و به تغییرات جهشی قیمت ارز در سال 91 می رسد، باز هم هزینه تمام شده آن، بیشتر می شد.
تسنیم: در طرح اولیه پروژه در سالهای قبل پس از بازنگری های صورت گرفته، قرار بود این پروژه در سال 87 آبگیری شده و به بهره برداری برسد، این 3 سال تأخیر نیز به دلیل مسائل مالی بود؟
محجوب: بله، عدم تخصیص به موقع منابع مالی به پروژه موجب شد که در دولت نهم روند اجرای این پروژه کُند شود.
تسنیم: ظرفیت تأمین نیروی برق این سد را 4500 گیگاوات ساعت در سال عنوان کردید، آیا در سه سالی که از آبگیری این سد می گذرد، این ظرفیت عملیاتی شده است؟
محجوب: چهار واحد پیش‌بینی‌شده در فاز اول نیروگاه، طی چند گام پی‌درپی، عملیاتی شده و در مدار قرارگرفته‌اند و از زمان بهره‌برداری تاکنون بیش از پنج هزار گیگاوات ساعت برق تولید کرده‌اند که ارزش ریالی آن بیش از سه هزار و 250 میلیارد ریال برآورد می شود. همچنین نیروگاه سد گتوند در سال 92 به‌عنوان برترین نیروگاه برق‌آبی کشور برگزیده شد. ارزش برق تولیدی نیروگاه روزانه یک میلیارد تومان است که همزمان باعث صرفه‌جویی در مصرف دو میلیارد تومان سوخت برای همین میزان برقی است که در نیروگاههای حرارتی تولید شود که مزایای محیطزیستی و میزان کمکی که به کاهش آلاینده‌ها می‌کند نیز جای خود دارد.
تسنیم: یکی از اهداف اعلام‌شده برای احداث سد گتوند را ذخیره آب برای مزارع پایین‌دست و همچنین مهار سیلاب‌های کارون عنوان کردید، آیا با توجه به کاهش آورد رودخانه ای کارون، کاهش بارش ها ناشی از تغییر اقلیم و ... باز هم خطر بروز سیلابی وجود دارد که سدگتوند از آسیب آن جلوگیری کند؟
محجوب: خطر سیل وجود دارد. در طول دوره اجرای سد یکی دو بار در محل کارگاه‌های سدهای بالادست سیل اتفاق افتاد و خساراتی وارد کرد. همان‌طور که اشاره شد این سد یک بنای چندمنظوره است. مثلاً در تابستان گذشته با توجه به پیک مصرف برق و تأمین نیاز کشور به برق ضروری بود تا سدهای بالادست گتوند با تمام توان وارد مدار شوند و برق موردنیاز کشور را تأمین کنند. چنانچه سد گتوند نبود این آب‌ها به خلیج‌فارس رها می‌شد چنانچه هم‌اکنون نیز سدهای بالادست سد گتوند خالی هستند. تمام آب مخازن آن‌ها در مخزن سد گتوند جمع شد و در فصل تابستان در اختیار کشاورزان قرار گرفت.
تسنیم: پس چرا با آبگیری سد گتوند عنوان شد که بخشی از فعالان صنایع پایین دست گتوند، از آبگیری این سد شکایت کرده اند؟
محجوب: در رابطه با شکایت هایی که اشاره می کنید باید دید از چهار میلیون نفری که در حوزه پایین‌دست این سد زندگی می‌کنند چه کسانی و از چه بخش‌هایی هستند که این شکایات را مطرح می‌کنند، شما باید ببینید کدام‌یک از این ادعاها مستند و معتبر است. مثلا یکی از صنایعی که در برخی خبرها از آن به عنوان صنعت شاکی در پایین دست گتوند نام می برند، صنعت نیشکر است که اگر مصاحبه‌های مدیرعامل شرکت توسعه نیشکر را در جراید بخوانید، می‌بینید که در آنجا اعلام کرده است که محصولشان طی چند سال اخیر 3 برابر شده و امسال 116 هزار تن محصول مازاد بر پیش‌بینی داشته‌اند.
تسنیم: یکی دیگر از مسائلی که با آبگیری سد بسیار مطرح شده، تأثیر این سد در شور کردن رودخانه کارون و بالا بردن EC آب این رودخانه است. نقش سد گتوند در این پدیده تا چه اندازه است؟
محجوب: قبل از احداث سد در هفت مقطع مختلف EC آب بررسی شده است. بر آن اساس EC ورودی آب در محل سد مسجدسلیمان 500 تا 600 واحد بود که در محل شهر گتوند قبل از سال 84 به 700 و در دوره بعد به 1000 می‌رسید. از سال 85-84 کشور وارد یک دوره خشک‌سالی شده است که بعضی معتقدند گذراست و بعضی معتقدند کشور دچار تغییر اقلیم شده است. در اثر این پدیده آورد رودخانه در سالهای اخیر تقریباً نصف شده است که خودبه‌خود باعث افزایش EC آب می‌شود. علاوه بر آن در طول مسافت 90 کیلومتری بین سد مسجدسلیمان در بالادست تا سد گتوند در طی این سال‌ها هم مصرف‌کنندگان و هم میزان مصرف و آلایندگی‌شان افزایش یافته است. به اعتقاد ما این افزایش شوری از 700 به 1000 در مقطع شهر گتوند در اثر این نوع پدیده‌هاست. از سوی دیگر رودخانه های شور محلی به نام های گالی شور ، شور لالی و رود شور پایین گدار در این مقطع جریان دارند.
EC آب در مقاطع و عمق‌های مختلف مخزن سد تنظیمی با دستگاه مخصوصی که به این منظور از کشور نروژ خریداری شد به‌صورت روزانه رصد می‌شود. به‌طور مثال میزان EC در روز 18 بهمن‌ماه 93 و در محل سد تنظیمی گتوند معادل 1395 بوده است. ما با امکاناتی که در این سد تعبیه کرده‌ایم می‌توانیم شوری آب را با توجه به نیازهای پایین‌دست تنظیم کنیم. طبق ابلاغیه وزارت نیرو و توافقی که با استان و مراجع ذی‌ربط داریم در فاصله 15 دی تا 15 اسفند که فصل کشت نیست می‌توانیم EC آب را تا 1500 برسانیم که تابه‌حال به‌جز در مقاطع اولیه آبگیری به آن نرسیده و هیچ‌وقت هم نخواهیم رسید. در مقاطع دیگر نیز آن را در محدوده 1200 حفظ می‌کنیم.
تسنیم: پس انتقادها از چیست؟
محجوب: بعضی از منتقدین این عدد را با آمارهای قبل از 83 مقایسه می‌کنند که همان‌طور که توضیح دادم با توجه به تفاوت شرایط، این مقایسه بی‌معنی است. اگر با آمارهای دوره ده‌ساله اخیر مقایسه کنیم به‌طور متوسط شوری آب خروجی در محل سد تنظیمی بعد از آبگیری 20 درصد بیشتر شده است؛ اما از طرفی اگر با آمارهای 3 سال قبل از آبگیری مقایسه کنید می‌بینید که وضعیت شوری آب بهتر شده و به‌نوعی متوازن شده است.
تسنیم: اما افت کیفیت آب در پایین دست سد گتوند، واقعیتی انکارناپذیر است.
محجوب: بله، درست است اما افت کیفیت آب رودخانه کارون در پایین‌دست سد گتوند علیا در اثر ورود آلاینده‌هایی نظیر پساب کشاورزی و حوضچه‌های پرورش ماهی و فاضلاب‌های صنعتی، شهری و روستایی رخ می‌دهد به‌گونه‌ای که میزان شوری از سد مسجدسلیمان تا سد گتوند به ازای هر 10 کیلومتر 16 واحد، از سد گتوند تا اهواز به ازای هر 10 کیلومتر 66 واحد و از شهر اهواز تا خلیج‌فارس به ازای هر 10 کیلومتر 200 واحد افزایش می‌یابد. عمده آلودگی رودخانه مذکور در پایین‌دست رخ می‌دهد و ارتقای کیفیت آب کارون تنها در بهبود وضعیت آب در مقطع سد گتوند علیا خلاصه نمی‌گردد لذا نجات بخشی کارون به‌عنوان یک منبع آبی مهم کشور یک وظیفه ملی بوده و باید در طول این رودخانه مورد توجه قرار گیرد که نیازمند همکاری و توجه دستگاه‌های مختلف اجرایی است.
تسنیم: با توجه به بیرون زدگی سازند گچساران در مخزن سد گتوند، مسئله شوری آب در مخزن این سد هم مطرح است.
محجوب: این توضیحات به این معنی نیست که مسئله شوری وجود نداشته، بله، مشکل شوری وجود داشت و ما با کار و مطالعات گسترده مهندسی و با تشکیل پانل‌ها یا کارگروه‌های تخصصی متشکل از بهترین کارشناسان داخل و خارج از کشور جلوی انتقال مشکل شوری به پایین‌دست را گرفتیم و با انجام کار کارشناسی ده‌ساله این مسئله مدیریت شد. البته باید توجه داشت که شوری آب کارون در مخزن گتوند، دلایل دیگری به جز وجود بیرون زدگی سازند گچساران نیز دارد. علاوه بر دلایلی که ذکر شد سه منبع عمده در شوری آب مخزن سد گتوند نقش دارند. دو رودخانه شور لالی و رود شور که از سرشاخه‌های کارون بودند و قبل از ساخت و آبگیری سد نیز روزانه نزدیک به 4000 تن نمک را وارد رودخانه می‌کردند. به‌عبارتی‌دیگر EC آب بعد از پیوستن این دو رود تا 800 می‌رسید. البته هردو این رودخانه پس از آبگیری زیر آب رفتند.
عامل دیگر سازند گچساران است که موضوع بررسی اثر آن بر کیفیت آب سد گتوند علیا در سال 1383 به‌طورجدی در دستور کار طرح قرار گرفت. سازند گچساران در چهار کیلومتری بالادست این سد برون‌زدی به طول 2٫5 کیلومتر دارد که به دلیل داشتن رخنمون‌های لایه‌های نمکی، بیم آن می‌رفت که پس از آبگیری سد و بالا آمدن آب، در اثر تماس آب با آن لایه‌های نمکی، آب مخزن و درنتیجه آب خروجی دچار مشکل شوری شود.
بدین منظور ضمن تشکیل گروه کارشناسی در شرکت مهاب قدس (به‌عنوان مشاور اصلی طرح) از کارشناسان و شرکت‌های بنام بین‌المللی نیز جهت همکاری دعوت به عمل آمد. با اختصاص زمان قابل‌توجه و هزینه مناسب، مطالعات کیفیت آب سد گتوند علیا به‌صورت جامعی به انجام رسید که حاصل آن در قالب گزارش دوهزارصفحه‌ای ارائه شد. بر مبنای نتایج این مطالعات که در پروتکل آبگیری نیز در فصل جداگانه ذکر شده و در اختیار متصدیان آبگیری قرار گرفت و باوجود تمام پیچیدگی‌های منحصربه‌فرد فنی ناشی از اثرات احتمالی سازند گچساران بر کیفیت آب، پدیده‌های مربوطه شناسایی و آبگیری سد گتوند علیا محقق شد و سرمایه‌گذاری کلان انجام‌شده به بار نشست.
تسنیم: نتایج این مطالعات چه بود؟
محجوب: اولاً مشخص شد منطقه موردبحث آن‌طور که ادعا می‌کنند کوه و یا گنبد نمکی نبوده بلکه از توالی لایه‌های مارن، گچ، نمک و فضاهای خالی تشکیل یافته است و حجم نمک آن حداکثر 18٫9 درصد حجم کل منطقه و معادل با 60 میلیون مترمکعب است.
بررسی‌ها نشان داد که احتمال بروز لغزش‌های بزرگ وجود ندارد و پس از بروز انحلال اولیه نمک‌ها، به دلیل ریزش لایه‌های مارنی بر روی لایه‌های انحلالی، نرخ انحلال به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌یابد و امکان درگیر شدن کل نمک با آب وجود نداشته و یا با روندی بطئی محتمل خواهد بود. درنتیجه این تغییرات امکان فرار آب مخزن هم وجود ندارد.
ما دریافتیم حجم و نرخ انحلال نمک دو پارامتر اصلی تأثیرگذار بر شرایط کیفیت آب است. با توجه به چگالی و دمای آب، لایه‌بندی شوری در مخزن تشکیل می‌شود به‌گونه‌ای که لایه آب شور سنگین در کف مخزن تجمع یافته و به دلیل جرم بالا، امکان اختلاط آن با آب لایه‌های فوقانی مخزن وجود ندارد. به دلیل شرایط جغرافیایی ساختگاه سد، اثر سرد شدن هوا در نیمه دوم سال تنها در لایه‌های فوقانی مخزن و در محدوده شوری‌های صفر تا سه هزار واحد قابل‌مشاهده است و پایش هایی که در این سه سال روزانه در اعماق مختلف انجام دادیم این موضوع را ثابت کرد.
ما دیدیم بحرانی‌ترین مقطع کار، سال اول آبگیری خواهد بود که حجم مخزن کم است و باید نرخ انحلال در طی آن مهار شود. لذا تدوین راهکارهای علاج بخشی را در دستور کار قراردادیم. گروه‌های پایش در محل پروژه تشکیل و تجهیزات لازم جهت پایش روزانه مخزن نصب شد. البته همان‌طور که اشاره شد این تجهیزات باوجود مشکلات ناشی از تحریم‌ها از کشور نروژ خریداری و نصب شدند. مجموعه این مطالعات که توسط پانل بین‌المللی ارزیابی و بر اساس توصیه‌های آن‌ها تکمیل شد نشان می‌دهد پس از 10 تا 15 سال موضوع اثرات سازند گچساران بر کیفیت آب منتفی خواهد شد. ولی رودخانه های شور محلی همچنان تاثیر خود را بر کیفیت آب کارون دارند.
بنابر نتایجی که شرح داده شد راهکارهای علاج بخشی با سه رویکرد کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت تدوین شد و به‌عنوان نقشه راه پروژه در دستور کار قرار گرفت. مجموعه راهکارهای علاج بخشی هم به تأیید پانل کارشناسی بین‌المللی رسید.
راهکارهای کوتاه‌مدت: در طی مرحله اول آبگیری که مخزن حجم کمی را شامل می‌شد، کم کردن نرخ انحلال بسیار حائز اهمیت بود. بدین منظور تصمیم بر آن شد تا سطوح سازند گچساران به نحو مناسبی پوشش داده شده و به‌ویژه در ابتدای کار از تماس مستقیم آب با آن‌ها جلوگیری شود. گزینه‌های متعددی (شامل استفاده از پتوی رسی، ژئوممبرین، مواد آسفالتی و پلی مری، مواد پلی اورتان، مواد نانو، مش و شاتکریت، بلوک‌های بتنی و ...) بررسی و کارایی آن‌ها در مدل فیزیکی در مقیاس یک به دویست ارزیابی شد و درنهایت اجرای پوشش رسی و یک‌لایه ریپ‌رپ با توجه به انعطاف‌پذیر بودن آن در برابر نشست‌های بستر، قابلیت خود ترمیمی، هزینه کم، عدم نیاز به تجهیز کارگاه خاص، در دسترس بودن مصالح و ... جهت حفاظت از سطح سازند در دستور کار قرار گرفت.
تسنیم: گزارش‌های زیادی از نشست لایه موسوم به پتوی رسی و ایجاد ترک‌های عمده در آن و درنتیجه ناکارآمدی آن وجود دارد آیا این مسائل در مطالعات دیده نشده بود؟
محجوب: همان‌طور که اشاره شد اساساً پتوی رسی یک راهکار کوتاه‌مدت بود و نقش آن فقط کاستن نرخ انحلال نمک و نه قطع آن در یک سال اول آبگیری سد بود تا در جریان تحویل آب به مصرف‌کنندگان پایین‌دست اختلالی ایجاد نشده و بتوانیم شوری این آب را در حد استانداردهای ملی تنظیم کنیم. با توجه به طبیعت سازند این نشست‌ها پیش‌بینی می‌شد و بررسی‌های ما نشان می‌داد باوجود ایجاد این مسائل بازهم نقش کاهنده این لایه نیازهای ما را برآورده خواهد ساخت.
چنانچه نتایج کار و پایش‌های انجام‌شده در آن مقطع نیز نشان داد این راه‌حل مؤثر بوده و نقش خود را حتی بهتر از انتظارات ما ایفا کرده است چراکه هیدرومتری اخیر ما نشان داد پس از سه سال هنوز این لایه در جای خود ایستاده و نقش کاهنده خود را کماکان حفظ کرده است. از طرف دیگر اجرای پوشش رسی کمک شایانی به تشکیل لایه‌بندی در مخزن و هدایت آب‌های شور به کف مخزن کرد. با اجرای راهکارهای کوتاه‌مدت، مراحل اولیه آبگیری سد گتوند علیا با موفقیت آغاز و مقدمه بهره‌برداری از این پروژه عظیم ملی میسر گشت.
در کنار این کار، عملیات پر کردن فروچاله‌های منطقه (منظور فضاهای خالی است که طی میلیون‌ها سال در اثر انحلال لایه‌های زیرین در سازند گچساران ایجاد شده است) نیز با استفاده از مخلوط آب و خاک رس جهت کاهش نفوذپذیری سازند و جلوگیری از انحلال بخش‌های داخلی آن اجرا شد.
راهکارهای میان‌مدت: با توجه به اینکه نتایج مطالعات در قبل از آبگیری حاکی از بروز پدیده لایه‌بندی در مخزن با قرارگیری لایه‌های آب شور سنگین در کف و لایه‌های کم شور در بخش‌های فوقانی (بر اساس وزن آب در هر لایه) بود، امکان برداشت آب از لایه‌های مختلف مخزن با اضافه کردن آبگیرهایی در ترازهای 90، 110 و 158 علاوه بر آبگیرهای قبلی (آبگیر تخلیه کننده تحتانی در تراز 123، آبگیر نیروگاه در تراز 160 تا 185 و آبگیر سرریز در تراز 218) فراهم شد.
با احداث آبگیرهای فوق، امکان ادامه فرآیند آبگیری و بهره‌برداری از نیروگاه تحقق یافت. بدین‌صورت که با برداشت کنترل‌شده آب از لایه‌های کف و میانی مخزن و اختلاط آن با آب خروجی از نیروگاه، خروجی از سد گتوند علیا به‌گونه‌ای تنظیم شد که همواره شوری آن زیر حد مجاز باشد، درنتیجه ضمن جلوگیری از تجمع نمک در مخزن، امکان تنظیم شوری آب خروجی از سد در محدوده مجاز متناسب با فصل کشت و نیاز پایین‌دست ایجاد شد.
راهکارهای بلندمدت: به‌منظور حل قطعی مشکل کیفی مخزن سد گتوند علیا، تخلیه آب کف مخزن به‌جایی غیر از رودخانه در دستور کار قرار گرفت. بدین منظور گزینه‌های مختلفی مانند امکان استفاده از حوضچه‌های تبخیری، دستگاه‌های استحصال مکانیزه نمک، استفاده از روش الکترولیز الکترومغناطیسی، انتقال به خلیج‌فارس با رعایت شرایط محیط زیستی، انتقال به محل مصرف در صنایع و ... مورد بررسی قرار گرفت و نظر به اینکه آب شور کف مخزن به‌عنوان کالایی صنعتی و دارای ارزش‌افزوده است و پتروشیمی‌ها نمک موردنیاز خود را هم‌اکنون با صرف انرژی از خلیج‌فارس استخراج می‌کنند، گزینه انتقال آب کف مخزن به محل شرکت پتروشیمی ماهشهر با طولی حدود 200 کیلومتر به‌عنوان راهکار نهایی انتخاب‌شده است که مقدمات اجرای آن فراهم شده است.
تسنیم: آیا مسئله شوری بر عملکرد توربین‌ها و تجهیزات اثر سوء نگذاشته است؟
محجوب: اولاً تراز آبگیر نیروگاه طوری انتخاب شده که شوری های متناظر این تراز به دلیل عملکرد نیروگاه و ظرفیت تخلیه بالای آن همواره در محدوده 800 تا 1000 می باشد و جزو آب های با رده بندی با کیفیت قرار می گیرد علاوه بر آن این مسئله به‌طور مداوم رصد می‌شود. همچنین پوشش‌های به‌کاررفته برای حفاظت تجهیزات هیدرو مکانیکی در مقابل خوردگی برای EC های بسیار بالا انتخاب شده است بنابراین اطمینان کامل داریم که این مسئله تأثیری بر راندمان تولید برق و کار توربین‌های آن نخواهد داشت.
تسنیم: سؤال بنیادی‌ای که در اینجا ایجاد می‌شود این است که اصلاً چرا این سد در این مکان ایجاد شده است؟ آیا وجود سازند گچساران در مطالعات طرح دیده نشده بود؟
محجوب: مطالعات فاز شناخت جهت بهره‌گیری از پتانسیل برق‌آبی رودخانه کارون برای اولین بار در دهه 1340 توسط شرکت هارزای آمریکا آغاز شد. این شرکت در کیلومترهای 464 (محل فعلی سد مسجدسلیمان)، محل فعلی سد کارون یک و نیز سه محور در حدفاصل کیلومترهای 464 تا 370 (محل فعلی بند تنظیمی گتوند) و یک محور هم در حدفاصل کیلومترهای 443 و 437 برای احداث سد پیشنهاد داده است. پس‌ازآن، شرکت موننکو فرانسه محور فعلی سد مسجدسلیمان، یک محور در حدفاصل کیلومترهای 377 تا 387 و یک محور هم در کیلومتر 413 پیشنهاد می‌دهد. سپس مطالعات فوق‌الذکر توسط شرکت لامایر آلمان بازنگری شده و این شرکت کیلومترهای 440، 419 و 377 را تأیید می‌کند. درنهایت مشارکت مشانیر ایران ـ کایتک چین، پنج محور را در حدفاصل کیلومترهای 377 تا 382٫5 بررسی کرده و در سال 75 گزینه پنجم که محور فعلی سد گتوند علیا است (که به تأیید شرکت لامایر نیز رسیده بود) را در کیلومتر 382٫5 به‌عنوان گزینه برتر تأیید می‌کنند.
هرچند در گزارش‌های فاز یک پروژه گتوند علیا، اشاره مختصری به وجود سازندهای گچساران در مخزن و آثار احتمالی آن شده است لیکن با توجه به اینکه نسبت سود به هزینه بالای طرح گتوند علیا هزینه هرگونه راهکار علاج بخشی را پوشش می‌داد، در آن زمان بررسی جامع موضوع به مطالعات تفصیلی مرحله دوم موکول شد.
تسنیم: برخی از کارشناسان معتقدند که اگر محل ساخت سد 9 کیلومتر جابجا می‌شد دیگر مشکل سازند گچساران منتفی می‌شد و نیازی هم به صرف این‌همه هزینه برای مطالعه و ارائه راهکار نبود.
محجوب: سازند گچساران در فاصله بین سد مسجدسلیمان تا سد گتوند در شش نقطه رخنمون دارد که همان‌طور که در نقشه ماهواره‌ای هم مشخص‌شده با توجه به گستردگی مخزن، محل این سد هرکجای این مسیر قرار می‌گرفت بازهم مشکل برخورد با سایر برونزدهای سازند گچساران و همین طور رودخانه های شور محلی وجود داشت.
ضمن اینکه سایر عوامل مؤثر در مکان‌یابی مانند: اندازه مخزن، وجود لایه‌های کارستی و ظرفیت باربری لازم برای چنین سد بزرگی ، ساخت سد بزرگ در بالا دست را امکان پذیر نمی سازد و تنها گزینه مناسب جهت ساخت سدی با 182 متر ارتفاع و نیروگاه 2000 مگاواتی، تنها همین مکان کنونی است.
تسنیم: چرا از راهکارهای دیگری مثل استفاده از چند سد کوچک‌تر استفاده نشد؟
محجوب: تصمیمی که برنامه ریزان منابع آب در آن مقطع گرفته بودند، ساختن سدی با همین مشخصات بود. شاید می‌شد مثلاً از سدهایی به ارتفاع 50 – 60 متر یا چند سد تنظیمی استفاده کرد اما دیگر این ظرفیت انرژی وجود نداشت. ضمن اینکه مسئله شوری آب در مخزن این سدهای فرضی نیز حل نمی‌شد چراکه دو رودخانه شوری که به رود کارون می‌ریزند قابل‌اجتناب نیستند مگر آنکه سد در بالاتر از آن‌ها زده شود که به دلیل نزدیک شدن به سد مسجدسلیمان با محدودیت اندازه مخزن سد مواجه می‌شویم. به‌هرحال با یک پروژه دیگر و با مشخصات دیگری سروکار داشتیم نه پروژه‌ای با مشخصات سد گتوند.
تسنیم: در خبرگزاری‌ها از قول مسئولان محیط‌زیست خوزستان نقل‌شده که طرح مطالعات محیطزیستی سد به آن سازمان ارائه نشده است.
محجوب: مطالعات زیست‌محیطی طرح سد و نیروگاه گتوند علیا طی جلسه مورخ 16/8/1385 به تصویب کمیته ارزیابی زیست‌محیطی سازمان حفاظت محیط‌زیست رسید و مجوز زیست‌محیطی آن نیز از طرف کمیته مذکور صادر شد.
شایان‌ذکر است نتایج مطالعات کیفی سد گتوند علیا تا مقطع صدور مجوز مذکور در مطالعات زیست‌محیطی طرح آورده شده که اخذ مجوز زیست‌محیطی نشانگر روند مورد تأیید اقدامات مربوطه بوده است و متعاقباً نیز مجموعه اقدامات علاج بخشی انجام‌شده به تأیید دفتر ارتباط با صنعت معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی قزوین (که از طرف آن سازمان به‌عنوان بازرس معتمد عهده‌دار کنترل تطابق عملیات اجرایی پروژه با ملاحظات زیست‌محیطی طی سالهای اجرا تعیین شده بود) رسید و این موضوع در گزارش‌های ارسالی ایشان برای اداره کل محیط‌زیست استان خوزستان صحه‌گذاری شده است (دفتر مذکور به‌صورت ماهانه و به‌طور مستقل اقدام به نمونه‌برداری کیفی از آب کرده و نتایج آن را به‌طور مستقیم به اداره کل محیط‌زیست استان گزارش می‌داد).
تسنیم: اینکه بدون در نظر گرفتن نتایج EC سنج هایی که در مخزن و محل خروجی آب از سد تنظیمی گتوند کار گذاشته شده، برخی عنوان می کنند نمک سازند گچساران از مخزن سد به پایین دست کارون می آید، آیا در سه سالی که از آبگیری سد می گذرد، کشت در اراضی پایین دست سد گتوند، کاهش یافته یا اسیب دیده است؟
محجوب: نه تنها کاهش نیافته بلکه با آبرسانی به اندازه و مطلوب سد گتوند به اراضی پایین دست، کشت در این اراضی بیش از گذشته رونق پیدا کرده و ادر فصل کشت امسال، تمامی زمین ها زیر کشت بود. در واقع اگر سد گتوند نبود و تابستان امسال با تولید برق از سدهای بالادستی، مخازن خالی شده سدها به خلیج فارس می ریخت، امسال علاوه بر مشکل گرد و خاک، خوزستان با بحران بی آبی نیز دست به گریبان بود.
گفت‌وگو از محمدرضا کیاشمشکی
انتهای پیام/
