نگاهی به مسجد قائم اردبیل / مکانی که معماری و هنر اسلامی تجلی می‌کند

به گزارش تسنیم از اردبیل، شهر اردبیل با پیشینه تاریخی و فرهنگی طولانی دارای بناهای ارزشمندی چون مساجد است که به نوبه خود نقش بزرگی را در ترویج فرهنگ بومی منطقه و معماری اسلامی ایفا می کنند.

اردبیل با دارا بودن مساجدی چون جمعه مسجد، مسجد جامع و حاجی فخر با قدمت چندین ساله تاکنون توانسته با وجود جذب گردشگر پاسخگوی نیازهای خیل عظیمی از مشتقان به عبادت و بندگی در خانه خدا باشند.

مسجد قائم(عج) اردبیل که ساخت آن در سال 76 آغاز و در سال 92 به پایان رسید با استفاده از معماران بومی استان و الگوگیری از مساجد تاریخی و فاخر ایران همچون سلطانیه، مسجد شیخ لطف اله اصفهان، مسجد جامع یزد و مسجد جمعه اردبیل به اثری ماندگار و تاریخی تبدیل شده است که نیاز به معرفی و مستندنگاری دارد.

مسجد قائم موقوفه خاندان سید حاتمی اردبیل

این مکان معنوی واقع در فاز دو شهرک سبلان اردبیل که زمین آن از اجداد آیت‌الله سیدحاتمی به عنوان یک موقوفه ارزشمند به نسل کنونی رسیده در فضایی به مساحت 3 هزار و 700 متر‌مربع و زیر‌بنای 1 هزار و 570 متر‌مربع در 4 طبقه مشتمل بر زیر‌زمین، ‌همکف و شبستان‌ها توسط مهندسان و معماران برجسته اردبیل از جمله انور ایمانی راد، فیض اله و حافظ پورمحبت و فرض اله پاشایی طراحی و ساخته شده است.

در مقاله ای که درباره این اثر ارزشمند به تهیه‌کنندگی سعید فیوضات، رئیس کمیته حفظ آثار و میراث فرهنگی سازمان نظام مهندسی استان اردبیل در اختیار این خبرگزاری قرار داده شده، آمده است: نخستین چیزی که در مورد این مسجد می توان گفت گنبد زیبای آن است که از گنبد مسجد جمعه اردبیل الگوگیری شده در اطراف این گنبد به دلیل سردسیری منطقه هیچ گونه پنجره ای تعبیه نشده است و گنبد بزرگ آن دو گنبد تو در تو یکی در پائین و دیگری در بالا دارد که با تعبیه 164 سوراخ در جدار داخلی و دو پنجره در جدار خارجی سبب ایجاد هوا در میان این دو گنبد شده که به استحکام آن افزوده و از فرسودگی اش جلوگیری می کند.

درخشش معماری اصیل در ورودی مسجد

در ورود به مسجد بیش از هر چیز دیگر ورودی مرتفع آن است که در لحظه نخست شکوه خاصی به مسجد داده و چشم نوازی می کند، ارتفاع این ورودی 23.70 متر است که با احتساب مناره به 45.20 متر می رسد و از آنجا که یکی از ویژگی های اصلی معماری اسلامی تبدیل مربع به دایره است در این مسجد به زیبایی به کار برده شده است.

مصالح به کار رفته در ورودی مسجد آجر معمولی چهارگوش است، که به آن قزاقی می گویند که با وجود اینکه تزیینات ورودی هنوز به پایان نرسیده ولی شباهت آن به مجموعه زیبای مسجد جامع یزد به ماندگاری آن افزوده است.

در ورود به صحن اصلی مسجد با چرخش 45 درجه ای آن روبه‌رو می شویم که نما را به طور کامل با خیابان موازی کرده است، این انحراف زاویه 45 درجه ای سبب شده ورودیه مسجد دقیقاً به سوی قبله و محراب باشد که از اصول اولیه طراحی مسجد است.

مناره های این مسجد ارتفاعی در حدود  45.20 متر دارد، که نحوه ساخت آنها شباهت زیادی با مناره های مساجد کهن و تاریخی کشورمان دارد در ساخت این مناره ها هیچ فولادی به کار نرفته و ستونی در داخل مناره وجود دارد که پله ها در دل آن قرار می گیرند.

اوج طرح های بومی در دیوارهای مسجد قائم

دیواره های محوطه مسجد با طرح های زیبا و متنوع اجرا شده که یکی از این طرح ها طرح معروف بومی به نام "سیچان دیشی" است، علت استفاده از این طرح برابر سازی تاق عقب تر و پایه جلوتر بناست اگر بخواهیم به‌صورت عادی برابری ایجاد کنیم نصف آجر بیرون می‌زند و منظره جالبی به‌وجود نمی آید و در اینجا طرح "سیچان‌دیشی" بهترین کاربرد را دارد.

در صحن مسجد کتابخانه ای قرار دارد که به شکل مسجد بوده و با مقیاس کوچکتر در دو طبقه زیرزمین و همکف اجرا شده و در داخل این کتابخانه وقتی به گنبد نگاه می کنیم گوشه سازی های زیبایی را می بینیم که به گوشه سازی "دَوَه بوینو" معروف است که معمولا برای تبدیل دایره به مربع به کار می رود و گنبد آن نیز به مانند گنبد اصلی مسجد دو گنبد تو در تو دارد.

نمایش مساجد تاریخی ایران در مسجد قائم اردبیل

طراح، محاسب و ناظر این بنا در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم  در اردبیل با ارائه برخی جزئیات احداث این مسجد گفت: در طراحی این مسجد از بناها و مساجدی چون سلطانیه، مسجد شیخ لطف اله اصفهان، مسجد جامع یزد و مسجد جمعه اردبیل الهام گرفته شده است و در مجموع در این اثر سعی شده از سبک معماری دوره سلجوقی استفاده شود.

انور ایمانی راد با بیان اینکه کار طراحی گنبد این بنا را خود برعهده داشته است، تصریح کرد: فیض اله پورمحبت به عنوان نخستین معمار این بنا بود که متاسفانه به دلیل بیماری آلزایمر از ادامه کار بازماند و فرض اله پاشایی کار او را انجام دادند و نقش هر یک در استحکام سازی بنا موثر بود.

وی از طراحی گنبد با استفاده از طرح اسلیمی خاص خبر داد و افزود: در حال حاضر روی گنبد ایزوگام کاری شده که به‌زودی با طرح های خاصی که نظیر آن در خاورمیانه وجود ندارد، پوشانده می شود.

طراح و ناظر ساخت مسجد قائم اردبیل با بیان اینکه این مسجد تنها مسجد دارای آسانسور در اردبیل است بیان کرد: آسانسور آن به طبقات بالا و زیرزمین راه دارد.

وی اظهار کرد: در معماری قدیم 214 نوع قوس وجود دارد که در این مسجد چهار نوع آن به کار گرفته شده است که قوس های عباسی و دسته سبدی از مهمترین آنهاست از آنجا که قوس های دسته سبدی باربر نیستند برای باربری روی آنها سه شاخه آهن 16 گذاشتم و چون آهن و آجر در هنگام زلزله همخوانی ندارند و آهن آجر را می شکند دور آهن ها را یونولیت کار گذاشته شد تا به آجر نخورند.

ایمانی راد با بیان اینکه 16 سال روی یک بنا کار کردن بسیار دشوار است، افزود: به دلیل اینکه اردبیل زمستان سردی دارد در این بنا از پنجره هایی در سایز کوچک و کشویی یعنی اورسی استفاده شده که بر ویژگی منحصر به فرد آن افزوده و چون آب بدترین دشمن هر ساختمانی است در این اثر برای جمع شدن آب از روی عایق‌ها اتاقک ویژه ای بنا شده است.

تزئینات داخلی مسجد هزینه می خواهد

طراح مسجد قائم بیان کرد: در بناهای قدیمی آجرها روی سقف ها طوری کار شده اند که مانع نفوذ آب به داخل می شوند ما برای تحقق این مهم تنها چهار سال روی سقف وقت گذاشتیم و در فصول زمستان زمان بارش برف و باران کار را به طور موقت تعطیل و با نشانه گذاری نقاط نفوذ آب از نو کار تعمیر و احداث را آغاز می کردیم.

وی با بیان اینکه برای احداث این مسجد بالغ بر 100 میلیارد هزینه شده است، گفت: کارهای تزئینات داخلی مسجد به دلیل استفاده از کاشی و معرق کاری بسیار هزینه بر است و امیدواریم با یاری مردم خیر این کارها انجام گیرد.

ایمانی راد تصریح کرد: برای اینکه تاریخ آغاز احداث مسجد از بین نرود و آیندگان از آن اطلاع داشته باشند تاریخ بر سر در اصلی نوشته شده که به وسیله حروف ابجد نیز قابل محاسبه است و در نهایت نام مسجد به نام سرور آزادگان و منجی جهان قائم آل محمد(عج) است که در سال 1376 احداث شده است.

تبلور عشق معماران بومی در مسجد قائم اردبیل

وی با بیان اینکه هنر معماری تنها با عشق درونی خود را نشان می دهد، خاطرنشان کرد: معماران قدیم در کارشان حوصله و ظرافت خرج می دادند و کسی معمار می شد که تنها هدفش عشق و خلق هنر بود و ما افتخار می کنیم که برای نسل آینده اثری را به یادگار می گذاریم که نتیجه عشق ورزی و زحمت معماران و طراحان امروز ماست.

ایمانی راد افزود: کارشناسانی چون شیخ بهایی 600 سال پیش در اصفهان با مصالح ابتدایی بنایی با چنان عظمت بنا کرده اند که ما در عصر تکنولوژی و با امکانات مطلوب کمتر موفق به ساخت چنین آثاری شده ایم، امید می رود با استفاده از معماران عاشق پیشه و سنتی  بناهایی را احداث کرد که حداقل 4 هزار سال عمر کند.

اما سیدمرتضی سیدحاتمی، از نوادگان خاندان سید حاتمی در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم در مورد موقوفه این مسجد بیان کرد: این اثر موقوفه سید مهدی سیدحاتمی و حاجی میرجواد سیدحاتمی پدر آیت الله سیدحاتمی است، مرحومین حدود 95 سال پیش که یکی از آنها در مشهد و دیگری د رقم مشرف بوده اند زمین هایی در 14 قطعه به وراث بخشیده و یک قطعه زمین را حدود 15 هزار متر که به نام "ممی زمیسی" معروف بوده به‌عنوان ثلث باقی برای احسانات تعیین می کنند.

وی افزود: زمانی که در این منطقه شهرک سبلان ایجاد شد به لحاظ نیاز منطقه به مسجد، آیت الله سیدحاتمی با کسب اجازه از مراجع نیت احسانات را به ساخت مسجد تغییر دادند که در نهایت مسجد در زمینی به مساحت 3 هزار و 750 متر مربع احداث شد برای آن یک میلیارد 890 میلیون تومان هزینه شده که 1 میلیارد و 500 میلیون آن از محل فروش کاربری های تجاری و مابقی از زمین های موفوقه تامین شده است و در 16 سال گذشته از سوی دولت هیچ کمکی مالی صورت نگرفته بود که امسال خدابخش استاندار جدید اردبیل مبالغی را به آن اختصاص دادند.

ضرورت حفظ بافت معماری سنتی و اسلامی

نگاهی به نوع طراحی و معماری مسجد زیبای قائم نشان می دهد که شهر اردبیل دارای هنرمندان و معماران برجسته ای هستند که توانایی خلق چنین آثار بدیع و بومی را صاحب هستند و استفاده از علم و تجربیات و توجه به هنر دست آنها ضرورتی اجتناب ناپذیراست.

از طرفی مسجد قلب تپنده جوامع اسلامى در تمامى امور و مسائل بوده  و نقش مهمی در صحنه سیاسی و اجتماعى و درونى کردن باورهاى دینى دارد از این رو اهمیت به معماری و نحوه طراحی آن نقش و تاثیرش را ماندگارتر می  کند.

در سطح اردبیل مساجدی چون مسجد عالی قاپو، محمدیه، تاوار، میرزا علی اکبر، اوچ توکان و توپچیلار بعد از سه مسجد معروف جامع، جمعه و حاجی فخر از معماری های خاصی برخوردارند که نما و بافت سنتی شهر را زیبا کرده اند.

بدون شک هر چه در ترویج فرهنگ الگوگیری از این نوع بناها و استفاده از اساتید معماری سنتی و اسلامی تلاش شود به همان اندازه قادر به خلق آثار معماری اسلامی در شهرمان شده و از سبک معماری غربی که هم اکنون نیز شهر را در سیطره خود قرار داده است و سبب نابودی کامل سیمای معماری سنتی می شود، نجات می یابیم.

گزارش از خدیجه سلمانی

انتهای پیام/ ب