روزنامه فرانسوی:انگلستان عامل کودتاست
خبرگزاری تسنیم: پس از اعلام ریاست وزرایی سیدضیاءالدین طباطبایی از سوی احمدشاه، مصدق‌السلطنه والی فارس در تلگرافی به احمدشاه اظهار داشت چنانچه این خبر در ایالت فارس منتشر شود، سبب بروز اغتشاش و شورش‌هایی خواهد شد که کنترل آن آسان نخواهد بود.
معرفی انگلستان به عنوان عامل اصلی کودتا
روزنامه «اومانیته»(1) (HUMANITE) چاپ پاریس در شماره امروز با انتشار مطلبی درباره کودتای سوم اسفند در ایران و نقش انگلستان در آن، منشأ این بحران را دولت انگلستان معرفی کرد که تلاش می‌کند به هر نحو از انعقاد عهدنامه مابین ایران و روسیه جلوگیری نماید.(2) این روزنامه در ادامه به این نکته اشاره کرد، دیویزیون قزاق که مجری کودتا بوده، از ماه نوامبر تحت کنترل و نظارت انگلستان قرار داشته است. اومانیته درباره سید ضیاءالدین طباطبایی رئیس‌الوزرای جدید ایران نیز نوشت: او یک روزنامه نگار است که سابقاً از عمّال حکومت پاریس بوده(3) و اخیراً هم از طرف دولت انگلستان مقرّری دریافت می‌کرده است.(4)
ملاقات یکی از افسران کودتا با کاردار فرانسه در تهران
کاردار فرانسه در تهران با یکی از افسرانی(5) که از عوامل اصلی کودتای سوم اسفند به شمار می‌رفت و در مدرسه «سن سیر» فرانسه تحصیل کرده بود، ملاقات کرد.(6)
موضع‌گیری مصدق‌السلطنه در قبال رئیس‌الوزرای جدید
پس از اعلام ریاست وزرایی سیدضیاءالدین طباطبایی از سوی احمدشاه به حکام ایالات و ولایات، «مصدق‌السلطنه»(7) والی فارس در طی تلگرافی به احمدشاه اظهار داشت(8) چنانچه این خبر در ایالت فارس منتشر شود، سبب بروز اغتشاش و شورش‌هایی خواهد شد که کنترل آن آسان نخواهد بود.(9)
ممنوعیت صدور اسلحه و مهمات به خارج از کشور
مولیتر رئیس کل گمرکات کشور صادرات اسلحه و ملحقات آن، اشیاء عتیقه و تاریخی (جز با کسب اجازه مخصوص از وزارت علوم) و مسکوکات و اشیاء طلا و نقره را مطلقاً ممنوع اعلام کرد. ولی هر نفر مسافر می‌توانست با اجازه اداره گمرک در تهران یا در سرحدات، با خود یک طپانچه و یکصد عدد فشنگ حمل نماید.(10)
تقاضای ارامنه برای آزادی میرزایانس
«میرزا یانس»(11) رئیس هیئت ارامنه تهران در جریان کودتا دستگیر و در اداره قزاقخانه توقیف بود از این رو هیئت ارامنه تهران در نامه‌ای به سید ضیاءالدین طباطبایی خواستار آزادی میرزایانس شدند.(12)
مصدق‌السلطنه والی فارس
تقاضای آزادی علاءالسلطان از زندان
امروز مدیرالملک(13) در مراسله‌ای به سید ضیاء به توقیف و زندانی شدن علاءالسلطان نماینده خزانه قزاقخانه به خاطر رسیدگی به محاسباتش اشاره کرده و خواستار آزادی فوری علاءالسلطان از زندان شد. مدیرالملک با بیان اینکه رسیدگی به حساب با حبس مأمور دولت منافات دارد وعده داد پس از سه روز از آزادی علاءالسلطان محاسبات دوره تصدی وی و دفاعیات مشارالیه تهیه و ارائه خواهد شد.(14)
پاورقی‌ها:
1. روزنامه اومانیته ارگان حزب سوسیالیست فرانسه بود.(م).
2. البته این ادعای روزنامه اومانیته است و هدف کودتا جلوگیری از انعقاد این عهدنامه نبود. (م).
3. این نکته که سیدضیا عامل حکومت پاریس]فرانسه[ بوده، ادعای روزنامه اومانیته است و در منابع دیگر به آن اشاره نشده است. (م).
4. روزنامه اومانیته، 24 فوریه 1921.
5. منظور مسعودخان کیهان بوده است. (م).
6. اسناد وزارت خارجه فرانسه، مجلد 17، سری E، ص 76 و 77.
7. دکتر محمد مصدق ملقب به مصدق‌السلطنه در اردیبهشت 1261 ش، در تهران متولد شد. پدرش میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر از رجال دوره ناصرالدین شاه بود. وی در سال 1314ق، مستوفی اول و رئیس استیفای خراسان شد.
پس از صدور فرمان مشروطیت و تنظیم نظامنامه مجلس و انتخابات در تمام شهرهای ایران موجب گردید مصدق خود را کاندیدای طبقه اعیان اصفهان نماید و پس از انتخابات، نماینده طبقه اعیان و مالکین اصفهان در مجلس شورای ملی گردید. ولی به علت نرسیدن به سن قانونی اعتبارنامه او رد شد. در سال 1326ق، برای ادامه تحصیلات عازم اروپا شد، در سال 1331ق، پس از اخذ درجه دکترا، رساله تحصیلی خود را در زمینه وصیت در حقوق اسلام نوشت.
مصدق در سال 1332 ق، به ایران بازگشت و استاد مدرسه علوم سیاسی شد. در سال 1294 ش، از طرف مجلس شورای ملی، برای مدت دو سال به عضویت کمیسیون تطبیق حوالجات، انتخاب گردید.
مصدق‌السلطنه سرانجام به معاونت وزارت مالیه و ریاست کل حسابداری آن وزارتخانه منصوب شد و پس از چندی، فرمانفرما دائی او به عنوان رئیس‌الوزراء منصوب شد و در کابینه خود پست وزارت مالیه را به مصدق السلطنه پیشنهاد کرد ولی او از قبول آن سخت اعراض نمود. هنگامی که قوام در دی ماه 1300 ساقط گردید و مشیرالدوله رئیس الوزراء شد. مصدق السلطنه والی آذربایجان شد و در سال 1302 وزیر امور خارجه گردید. در دوره پنجم مجلس شورای ملی از تهران به نمایندگی مجلس انتخاب شد.
وی در دوره ششم نیز وکیل شد و پس از آن از سیاست کناره‌گیری کرد. بعد از تبعید رضاشاه در انتخابات دوره چهاردهم و پانزدهم و شانزدهم وکیل مجلس شد و در ماجرای ملی شدن صنعت نفت نخست وزیر ایران بود در اثر اختلافات پدید آمده بین نیروهای مذهبی و ملی زمینه برای کودتای انگلیس و آمریکا و عمّال وابسته آنها در ایران فراهم شد و سرانجام در 28 مرداد 1332 در اثر کودتای نظامی، دولت وی ساقط شد و سرلشکر زاهدی در مقام نخست‌وزیری قرار گرفت و محمدرضا پهلوی که به خارج گریخته بود به ایران بازگشت و مصدق توقیف و به محاکمه کشیده شد و دادگاه نظامی او را به سه سال حبس محکوم نمود. پس از تحمل زندان به احمد آباد، ملک شخصی خود تبعید شد و سرانجام در روز 14 اسفند ماه 1345 بدرود حیات گفت. (زندگی نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص 221ـ 230).
8. متن تلگراف دکتر مصدق به احمدشاه درباره رئیس‌الوزرایی سیدضیاءالدین طباطبایی به شرح ذیل بود:
«دستخط جهان‌مطاع تلگرافی به وسیله تلگرافخانه مرکزی زیارت شد. در مقام دولت‌خواهی آنچه می‌داند به عرض خاک پای مبارک می‌رساند که این تلگراف اگر در فارس انتشار یابد باعث بسی اغتشاش و انقلاب خواهد شد و اصلاح آن مشکل خواهد بود. چاکر نخواست در دولت‌خواهی موجب این انقلاب شود و تاکنون آن را مکتوم داشته، هرگاه تلگراف مزبور برحسب امر ملوکانه و انتشارش لازم است امر جهان مطاع مبارک صادر شود که تلگرافخانه انتشار دهد» (خاطرات و تألمات مصدق، ص 126).
9. خاطرات و تألمات مصدق، ص 126.
10. اعلان رئیس کل گمرکات کشور، 6/12/1299، اسناد وزارت خارجه، س 1339 ق ، ک 31، پ 41، ص 2.
11. یوسف میرزایانس در سال 1247ش، در همدان متولد شد و تحصیلات مقدماتی خود را در دبیرستان آمریکایی اصفهان گذراند وی در دوره دوم مجلس شورای ملی به عنوان نماینده ارامنه جنوب به وکالت برگزیده شد. میرزایانس بعد از کودتای 1299 ش، از جمله رجالی بود که به زندان افتاد. میرزایانس در ادوار سوم ،چهارم، هفتم ، هشتم و نهم نیز، نماینده ارامنه جنوب در مجلس شورای ملی بود. وی در دورة دهم نیز به نمایندگی ارامنه برگزیده شد اما روز قبل از افتتاح مجلس شورای ملی در خرداد 1304ش، درگذشت.(م).
12. مراسله هیئت نمایندگان ارامنه تهران به رئیس‌الوزراء، 6/12/1299، اسناد مؤسسه تاریخ معاصر، شمـ، 4277 ـ ن.
13. محمود خان جم (مدیرالملک) در سال 1264ش، به دنیا آمد. اجداد او کرمانی بودند ولی پدرش در تبریز اقامت گزید و جم در تبریز به دنیا آمد. ابتدا او در تبریز کار خود را نزد دکتر کوپن، داروساز فرانسوی و طبیب ولیعهد آغاز کرد. پس از آنکه زبان فرانسه آموخت به تهران آمد و در سفارت فرانسه، منشی و مترجم شد. در سال1288 ش، در اداره گمرک تهران نیز به کار ترجمه مشغول شد و در سال 1298 ش، رئیس انبار غله دولتی شد. پیش از کودتای 1299 ش، از همکاران سید ضیاءالدین، در کمیته زرگنده (آهن) بود.
در شهریور 1299ش، حسن پیرنیا او را خزانه دار کل کرد و سپس به مقام وزارت خارجه رسید. در کابینه سید ضیاء نخست به وزارت خارجه و پس از یک ماه به وزارت مالیه منصوب شد. مناصب جم در عصر پهلوی به شرح ذیل بود. والی کرمان، دوبار والی خراسان؛ وزیر داخله در شهریور 1312؛ نخست وزیر از آذر1314 تا آبان 1318؛ وزیر دربار تا مهر 1320؛ سپس سفیر کبیرایران در مصر و بار دیگر وزیر دربار در 1326 و نیز مدتی سفیر ایران در ایتالیا بود. در سال 1335 ش، دردوره سوم و همچنین دوره چهارم مجلس سنا از طرف مردم کرمان به مجلس راه یافت و تا پایان عمر به این سمت باقی بود. محمود جم در سال 1348ش، درگذشت.
(شرح زندگانی من، ج3، ص225، شرح حال رجال ایران ، ج5، ص 5ـ 283 و (Bullard to Halifax, 7 February 1940, Fo 416/76.
14. اسناد کابینه کودتا، ص 67.
