ماجرای زندان اول آیت الله العظمی خامنه ای تا آستانه زندان دوم
خبرگزاری تسنیم: پاسبان ها در گزارش خود به نقل از آقای خامنه ای نوشته بودند: «آقای رئیس شهربانی مأمور دنبال من می‌فرستد که شما بیا التزام شو که حرفی که برخلاف باشد نگویی و بنده به پیروی دین اسلام و از قرآن صحبت می‌کنم و التزام هم نمی‌دهم.»
زندان اول
پیامی برای آیت‌الله میلانی
پس از حوادث خونین مدرسه فیضیه در دوم فروردین 1342 و نزدیکی ماه محرم، امام خمینی «برای علمای شهرستان‌ها نامه‌هایی فرستادند و به این وسیله آنها را دعوت کردند تا [در ماه محرم] در قیام علیه رژیم شاه شرکت کنند. این نامه‌ها خیلی خوب جوّ را علیه شاه آماده کرد و زمینه را فراهم ساخت.» امام خمینی چنین اقدامی را پیش از این برای لغو تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در 1341 نیز انجام داده بود.
این بار سیدعلی خامنه‌ای موظف شد دست‌خط امام را به مشهد برده تحویل علمای آن شهر بدهد. «امام از من خواستند که به مشهد بروم و یک پیام برای آقای میلانی و آقای قمی و پیام دیگری برای علمای مشهد ببرم. پیام امام به علمای مشهد این بود که آماده باشید برای مبارزه با صهیونیسم؛ دارد بر اوضاع کشور مسلط می‌شود؛ اسرائیل بر همه امور سلطه پیدا کرده است؛ امور اقتصادی کشور دست اوست و سیاست ایران را در مشت خود دارد. پیامی که برای آقای میلانی و قمی دادند این بود که به منبری‌ها بگویند که از روز هفتم محرم در منابر، روضه فیضیه را بخوانند و از روز نهم، همه دسته‌های سینه‌زنی و هیأت‌ها، این برنامه را اجرا کنند.»
امام گفته بود پیام آقایان میلانی و قمی مخفی بماند و علنی نشود. پیام علمای مشهد نیز باید به اطلاع این دو عالم برسد.
درس‌های حوزه علمیه قم 25 اردیبهشت 1342 تعطیل شد و طلابی که قرار بود برای تبلیغ یا رساندن نامه‌ها، قم را ترک کنند مهیای عزیمت شدند. به مبلغان گفته شد که در مجالس ماه محرم از خطری که اسلام را تهدید می‌کند حرف بزنند؛ مردم دیگر تقیه نکنند؛ از حوادثی که بر مدرسه فیضیه گذشته مردم را آگاه نمایند؛ از بی‌دینی دولت و شاه بگویند؛ به مردم بگویند که منتظر دستور علماء باشند.
سرلشکر حسن پاکروان، رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، با توجه به مجموع گزارش‌های رسیده از تحرک روحانیان در آستانه ماه محرم، 28 اردیبهشت به تمام شعب ساواک اطلاع داد «نظر به این که از طرف خمینی به تمام طلاب و وعاظی که برای محرم از قم به شهرستان‌ها حرکت می‌نمایند دستور شدید برای تبلیغ و تحریک داده شده است؛ لازم است که در شهرها و قراء مراقبت کامل بشود و عنداللزوم عناصر محرک را که شناخته شده‌اند دستگیر نمایند؛ از پخش هرگونه اعلامیه و عکس خمینی جداً جلوگیری شود.»
طبق برآورد ساواک 35 نفر از طرف امام خمینی برای تبلیغ [یا رساندن نامه او به دیگر علماء] از قم خارج شده بودند.
برای مقابله با اقدامات روحانیان، ساواک و شهربانی طرح مشترکی برای ماه‌های محرم و صفر تهیه کردند که در ماده پنجم آن آمده بود: «در صورت مشاهده مطالب خارج از موضوعات مذهبی و بیانات تحریک‌آمیز، شهربانی‌ها و پلیس... بایستی واعظ یا روضه‌خوان یا مداح منظور را احضار و طبق مقررات تعقیب نمایند.»
سیدعلی خامنه‌ای در آخرین روزهای اردیبهشت 1342 قم را به قصد زادگاهش ترک کرد. پس از رسیدن به مشهد «پیام اول امام را به عده‌ای از علمای مشهد رساندم. تنها کسی که این پیام را درست گرفت و درست درک کرد مرحوم آیت‌الله شیخ‌مجتبی قزوینی بود. او خود مردی مبارز بود و نسبت به امام اظهار ارادت می‌کرد. پیام دوم را نیز به آقایان میلانی و قمی رساندم. نظر آقای میلانی این بود که روضه برای فیضیه از روز نهم محرم شروع شود. من گفتم هفتم مناسب‌تر است؛ برای این که روز نهم سینه‌زنی و زنجیرزنی است و مردم پای منابر کمتر حضور پیدا می‌کنند و منبری‌ها باید از روزهای قبل مردم را آماده کنند.» آقای قمی پذیرفت.
ساواک مشهد که متوجه حضور طلاب سفر کرده از قم به مشهد شده بود و نیز برای مراقبت بیشتر از حوادث محتمل دهه اول محرم، عصر 31 اردیبهشت 1342، بیست‌وپنج تن از وعاظ مطرح مشهد را «به صرف شیرینی دعوت نموده، ضمن اظهار محبت کافی به آنها صراحتاً تفهیم گردید که اگر ذره‌ای بر علیه مصالح کشور قدم بردارند به شدت با آنان رفتار خواهد شد.» همچنین در این روز کمیسیون امنیت شهر تشکیل شد و برای اقدامات احتمالی آیت‌الله سیدحسن قمی تصمیماتی گرفت. این کمیسیون عقیده داشت «آیت‌الله میلانی فعلاً ساکت است و تقریباً روش معتدلی پیش گرفته و گمان نمی‌رود مشکلاتی به وجود آورد.» البته آقای میلانی چندان ساکت نبود. وی پیش از شروع ماه محرم در 22 ذی‌الحجه نامه‌ای به «حضرت مستطاب حجت‌الاسلام والمسلمین آیت‌الله آقای حاج‌آقا روح‌الله خمینی» نوشته بود و در آن ضمن انتقاد شدید از هیأت حاکمه و محکوم کردن انطباق سیاست‌های رژیم با «حکومت پوشالی اسرائیل» تأکید کرده بود که «باید به وسیله مبلغین دانشمند و وعاظ محترم مذهبی در ایام عاشورا و قیام حسینی، اذهان مردم مسلمان را روشن کرد و از فلسفه قیام حسینی آگاهشان نمود، حقایق را بی‌پرده آشکار ساخت.»
سفر تبلیغی به بیرجند
آقای خامنه‌ای پس از انجام مأموریت خود، روز پنجم خرداد/ دوم محرم راهی بیرجند شد و در مدرسه‌ای که طلاب علوم دینی ساکن بودند مستقر گردید. «این برای کسانی که به قصد منبر رفتن (تبلیغ) به منطقه‌ای می‌روند، کمی دیر است، زیرا خطیب باید چند روز قبل از محرم در محل موردنظر حضور یابد تا فرصت کافی برای ترتیب مجلس و سایر امور داشته باشد، اما دوستان من در عین حال زمینه منبر در چند جای شهر را برای من فراهم کردند.»
شهر بیرجند، پایگاه سنتی و مرکز قدرت اسدالله علم، نخست‌وزیر، بود. پدرانش بیش از ده قرن بر قائنات حکومت کرده بودند و نام آنان همواره در پشت قباله این منطقه دیده می‌شد. این شهر یکی از استراحت‌گاه‌های محمدرضا پهلوی بود. همین موضوع موجب شده بود شهری که بی‌شباهت به یک روستای بزرگ نبود، فرودگاه داشته باشد. دیگر شهرهای هم‌تراز آن از چنین امکانی برخوردار نبودند. علم چند باغ بزرگ و قدیمی در بیرجند داشت که محل اتراق و استراحت او و شاه بود؛ «باغ‌هایی که شراب‌های کهنه‌اش و طباخان زبردستش شهرة آفاق بود.»
آقای خامنه‌ای می‌دانست که در شهر، علم را «امیر» خوانده، او را «لازم‌الاطاعه» می‌دانند، همچون پدرش که امیرشوکت‌الملک لقب داشت. «فقط یک نفر را پیدا کردم که از علم ... نمی‌ترسید... چنین جوّ خفقانی خانواده علم به وجود آورده بود.»
آقای خامنه‌ای به یاد می‌آورد که در سفر پیشین خود به بیرجند، اول محرم یا روز پیش از آن، خطیبی در یکی از مساجد بیرجند خطبه به نام علم می‌خواند. «من در آن جلسه شرکت داشتم... [که می‌گفت:] صاحب‌السیف والقلم، امیراسدالله علم...»
این سومین باری بود که به بیرجند سفر می‌کرد. در دو سفر پیشین میزبان معنوی او شیخ‌محمدحسین آیتی از علمای بزرگ خراسان، بلکه ایران بود. او غیر از مراتب علمی، در شعر و ادب وارد بود؛ ذوقی سیال داشت. «من چند سال قبل که بیرجند رفته بودم با ایشان فوق‌العاده مأنوس بودم... هر جا می‌رفتیم با هم می‌رفتیم. البته سناً جای پدر من بود.»
آن سال آقای آیتی برای درمان چشم راهی مشهد شده بود. آقای خامنه‌ای این بار بر آقای سیدحسن تهامی وارد شد. آقای تهامی عالم برجسته‌ای بود که به واسطه اقامت در بیرجند، منزلت حقیقی‌اش مکتوم مانده بود. پرورده حوزه علمیه نجف و از شاگردان آقاضیاء و آقای نایینی، فردی مجتهد و بسیار آگاه در ادبیات و فرهنگ و مسائل جهانی بود. آقای تهامی «به من بی‌محبت و بی‌لطف نبود... لازم بود آنجا کسی از من حمایت کند. می‌خواستم شلوغ کنم... غوغا راه بیندازم. گفتم من کاری می‌خواهم انجام بدهم... و احتیاج به کمک شما [دارم.] استقبال کرد... گفتم روز هفتم محرم می‌خواهم قضیه مدرسه فیضیه را بگویم و یقیناً دستگاه عکس‌العمل نشان می‌دهد... شما کمک کنید. رفت توی فکر... گفت حالا چه لزومی دارد شما این جا این کار را بکنید. گفتم... تکلیف من است... مخصوص من هم نیست و به نظرم گفتم در سراسر کشور این کار انجام می‌گیرد.»
آقای تهامی لابد احتیاط کرد که گفت مردم بیرجند قضایا را می‌دانند. او به آقای خامنه‌ای پیشنهاد نمود دیار دیگری برود، جایی که مردمش از ماجرای مدرسه فیضیه خبر ندارند، به سراوان. به راستی این چه پیشنهادی بود و آن چه احتیاطی؟ سراوان در بلوچستان، مرز پاکستان، هزار کیلومتر دورتر از بیرجند... «خیلی متأثر شدم ... آمدم بیرون.»
سخنرانی در مسجد مصلی
علی‌رغم هشداری که به شهربانی‌های سراسر کشور داده شده بود، سیدعلی خامنه‌ای توانست تا هفتم محرم، در خانه‌ها، مساجد، تکایا و حسینیه‌های بیرجند برای مردم سخنرانی کند. وی تصمیم داشت طبق سفارش امام خمینی، هفتم محرم حادثه فیضیه را روی منبر بازگوید. تا آن روز در خانه‌های آقایان شمشادی، هادوی، ملکوتی و نیازی سخن گفته بود. نوبت منبر او در هفتم محرم مسجد مصلی بود؛ شاید مهمترین مسجد شهر. هفتم محرم «جمعه هم بود. بهترین موقعیت بود برای این کار. هیچ چیز به هیچ‌کس نگفتم... تا روز موعود.»
آقای خامنه‌ای در آن روز تصمیمش را با دو نفر در میان گذاشت تا کمکش کنند. یکی با آقای عندلیب روضه‌خوان و دیگری با شیخی که پیش از او قرار بود منبر برود. عندلیب پاسخ مثبت داد؛ بالاتر از آن، هیجان‌زده هم شد و دعایش کرد، اما شیخ یاد شده که از وی خواسته بود منبر را کوتاه کند و زمان بیشتری به او دهد، سخنان خود را تا 20 دقیقه مانده به اذان مغرب کش داد. «ملتهب شدم که وقت دارد می‌گذرد. بلند شدم رفتم دم منبر که من را ببیند... بالاخره پایین بیاید. وقتی نشستم روی منبر از هیجان می‌لرزیدم. خیلی داغ بودم آن وقت‌ها... عجیب می‌جوشیدم.»
آقای خامنه‌ای خطبه‌ای کوتاه خواند و سپس با صدایی بلند از سلطه غرب و چنگال‌هایی که بر گلوی ایران انداخته سخن گفت. گفت که مانع اصلی و همیشگی غرب، اسلام است و غرب هر کاری در ضعف و محو آن بتواند، خواهد کرد. پس از پنج دقیقه، سر سخن را رساند به حادثه مدرسه فیضیه و کلمه‌ها و جمله‌ها را در این جهت به کار گرفت که ناگاه دید ضجه و گریه حاضران بلند شد. «آن قدر گریه کردند مردم... که من کمتر پای منبر خودم در طول [سخنرانی‌هایم] سراغ دارم که این قدر مردم گریه کرده باشند... آنچه را دیده و شنیده بودم همه را بیان کردم... غوغایی شد. بعد مصیبت کربلا را [کوتاه] خواندم. دیدم نه خیر، مردم اصلاً به فکر مصیبت کربلا نیستند... این مصیبت... پوشانیده آن مصیبت را... آن وقت فهمیدم امام چقدر عمیق، حکیمانه، دوراندیش این مسئله را محاسبه کرده بود که هیچ عاملی ممکن نبود مثل محرم... دستگاه را بکوباند.»
وقتی از منبر پایین آمد، حاضران دورش را گرفتند. حرف‌ها به دلشان نشسته بود. بیرون مسجد، در کوچه، وقتی نگاهی به پشت انداخت، شماری از جوانان را دید که در پی او بودند؛ ابراز علاقه می‌کردند. «خیال نمی‌کردم مطلب [این چنین] بین مردم انعکاس خوب پیدا کند.»
در این کوچه با قاضی عسکر بیرجند همقدم شد. آن جوان‌ها گفتند که این شیخ خبربر است؛ مراقب باش.
سخنرانی در خانه سادسی
صبح روز هشتم محرم در خانه یکی از معاریف بیرجند (آقای سادسی) سخن راند و مشابه آنچه در مسجد مصلی ایراد کرده بود، به آگاهی حاضران رساند. «آنجا هم غوغا شد از گریه مردم... از مجلس آمدم بیرون و [با خود] گفتم بروم خانه آقای تهامی... چاره‌ای نداشتم. لازم بود نفری از من حمایت بکند... که بتوانم کار را ادامه بدهم. به علاوه دیدم آقای تهامی را اگر در جریان نگذارم، قدری بی‌اعتنایی به ایشان شاید بشود.»
آقای تهامی خانه نبود. برگشت. او را در کوچه دید که به طرف خانه‌اش می‌رود. رو به رو که شدند تهامی، سید جوان را در آغوش گرفت. آقای خامنه‌ای دیدگان تهامی را پر از آب چشم و چهره‌اش را خیس اشک یافت. فهمید که پای منبرش نشسته بود. برگشتند به خانه. میزبان «گفت ... در این شهر هیچ‌کس به اندازه من از اخبار مطلع نیست... اعلامیه‌های قم... اخبار روزنامه، همه [را] می‌بینم... هر کس بیاید این جا کاری داشته باشد با من در میان می‌گذارد... [اما] آنچه را که تو گفتی من اطلاع نداشتم... و اگر غیر از تو کس دیگری می‌گفت من باور نمی‌کردم.»
گفته‌های آقای تهامی، پس‌مانده‌های دیدار چند روز گذشته را شست. «حالا چه می‌خواهی بکنی؟ گفتم... می‌خواهم ادامه بدهم تا آخر دهه [محرم]. ایشان گفتند بفرمایید، عیبی ندارد.»
بیرون از خانه و در میان راه مدرسه متوجه مأموران شهربانی شد که برای دستگیری‌اش آمده بودند. پیش از این او متوجه کسانی شده بود که پس از ورود به بیرجند مراقبش هستند. با وجود این یا شهربانی بیرجند توان تمییز مطالب سخنرانی‌ها را نداشت و یا دیر جنبید که اجازه داد سیدعلی خامنه‌ای هفت روز، آن هم در مکان‌های پرشمار سخنرانی کند.
در همین روز، یازدهم خرداد/ هشتم محرم، دو پاسبان مراقب آقای خامنه‌ای، گزارشی از سخنرانی او در خانه آقای سادسی تهیه کردند. آنها در گزارش خود، خلاصه این سخنان را چنین نوشتند: «مردم! شما اطلاع ندارید که در قم چه اتفاقی رخ داده که عمامه‌های علما را سوخته و به ریش‌سفیدهای ما چوب باتون زده[اند]... ای مردم چشم خود را باز کنید و مغز خود را به کار بیندازید... از روزی که بنده به بیرجند آمده‌ام آقای رئیس شهربانی مأمور دنبال من می‌فرستد که شما بیا التزام شو که حرفی که برخلاف باشد نگویی. و بنده به پیروی دین اسلام و از قرآن صحبت می‌کنم و خواهم کرد و التزام هم نمی‌دهم.»
در آن ساعت دوستان بیرجندی از در واسطه‌گری درآمدند و از رئیس شهربانی که همراه چند مأمور برای دستگیری سیدعلی خامنه‌ای آمده بود خواستند به دیدار آقای تهامی برود. گفتند با او کار دارد. موفق شدند خطر دستگیری را از سر آقای خامنه‌ای دور کنند.
سخنرانی در حسینیه راغبی
محل بعدی سخنرانی او حسینیه راغبی بود. «شب تاسوعا در حسینیه‌ای به نام راغبی که نوچه‌های [اسدالله] علم، نیز در آن حضور داشتند منبر رفتم. حضار این حسینیه هشتاد درصد از کسانی بودند که وقتی می‌نشستند باید پایشان را دراز می‌کردند تا اتوی شلوارشان نشکند. شهر بیرجند شهر اعیان و اشرافی است. [در عین حال] فقیرترین مردم منطقه ما نیز در شهر بیرجند [هستند.] منطقه خراسان شاید از منطقه بیرجند فقیرتر نداشته باشد. و شاید اشرافی‌ترین شهرها هم در منطقه پس از مشهد، بیرجند باشد. در منبری که در این حسینیه رفتم، بار دیگر درباره فیضیه مفصل صحبت کردم. البته حاضرین به همان علت که گفتم خیلی تحت‌تأثیر قرار نمی‌گرفتند؛ لیکن از صحبت‌های من مانند آدم برق گرفته، بهت زده شده بودند و با تعجب گوش می‌دادند.»
پاسبان‌های شهربانی درباره این جلسه از قول آقای خامنه‌ای نوشتند: «علت فقر و بیچارگی ما مردم این است که من و شما و روحانیون نمی‌توانیم سخنان حق را گفته؛ و در دل ما حبس است. نه دستگاه رادیو می‌تواند حق را بگوید و نه روحانیون، نه مطبوعات... همه در اختیار یک عده‌ای است که حقوق مردم را خورده و مردم را به سواری و باربری عادت داده‌اند. حالا اگر شما می‌ترسید، من که نمی‌ترسم بگویم. گرچه به هر کجا وارد و خارج می‌شوم یکی می‌گوید این پلیس سراغ تو می‌کرد، یکی هم می‌گوید آن پلیس سراغ تو می‌کرد، و یکی هم می‌گوید رئیس شهربانی دنبال تو می‌گشت. مع‌هذا من که از خیلی آرزوها گذشته‌ام چرا نگویم؟ ان‌شاءالله اگر مدت کم یا زیاد در این شهر ماندم دنباله سخنان حق را خواهم گفت.»
دستگیری
بعد از این سخنرانی، شهربانی بیرجند فهمید که نبایستی امروز صبح وساطت افراد را برای دستگیر نکردن آقای خامنه‌ای می‌پذیرفت.
سروان صارمی، رئیس شهربانی بیرجند معتقد بود: «اظهارات آقای خامنه‌ای تحریک‌آمیز بود؛ و به خصوص ادامه گفتار نامبرده در منبر ممکن است منجر به اختلال نظم و اتفاقات سوء احتمالی بشود و طبق مقررات واصله این قبیل اشخاص باید تحویل ساواک گردند.» رئیس شهربانی بیرجند درست حدس زده بود. سخنرانی‌های آقای خامنه‌ای هر چه به روز تاسوعا نزدیکتر می‌شد بر هیجانات مردم می‌افزود. مأموران، صبح روز دوازدهم خرداد/ نهم محرم، به سراغ مدرسه‌ای رفتند که وی در آن ساکن بود. شب را در اتاقی از آن مدرسه به همراه پنج شش طلبه دیگری که از قم و کاشمر آمده بودند گذرانده بود. آن طلبه‌ها هم برای تبلیغ آمده بودند. پیش از خواب گفت‌وگوها درباره سخنانی که سیدعلی در منابر هفتم و هشتم محرم رانده بود، گذشته بود.
صبح پس از نماز مشغول تعقیبات بودم که دیدم یک نفر وارد اتاق شد؛ چون مدرسه در و پیکر و قفل و بستی نداشت و افراد متفرقه راحت وارد می‌شدند... خطاب به من گفت: بفرمایید شهربانی. گفتم: شما مأمورید که حکم را به من ابلاغ کنید یا مرا جلب کنید؟ گفت: مأمور جلب شما هستم. من بی‌درنگ دو رکعت نماز استخاره خواندم و صد مرتبه استخیرالله برحم‍ته خیرة فی عافیه را در راه که با مأمور می‌رفتم، گفتم. چون در روایت است که با نماز استخاره، آنچه خیر و صلاح است بر قلب و زبان انسان جاری می‌شود... وقتی که با آن مأمور راه افتادم، آنهایی که در آن اتاق با من بودند، خیلی متأثر و منقلب شدند، لیکن من ابداً نترسیدم. با این که بار اولی بود که دستگیر می‌شدم، اصلاً برای من ترس و وحشتی در کار نبود. با ورود به شهربانی مرا به اتاق رئیس، راهنمایی کردند.
سروان صارمی، رئیس شهربانی بیرجند که بعدها ارتقاء درجه پیدا کرد و زمانی هم رئیس کلانتری یک مشهد شد، جوان مؤدبی بود و با سیدعلی خامنه‌ای با احترام برخورد کرد. مشخصات شناسنامه‌ای او را پرسید و یادداشت نمود. سپس به استناد گزارش پاسبان‌ها، سخنانی را که در منزل آقای سادسی و حسینیه راغبی ایراد کرده بود، مطرح کرد: «آیا شما این حرف‌ها را در منبر زده‌اید؟ اشاره کرد به بعضی از حرف‌هایی که زده بودم؛ از جمله دعوت مردم به شورش و قیام. من انکار کردم. گفت: پس در منبر چه حرف‌هایی زده‌اید؟ گفتم: درباره مدرسه فیضیه و فجایعی که در آنجا اتفاق افتاد صحبت کردم؛ چون من طلبه‌ام؛ مسلمانم. از فجایعی که در مدرسه فیضیه گذشت، سخت متأثرم. خواستم مردم نیز بدانند که بر سر طلبه‌ها چه آمده است. شروع کرد مرا نصیحت کردن و در پایان گفت: قول بدهید که دیگر از این حرف‌ها نزنید و بروید. گفتم: من چنین قولی نمی‌توانم بدهم. گفت: اگر قول ندهید من مجبورم به شما سخت بگیرم، زیرا که مأمورم. گفتم: من هم مأمورم. من هم مأمورم که این حرف‌ها را بزنم. یکباره چشمش گرد شد که من چه مأموریتی دارم و از طرف چه کسی مأمورم. پرسید: از طرف چه کسی مأمورید؟ گفتم: از جانب خدا... سخت تحت‌تأثیر قرار گرفت و گفت: این کار خطر دارد؛ مشکلات دارد؛ شما جوانید. گفتم: من فکر نمی‌کنم بالاتر از اعدام کاری باشد؛ شما بالاتر از اعدام ندارید و من خودم را برای اعدام آماده کرده‌ام. همه کارهای شما زیر اعدام است. واقعاً مبهوت شده بود و گفت: شما که خود را برای اعدام آماده کرده‌اید، من به شما چه بگویم؛ پس در اتاق تشریف داشته باشید.»
سروان صارمی که در این گفت‌وشنود، همواره با احترام رفتار کرده بود، از اتاق بیرون رفت و استوار پیری برای بازجویی وارد اتاق شد. این مأمور در کار خود مسلط و استاد بود و از روش‌های موذیانه بهره می‌گرفت. «من در آنجا زحمت بازجویی را احساس کردم.»
پس از پایان بازجویی، آقای خامنه‌ای را به اتاق دیگری بردند و حبس کردند. «من از بیرون خبری نداشتم؛ لیکن سر ظهر یکباره دیدم ظرفهای غذا را یکی پس از دیگری برایم آوردند... مجمعه پشت مجمعه، غذا برای من می‌آمد. یک مجمعه از منزل آقای تهامی، یک مجمعه از منزل آقای شهیدی، یک مجمعه از هیأت ابوالفضلی‌ها و ...»
آن روز ظهر همه پاسبان‌ها و افسران شهربانی بیرجند از غذای امام حسین(ع) خوردند؛ کم نیامد. شب عاشورا را در حیاط شهربانی گذراند؛ روی یک تخت و زیر سقف سرمه‌ای آسمان. صدای نوحه‌های آن شب به گوشش می‌رسید. تجربه غریبی بود. چند پاسبان آن اطراف مراقبش بودند؛ و او منقلب از این که در چنین شبی، دور از منبر و روضه، تنها مانده است.
آزادی مشروط
روز عاشورا متوجه رفت وآمدهای فراوان به شهربانی شد. از آن آدم‌ها، آقای سادسی را شناخت؛ کسی که در خانه‌اش سخنرانی کرده، حادثه مدرسه فیضیه را به گوش مخاطبان رسانده بود. مرد پرتحرک و فعالی بود. هم با روحانیان رفیق بود، هم با مأموران شهربانی. آقای خامنه‌ای بی‌آنکه بداند این آمد و شدها برای چیست، او را به اتاق رئیس شهربانی دلالت کردند. قاضی‌های دادگستری بیرجند آنجا حاضر بودند. سئوال و جواب‌ها رد و بدل شد. گمان کرد جلسه دادگاه است.
سروان صارمی در نامه‌ای به بازپرس شعبه 2 دادسرای بیرجند موضوع را به دستگاه دادگستری اطلاع داده بود. او نوشته بود که کسانی چون حاج‌سیدمحمد سادسی و کاظم بیرجندی از دادن شهادت خودداری کرده‌اند. آنها به احترام سیادت آقای خامنه‌ای شهادت نمی‌دهند؛ شاهدان گفته‌ها و اظهارات وی، همان مأموران شهربانی هستند؛ وگزارش مأموران را به بازپرس ارائه کرده بود.
طی ایامی که بازداشت بودم، یک بازپرس نظامی با درجه سرهنگی، به قصد ملاقات با من از مشهد به بیرجند آمد و تاکنون ندانسته‌ام مأموریت واقعی وی که برای انجام آن، این راه طولانی را پیمود چه بود؟ وی به من گفت: به زودی تو را به مشهد می‌فرستیم، اما اوضاع در آنجا بسیار ناآرام است و تعداد زیادی از مردم بازداشت شده‌اند، به طوری که زندان‌های مشهد از دستگیرشدگان پر شده و جای خالی نمانده است. او ضمن آن که اوضاع آشفته مشهد را برای من ترسیم می‌کرد، سعی داشت به نوعی در دل من وحشت ایجاد کند. او گفت: مناسب است شما چند روزی در بیرجند بمانید تا اوضاع در مشهد آرام شود. چنین به نظر می‌رسید که مأموریت آن سرهنگ فقط رساندن همان مطلب بود و بس، اما برای من معلوم نشد که چرا یک فرد نظامی، آن هم با درجه سرهنگی را برای ابلاغ این پیام از مشهد به بیرجند فرستاده‌اند، در حالی که می‌توانستند مطلب را توسط یک نظامی بیرجندی به من برسانند. پیداست که از هم‌گسیختگی و بی‌ثباتی در دستگاه دولت به اوج رسیده بود و با همه چیز محتاطانه برخورد می‌شد.
در بیرجند نمایندگی ساواک وجود نداشت. می‌توان احتمال داد که شهربانی بیرجند تا آن زمان در چنین موقعیتی قرار نگرفته بود.
بیرون اما، اوضاع شهر متشنج بود. خبر دستگیری آقای خامنه‌ای پخش شده بود. گروه‌هایی از مردم تصمیم به اقدامات تازه‌ای گرفته بودند. به آقای تهامی گفته بودند که می‌خواهند به شهربانی یورش برده، روحانی دربند را آزاد کنند. آقای تهامی قانع‌شان کرده بود که این کار خطرناک است و موقعیت خامنه‌ای را بدتر می‌کند. گفته بود شما آرام باشید، من آزادش می‌کنم. واسطه تراشیدن‌ها، سفارش‌ها و اعمال نفوذ‌ها، رفت و آمدهای آن روز شهربانی را موجب شده بود. شهربانی از اوضاع شهر آگاه بود. حالا می‌خواستند این زندانی را، مثل آهن داغی که روی دست‌شان مانده باشد، رهایش کنند. دنبال دست‌آویز بودند. گفتند که دیگر نباید سخنرانی کند. آقای سادسی پادرمیانی کرد و شهربانی پذیرفت که آقای خامنه‌ای را آزاد کند، به شرطی که منبر نرود. سادسی تعهد داد. آقای خامنه‌ای ظهر عاشورا در خانه آقای سادسی بود. حرمت تعهد او را به شهربانی نگه داشت و تا روز دوازدهم محرم در جلسه‌ها حاضر می‌شد، اما به عنوان پامنبری. «می‌نشستم پای منبر. مردم حضور مرا در آن مجلس احساس می‌کردند. احترام [می‌گذاشتند] احساس شعف... می‌کردند، اما منبر نمی‌رفتم... از مجلس بیرون [می‌آمدم] بی‌کار می‌گذراندم. بعد از ظهر روز 12 [محرم]... خبر دادند که آقای خمینی را گرفته‌اند... اصلاً باورم نمی‌آمد... این که آقای خمینی را ممکن است بگیرند برای من ... غیرقابل قبول بود... احساس کردم ممکن است مرا هم بگیرند... برای این که ... به این آقا که میزبان من است اهانتی نشود از خانه او خارج شدم و مجدداً آمدم مدرسه.»
بعد از ظهر روز پانزدهم خرداد حالش مساعد نمی‌نمود. 20:30 شب به بیمارستان خزیمه علم رفت. معاینه، خبر از علائم مسمومیت داد. داروهایی تجویز شد و دکتر توصیه کرد هفت روزی استراحت کند. خوراک نامناسب و ضعف معده، اذیتش کرده بود.
انتقال به مشهد
ظواهر امر نشان میداد که مسئولان انتظامی شهر اصرار داشتند هر چه زودتر وی را به مشهد بفرستند، اما ژاندارمری منطقه از انتقال وی در هراس بود. روز نوزدهم خرداد، سرهنگ افتخار، سرپرست شهربانی‌های خراسان، به رئیس ساواک استان اطلاع داد که دستورداده شد «آقای سیدعلی، فرزند حاجی سیدجواد خامنه‌ای، محصل مدرسه حجتیه قم، 24 ساله... را با پرونده به مشهد اعزام که به ساواک تحویل شود.» اما شهربانی بیرجند گفت که وی را به هنگ ژاندارمری معرفی کرده تا به مشهد اعزام کنند، اما این هنگ «از بدرقه او با اتوبوس به عذر این که ممکن است در بین راه تظاهراتی رخ دهد خودداری» می‌کند. سرهنگ افتخار در این نامه «محرمانه» و «خیلی خیلی فوری» از ساواک خراسان خواست، دخالت کرده، ژاندارمری بیرجند را وادار به اعزام زندانی نماید. موضوع حل شد که یک روز بعد، بیستم خرداد، ژاندارمری مجبور گردید با تمهیداتی آقای خامنه‌ای را به مشهد منتقل کند.
وقتی خواستند مرا از در مدرسه بیاورند بیرون... تمام علمای بیرجند، غیر از آقای تهامی که پسرش را فرستاده بود... آمده بودند... بدرقه من. توی حیاط مدرسه مردم زیادی جمع شده بودند و... خیلی ناراحت و منقلب از این که مرا می‌برند. و من هم...با گردنی برافراشته، با چهره بی‌تأثر، از بین اینها خارج شدم، خداحافظی کردم، سوار ماشین شهربانی شدم [و] رفتم.
آقای خامنه‌ای را به ژاندارمری بردند و از آنجا به همراه دو ژاندارم و یک سرباز، سوار بر جیپ، راهی مشهد کردند. احتمالاً حالش بهتر شده بود. بین راه در دهستان مَهنه نیم ساعتی نفس تازه کردند؛ جایی که ابوسعید ابوالخیر در آنجا تنفس کرده بود. شاید این ابیات را از ذهن گذراند:
بوسعـید مهـنه در حمام بود
شوخ شیخ آورد تا بـازوی او
شیخ را گفتا بگو ای پاک‌جان
شیخ گفتا شوخ پنهان کردن است
قایمیش افتـاد و مـرد خـام بـود
جمع کرد آن جمله پیش روی او
تا جوانمـردی چه باشد در جهان
پیش چشـم خلق نـاآوردن اسـت
(منطق‌الطیر)
شب بود که وارد مشهد شدند؛ شب بیستم خرداد.
در همین روز، سرتیپ منوچهر هاشمی، رئیس ساواک خراسان، به فرمانده لشکر 12 خراسان اطلاع داده بود که سیدعلی خامنه‌ای «به اتهام تحریک و تحریض مردم بر علیه امنیت داخلی کشور به وسیله شهربانی بیرجند دستگیر گردیده، به آن لشکر اعزام، مقرر فرمایید قرار بازداشت موقت در مورد مشارالیه صادر شود.» ساواک خراسان مترصد رسیدن عامل تشنج بیرجند به مشهد بود.
شهر مشهد در التهاب بسر می‌برد. یکی از عوامل پیدایش این وضع کشته شدن غلامعلی شباهنگ، پاسبان شهربانی و جراحت چند مأمور دیگر به دست حسن کبابی بود. محمد حسنی مشهور به حسن کبابی، روز دهم خرداد وقتی دیده بود پاسبان شباهنگ، اعلامیه چسبیده به در ورودی مسجد گوهرشاد را، اعلامیه امام خمینی را می‌کَند و پاره می‌کند، با کارد او را از پای درآورده، چند مأمور دیگر را زخم زده بود؛ اقدامی که توسط علمای بزرگ مشهد تقبیح شده بود. عامل دیگر، سخنرانی‌های آقای سیدحسن قمی بود که به هیجان‌های مردمی دامن زده بود.
روز پانزدهم خرداد، همزمان با دستگیری امام خمینی، نظامیان با خودروهای نظامی به خیابان‌های مشهد آمده، تعدادی ژاندارم با اسب در کوچه و برزن حرکت کرده بودند. بازار تعطیل شده بود. در همین روز آقای قمی در مسجد گوهرشاد دستگیر و به تهران منتقل گردیده بود. تظاهرات برپا شده در محکومیت دستگیری آقای قمی سرکوب شده بود. همه وعاظ و روحانیانی که در چند روز اخیر علیه دستگاه حکومتی سخنی رانده بودند، دستگیر شده بودند. روز شانزدهم خرداد آیت‌الله میلانی در اعتراض به اقدامات حکومت راهی تهران شده بود. هواپیمای حامل وی را از میانه‌های راه آسمان بازگردانده بودند. شهر مشهد موقعیتی فوق‌العاده داشت. زندان‌ها پر بود. در پادگان لشکر 12 جایی برای تازه دستگیرشدگان باز کرده بودند. یکی از آنها سیدعلی خامنه‌ای بود.
شبی در کلانتری یک
شبانگاه برای تحویل دادن زندانی به شهربانی رفتند. بسیار شلوغ بود. جا نداشت. آنان را به کلانتری یک مشهد دلالت کردند. «از لحظه‌ای که پایم را گذاشتم توی کلانتری ایذاء زبانی شروع شد. پاسبان‌ها... شروع کردند به بدگویی... اهانت... تحقیر... شاید یک علت [آن کشته شدن پاسبان شباهنگ بود.] ... طبعاً روحانیون اولین کسانی بودند که مورد انتقام و ناراحتی و نقمت آنها قرار می‌گرفتند... آن شب [به] من خیلی... سخت گذشت.»
کلانتری یک با این که برای پذیرش زندانی جدید جا نداشت، مجبور به قبول او شد. ابتدا گوشه حیاط را به او نشان دادند. یک پتو هم گرفت که اگر شب را بخواهد به صبح برساند زیراندازی داشته باشد. مشغول قرآن خواندن بود که افسری او را دید و دستور داد به تاریک‌خانه کلانتری ببرندش. جایی بود در زیرزمین، محل نگهداری موقت مجرمان جنایی. در آن تاریک‌کده حس کرد کس یا کسان دیگری هم هستند. ترسید. در زد، به نگهبان گفت که ناراحتی قلبی دارد و شاید نتواند در هوای خفه اینجا دوام آورد. باور کردند و او را آوردند توی آبدارخانه. هنوز نماز نخوانده بود. آنجا خواند، اما شب را در همان حیاط کلانتری رو به آسمان به سحر رساند. بعد از نماز صبح و بالا آمدن آفتاب کلانتری را خلوت دید. پیرمردی که درجه‌اش نایب یک بود، برایش صبحانه و چای آورد. «صبحانه مفصلی آنجا خوردم.»
زندان لشکر
صبح آن روز آقای خامنه‌ای را به دژبان لشکر 12 بردند و در انتهای راهرو دژبانی منتظر، نگهش داشتند. سرلشکر مین‌باشیان فرمانده جدید لشکر 12 خراسان که از پله‌ها پایین می‌آمد چشمش به روحانی جوانی افتاد که در انتهای راهروست. راهش را به طرف او کج کرد. چند افسر نیز پشت سر او همراهی‌اش می‌کردند. «آمد جلو و با لحن خیلی مهربان از من پرسید... شما را چرا آورده‌اند اینجا؟ گفتم... مرا بازداشت کرده‌اند. گفت چرا؟ ... گفتم می‌گویند برخلاف مصالح کشور... حرف زده‌اید.»
دستور داد نامه مربوطه را بیاورند. آوردند. بنا کرد به خواندن. به میانه‌های نامه که رسید سرش را شروع کرد به تکان دادن، و در انتها چهره‌اش کاملاً تغییر کرد و با لحن خشنی پرسید: «شما چه می‌خواهید... بکنید؟ چه می‌گویید؟... چیزهایی گفتم که ... آتشی شد. گفت [مگر] روسیه دین ندارد؟ آمریکا دین ندارد؟ ببین چقدر پیشرفت کرده‌اند! چه می‌خواهید؟... دو سه جمله [دیگر هم] گفت و بعد... [نامه‌ای که آتش خشم او را شعله‌ور کرده بود] ... داد به آن مأمور و رویش را برگرداند و با کمال بی‌اعتنایی رفت. من دیدم... یکی از آن کسانی که همراهش هستند به من اشاره می‌کند که بیا جلو، مثلاً چیزی بگو، چیزی بخواه... با سر اشاره کردم که [چیزی] نمی‌خواهم.»
محل بعدی، زندان لشکر بود. حدود چهار بعد از ظهر به آن جا رسیدند. تا آن روز زندان برای سیدعلی خامنه‌ای یک اسم بود؛ نه دیده بود و نه وصفش را شنیده بود. او را به اتاقی بردند که افسری جوان در آن نشسته بود؛ و چه اندازه بداخلاق و ترش‌روی. هر آن چه همراهش بود گرفتند. «من درخواست کردم قرآن را بگذارند پهلوی من باشد. قبول کردند. همچنین تقاضا کردم ساعتم هم پهلویم باشد قبول کردند.»
با درخواست او برای نگهداشتن دفترچه یادداشتی که در مسافرت‌ها همراهش بود، موافقت شد. حدیث‌هایی در آن نوشته بود، و نیز خاطرات رخدادهای چند روز گذشته را. بقیه اشیاء، از قلم‌تراش تا فندک را گرفتند. «راهنمایی کردند مرا به راهرویی ... خیلی بلند که دم آن را ... دو سرباز با تفنگ‌های سرنیزه‌دار گرفته بودند... آن افسر دستور داد تفنگ‌ها را عقب بردند [صحنه‌هایی که بعدها و در زندان‌های بعدی عادی بود اینجا عجیب و وحشت‌انگیز به نظر می‌رسید]... بردند توی اتاقی انداختند... و در را بستند و رفتند. من ماندم تنها.»
در این اتاق زیراندازی، پتویی، سکویی برای نشستن یا خوابیدن وجود نداشت. فقط بزرگ بود؛ هم اتاق بزرگ بود، هم پنجره‌اش. بعد معلوم شد که اینجا نه زندان، بلکه انبار است که تبدیل به زندان موقت شده است. به کنار پنجره رفت و محوطه پادگان را رصد کرد. در آن لحظه‌ها او چه می‌دانست سرنوشت، سه بار دیگر او را به این پادگان خواهد فرستاد.
بخش‌هایی از زمین اتاق نمناک بود و سقف در آستانه ریختن. سقف مخروبه تاب باران‌های بهاری را نداشت. و باز در آن لحظه‌ها گمان نمی‌برد که این اتاق نمور نیمه خراب در مقایسه با آنچه که سال‌های بعد از زندان نصیبش خواهد شد، یک تالار پذیرایی است.
در انتظار تیغ
شنیده بود که ریش روحانیان را در زندان می‌تراشند. از بیرجند که راه افتاده بودند، این فکر رهایش نمی‌کرد. گاه موهای نه چندان پرپشت محاسن خود را می‌کشید تا به دردی که با کشاندن تیغ بر صورتش برمی‌خواست، عادت کند. «وحشت عظیمی در دل من بود از آن چه از بیرجند انتظارش را داشتم و آن عبارت بود از تراشیدن ریشْ، خشکِ خشک... منتظرش بودم.»
و آن لحظه از راه رسید و در انباری سابق باز شد. آرایشگر و یک گروهبان در چارچوب در ظاهر شدند. یک صندلی هم با خود آورده بودند. به او اشاره کردند که بیاید و روی صندلی بنشیند. شنیده بود برخی از روحانیان هنگام تراشیدن ریش مقاومت کرده‌اند. شاید حضور گروهبان برای مقابله با این مقاومت‌ها بود. «مقاومتی نداشتم و نکردم. آماده بودم. چون می‌دانستم فایده‌ای ندارد. دست و پای من را می‌گیرند و بعد مقداری کتک می‌زنند و بعد آن کاری که نباید بشود... خواهد شد.»
نشست. منتظر بود دست آرایشگر بالا بیاید و لبه تیغ را روی صورت او مماس کند. ناگهان دید آن چه روی صورت او به راه افتاده دستگاه موزن است. تمام نگرانیها و انتظارهای موحش غیب‌شان زد. «این قدر خوشحال شده بودم... که بی‌اختیار با این سلمانی و با آن گروهبان مرتب بنا کردم حرف زدن و خندیدن... تعجب [می‌کردند] اینها که من چه طور آخوندی هستم که دارند ریشم را کوتاه می‌کنند و من این قدر خوشحالم... [تمام که شد] به او گفتم استاد این آیینه را بده چانه خودم را چند سال است ندیده‌ام... خنده‌اش گرفت. آیینه‌اش را داد. بنا کردم به صورتم نگاه کردن. دیدم بله؛ آدم مثل این که خودش را درست نمی‌شناسد.»
آرایشگر و گروهبان که اکنون سرحال‌تر نشان می‌دادند به آقای خامنه‌ای پیشنهاد کردند اگر نیازی به دست‌شویی دارد می‌تواند با آنها همراه شود؛ و شد. مستراح بیرون این محوطه بود. هنگام برگشت آن افسر عبوسِ در هم، آقای خامنه‌ای را دید و با زبان تمسخر از فاصله‌ای که دور هم بود صدا بلند کرد: «آشیخ! ریش‌ات را زدند!؟ من هم با همان صدای بلند گفتم: بله، و با خنده [ادامه دادم] الحمدالله [مدت‌ها بود] چانه‌ام را ندیده بودم [که] دیدم... احساس کرد من هیچ ناراحتی ندارم. شاید تعجب کرد. دلش می‌خواست که من ناراحت و متأثر و غمگین باشم که نبودم.»
ساعتی بعد اتاق او را عوض کردند. اتاق جدید روشن‌تر بود. نم نداشت، چراغ هم. دو پتو هم دادند. شب شد و سنگینی و تاریکی بر اتاق خیمه زد. شام را توی یَغْلَوی با یک تکه نان ارتشی دادند تو. درست نتوانست بخورد. شب را هم تا صبح با سرما گذراند. پتوها جوابی برای خنکی هوای پادگان نداشتند.
بیگاری
صبح بعد از نماز می‌خواست استراحت کند که شنید از پشت در، سربازی با لهجه روستاهای اطراف قائن می‌گوید: باید بروی بیگاری. لحن بدی داشت. اندیشید؛ این سرباز صفر روستایی دیگر چرا؟ او چرا احساس می‌کند که باید نسبت به یک روحانی دهن‌کجی کند؟ «و این نبود جز تبلیغات شدیدی که در محیط سربازخانه و محیط‌های نظامی علیه روحانیت می‌شد. حالا دستگاه چرا علیه روحانیت این تبلیغات را می‌کرد؟ چون می‌دانست که نهضت به روحانیت وابسته است. درست هم فهمیده بود. دستگاه واقعاً از اول این نهضت را... شناخته بود... [اما] بودند از خودی‌ها که این نهضت را از اول نشناخته بودند؛ هدف و جهت‌گیری آن را نفهمیده بودند.»
بیگاری... می‌دانست بیگاری یعنی کار اجباری، اما چه جور کاری؛ نمی‌دانست. پا به دالان زندان که گذاشت دید که دیگر زندانی‌ها هم ایستاده‌اند؛ شاید 12 نفر. او نفر آخر بود. نفر مقابلش را شناخت: «فاکر». شیخ‌محمدرضا فاکر رویش را برگرداند و به او سلام کرد. جواب داد و دلش آرام گرفت که آشنایی در این انبار بدل از زندان پیدا کرده است. صف زندانی‌ها را به محوطه پادگان بردند.
علف‌های هرز روییده در حیاط را نشان‌شان دادند و گفتند بکنید. تعداد زیادی سرباز، با اسلحه در اطراف آنان نگهبانی می‌دادند.
علاقه نشان داد. زیر آفتاب، هوای خوب، محوطه بزرگ، کمی تحرک، دور از چهاردیواری، کار بدنی... احساس خوبی داشت. «بنا کردم تند تند این علفها را کندن. آقای فاکر که تجربه داشت... و روزهای قبل [بیگاری] آمده بود... به من گفت [که دستت را تند جلو ببر اما آهسته برگردان، یعنی علف را یکباره نکن] ... که خسته شوید و آن افسر هم خیال کند که شما دارید تند تند کار می‌کنید. دیدم راست می‌گوید... تا ساعت 11 حسابی خسته شدیم... خسته و آفتاب خورده و عرق کرده.»
در این ساعت زندانیان را به محل‌شان بازگرداندند. نفسی که تازه کرد، دفترچه یادداشت را به دست گرفت و شروع کرد به نوشتن. یاد سعدی بزرگ افتاد که در طرابلس شام اسیر فرنگان شد و به «کار گِل» مجبورش کردند. شیخ را در طرابلس به کار گِل، وادار کردند و او را در مشهد به کار گُل. در همان کار گُل، شماری از آشنایان خود را پیدا کرده بود. «بعضی از معممین بودند و بعضی از جوان‌های غیرمعمم. از جمله [دستگیرشدگان] پیرمرد سیدی که روبه‌روی مدرسه نواب فالوده‌فروشی داشت. او با طلبه‌ها مرتبط بود، اعلامیه پخش کرده بود، اما دلیل و مدرکی نداشتند؛ به جرم این که فالوده مجانی به طلبه‌ها داده، همراه شاگردش دستگیر و زندانی شده بود. پیرمرد شلوغی بود. از اتاقش فریاد می‌کشید: من چه کار کرده‌ام؟ چرا مرا آورده‌اید زندان [که] ... نقره‌داغ کنید؟ اگر دلیلی دارید بگویید. جریان دستگیری‌اش را شیرین و شنیدنی می‌گفت. می‌نشستیم روی زمین، افسر مراقب هم روی صندلی مانندی می‌نشست. او می‌گفت و ما می‌خندیدیم.»
امیرپرویز پویان هم میان دستگیرشدگان بود. آن زمان عقاید اسلامی او را به این پادگان کشانده بود. همو، هفت سال بعد، یکی از بنیانگذاران سازمان چریک‌های فدایی خلق شد.
بازجویی
سرهنگ شیدفر، بازرس لشکر 12 خراسان که دستور تحویل گرفتن آقای خامنه‌ای را به دژبان پادگان مشهد داده بود، به اطلاع ساواک رساند که این زندانی ممنوع‌الملاقات آماده بازجویی است. شاید دو روز بعد او را به مقر ساواک بردند. ابتدا انگشت‌نگاری کردند. قبل از آن، عکسی از او گرفتند که شماره 731 را روی سینه خود داشت. سپس 27 مشخصه مندرج در برگه انگشت‌نگاری، از مشخصات شناسنامه‌ای گرفته تا نشانی سکونت قم و مشهد، رنگ چهره (گندم‌گون)، مو (مشکی)، ریش و سبیل (دارد) و ... عادت ویژه (سیگار) را پر کردند.
ساعت 9:30 صبح 22 خرداد، ساواک بازجویی مکتوب خود را از سیدعلی خامنه‌ای آغاز کرد؛ و این نخستین بازخواست سیاسی دستگاه امنیتی از او بود:
س: مشخصات کامل خود را بیان نمایید.
ج: نام: علی. شهرت: خامنه‌ای. فرزند: حاج‌سیدجواد. متولد: 1318، مشهد. شناسنامه: 217، مشهد. شغل: محصل علوم دینی. آدرس: مشهد، کوچه ارگ، منزل آیت‌الله خامنه‌ای. مجرد. باسواد.
س: آیا سابقه محکومیت کیفری و غیره دارید یا خیر؟
ج: خیر.
س: آیا در احزاب و جمعیت‌ها و انجمن‌ها عضویت دارید یا خیر؟
ج: ندارم.
س: آیا متعهد به راست‌گویی می‌شوید؟
ج: بله.
س: در چه تاریخی از مشهد به طرف بیرجند حرکت کرده‌اید؟
ج: روز پنجم خرداد (دوم محرم) به طرف بیرجند رفته‌ام.
س: برای چه منظوری به بیرجند رفته‌اید؟
ج: برای رفتن به منبر.
س: آیا تا به حال به بیرجند رفته‌اید؟
ج: بلی. دو مرتبه.
س: در منبر از چه نوع مطالبی صحبت و بحث می‌کردید؟
ج: از آیات و اخبار قرآن.
س: در کدام‌یک از تکایا و مجالس بیرجند منبر رفته‌اید؟
ج: تقریباً در همه منبر رفته‌ام.
س: نام هر یک را که می‌دانید بنویسید.
ج: منازل: شمشادی، راغبی، نهاوندی، ملکوتی، نیازی، سادسی. و مساجد و تکایای: دختر آخوند، مصلی، کبابی و فرزانه.
س: در منزل آقای راغبی بالای منبر چه مطالبی ایراد کرده‌اید؟
ج: در اطراف آیه شریفة : یا ایها‌الذین آمنوا استجیبو لله [انفال/ 24] ... و درباره حیات معنوی و علل این که چرا جامعه مسلمین ممکن است از آن محروم بماند.
س: برابر گزارش مأمورین به جز مطالب ذکر شده صحبت‌های دیگری هم نموده‌اید. آن صحبت‌ها در چه مورد بوده است؟
ج: صحبت دیگری نکرده‌ام. در ضمن این که بیان می‌کردم که چرا جامعه مسلمانان از حیات معنوی محرومند، گفتم علت‌العلل این محرومیت دور ماندن از حقایق قرآنی است؛ حقایقی که چون بیان آنها با منافع بیشتر ثروتمندان و متنفذین اجتماع مخالفت دارد کسی جرأت اظهار آنها را در مقابل این اشخاص ندارد، ولی من که چندان دلبستگی و علاقه مادی ندارم، آن را در این مجلس می‌گویم. توضیح آن که صاحب منزل [= راغبی] از اعیان بنام و ثروتمندان بیرجند است.
س: شما در مجلس آقای راغبی اظهار داشته‌اید که علت فقر و بیچارگی مردم این است که من و شما و روحانیون نمی‌توانیم سخنان حق را گفته و در دل ما حبس است. نه دستگاه رادیو می‌تواند حق را بگوید، نه روحانیون، نه مطبوعات. همه در اختیار یک عده‌ای است که حقوق مردم را خورده و مردم را به سواری و باربری عادت داده‌اند. و همچنین اضافه کرده‌اید که یکی می‌گوید پلیس سراغ تو را می‌گیرد و دیگری می‌گوید رئیس شهربانی دنبال تو می‌گشت.
ج: قسمت اول گزارش «علت فقر و بیچارگی...» در مورد بیان همان مطالبی است که در فوق گفته شد. و اما راجع به این که «یکی می‌گوید پلیس...» ابداً به یادم نیست که در آن منبر گفته باشم و اصولاً بحث من در آن منبر ارتباط با شغل و وظیفه پلیس نداشت، و این قسمت که «وسایل تبلیغی در اختیار عده‌ای است...» توضیح آن که مأمورین رادیو و گردانندگان مطبوعات با این که از بودجه مردم ارتزاق می‌کنند، مطالب اخلاقی ودینی و آموزنده کمتر در اختیار آنان می‌گذارند.
س: در منزل سادسی چه مطالبی بیان کرده‌اید؟
ج: دقیقاً در خاطرم نمانده است. گمان می‌کنم ارزش معنوی مبلغ روحانی در اجتماع سخن گفته‌ام.
س: اظهار نموده‌اید که اتفاقاتی در قم افتاده و عمامه‌های علما را سوخته‌اند و به ریش‌سفیدهای ما چوب زده‌اند؛ مردم چشم و گوش خود را باز کنید و مغز خود را به کار اندازید. اولاً شما از قم چگونه اطلاع داشته‌اید؟ و ثانیاً با گفتار شما در منبر که می‌فرمایید در ارزش معنوی مبلغ و روحانی در اجتماع بوده، مغایرت دارد.
ج: بنده محصل قم هستم. یک روز که بر حسب عادت طلاب از منزل خود به طرف آستانه می‌رفتم، دیدم جمعی از طلاب با اضطراب به من برخورد کرده و گفتند خیابان ناامن است و یک مشت جوان بی‌سروپا به طلاب حمله می‌کنند. من قانع نشده و به خیابان رفتم، ولی واقعه‌ای اتفاق افتاد که مجبور شدم در کوچه‌ای پنهان شوم. دیدم جمعی جوان قوی هیکل به طرف عمامه‌بسرها حمله می‌برند و از هر نوع توهین فروگذار نمی‌کنند. حتی به خود من هم حمله کردند. و اگر جمعیت جلو کوچه ارک واقع در خیابان ارم نبود و بین من و مهاجمین حائل نمی‌شدند به طور حتم عمامه خود را از دست داده و در عوض چند ضربه چوب و مشت نوش‌جان می‌کردم. و اما ارتباط این مطالب با موضوع مورد بحث در منبر، آن که به مناسبت می‌گفتم روحانیون مورد حملات این اشخاص هستند و با وجود این از شغل خود دست نمی‌کشند؛ پس سخنان آنها باید یک جنبه معنوی داشته باشد.
س: شما در سخنرانی خود اظهار داشته‌اید که روزی که بیرجند آمده‌ام آقای رئیس شهربانی مأمور دنبال من می‌فرستد که شما بیا التزام بده که حرفی در منبر برخلاف نگویی. آیا این پیشنهاد به ضرر شما بود؟ در ثانی شما از کجا اطلاع داشتید که در شهربانی بایستی التزام بدهید؟
ج: در مورد سئوال اول ابداً معتقد نیستم که این پیشنهاد به ضرر من بوده است. در مورد دوم؛ اولاً از رفقای منبری التزام گرفته بودند و در ثانی مأمور شهربانی در میان کوچه ورقه‌ای به من ارائه داد که آقا این را امضا کنید. من هم چون بعد از مجلس و در حال خستگی و به علاوه در میان جمعیت بودم، گفتم: بیا مدرسه (محل سکونتم) تا امضا کنم. نیامد.
س: اظهارات خود را به چه وسیله گواهی می‌نمایید؟
ج: امضا می‌کنم.
آزادی از زندان لشکر
بیگاری روزهای بعد، کارگُل نبود؛ بیل و کلنگ تاشوی سربازی دادند دست زندانیان و آنان را وا‌داشتند جاده‌های خاکی پادگان را هموار کنند. «پس از گذشت سه روز از بازداشت من، یکی از افسران به زندان آمده، گفت: فردا آزاد می‌شوی. از این خبر بسیار تعجب کردم و با خود گفتم: شاید یکی از دوستانم نزد کسی از وابستگان رژیم برای آزادی من وساطت کرده است. و در حالی که غرق تفکر در این موضوع بودم به قرآن کریم تفأل زدم، آیه کریمه: فلایستطیعون توصی‍ة ولا الی اهلهم یرجعون (یس/50) [پس نه قدرت وصیت و سفارش پیدا می‌کنند و نه می‌توانند به سوی کسان خود بازگردند.] توجهم را به خود جلب کرد.»
لابد کار ساواک با وی تمام شده بود که در 25 خرداد به لشکر 12 خراسان اعلام کرد «غیرنظامی سیدعلی فرزند سیدجواد، شهرت خامنه‌ای... بدون قید و شرط آزاد» شود.
اما چند روز بیشتر در پادگان نگهش داشتند تا این که خبر آزادی همه زندانیان از راه رسید. «تعجب... کردیم. همه‌مان را آزاد کردند... در آن زندان هیچ‌کس را [نگه نداشتند] ... همه آنهایی که بودیم با هم آزادمان کردند... فقط یک شیخی باقی ماند به نام جعفریان... ارتباط با بیت یکی از آقایان داشت؛ آقای قمی... [حتماًً] می‌خواستند از او حرفی ... بکشند... تا سه ماه بعد زندان بود یا بیشتر.»
سیدعلی راه خانه پدری را در پیش گرفت، در حالی که چهره‌اش دیگرگون بود. او ریش نداشت. دیدار پسر برای پدر و مادر آن هم پس از خطرات بی‌سابقه‌ای که از سر گذرانده، موهبتی بود که تغییر چهره، چندان در برابرش به چشم نمی‌آید. فقط وقتی «برادرهایم دیدند من بی‌ریش وارد شدم خیلی برایشان جالب بود.»
دیدار با آیت‌الله میلانی
پس از آزادی از زندان لشکر، آیت‌الله میلانی به دیدن آقای خامنه‌ای آمد. چند روز بعد، بازدید ایشان را پس داد. آیت‌الله میلانی از ریش شاگرد خود هم پرسید. «تا مرا دید گفت هنوز ریشتان درنیامده؟ گفتم نه... عجله ندارم.»
در این دیدارها آیت‌الله میلانی از آنچه که در 15 خرداد و پس از آن پدید آمده بود، ابراز نارضایتی کرد. او با این تحلیل که مهمترین طبقه اجتماعی جوانان هستند و در میان آنها بهترین‌شان جوانان متدین و از این بین ارجمندترین آنها کسانی که شهامت اقدام دارند و شجاعت به خرج می‌دهند، کشته شده، از بین رفته‌اند، چنین نتیجه می‌گرفت که ما ضرر کرده‌ایم. «البته این منطق را همان وقت بنده که خُب، طلبه‌ای بودم هیچ قبول نمی‌کردم. شاید با ایشان مقداری بحث هم می‌کردیم، ولیکن خُب، ایشان استاد بود، بزرگ بود [و من نمی‌خواستم در] بحث با ایشان گستاخی [نشان دهم].»
آقای خامنه‌ای در برابر مواضع آقای میلانی از خود می‌پرسید: جوان‌های اهل اقدام و شجاع چه زمانی باید خود را نشان دهند؟ درست است که در چنین رخدادهای خونینی چند تن کشته می‌شوند، اما از قِبَل آن، افراد بیشتری انگیزه مبارزه پیدا می‌کنند و میدان‌دار می‌شوند. کسی که در مشهد «رفتار بی‌نظیری بین علما داشت مرحوم آشیخ‌مجتبی قزوینی بود... ملایی بود که این‌گونه کارها از او اصلاً انتظار و توقع نمی‌رفت. مرد زاهدی بود. گوشه‌گیر بود. حتی برای درس و بحث به مسجد و مدرس عمومی نمی‌آمد. توی خانه‌اش تدریس می‌کرد... اهل سیاست نبود... مشرب ضدفلسفی داشت و با کسانی که اهل فلسفه بودند به کلی مخالف بود؛ از جمله با آقای خمینی و آیت‌الله میلانی... که معروف بودند به مکتب فلسفه و عرفان... اما ... می‌گفت پرچم اسلام امروز دست [آقای خمینی] است و بر همه واجب است که از او اطاعت کنند... مرحوم آشیخ‌مجتبی... مرد بسیار تند و پرجوشی بود که این در... اثناء کار معلوم شد و قبلاً نه، هیچ مشخص نبود که این مرد چقدر در باطن خودش جوش و خروش دارد.»
آیت‌الله میلانی در کار مبارزه با حکومت محمدرضا پهلوی سلیقه و اعتقاد خود را داشت؛ سلیقه‌ای که با اندک روحانیان مبارز مشهد، از جمله آقای خامنه‌ای، تفاوت می‌کرد. این فاصله هر چند، هرگز پر نشد و گاه به نقار، دلخوری و قهر رسید، اما آقای میلانی نسبت به آنچه که امام خمینی پیش گرفته بود، باور داشت، به آن احترام می‌گذاشت و گاه باور خویش را به مرحله اقدام و عمل نیز می‌رساند. در پی وفات آیت‌الله بروجردی، شاه به آقای میلانی پیام می‌فرستد که آماده است با حمایت کامل از حوزه علمیه مشهد، آن را مرکز علوم دینی ایران قرار دهد؛ مشهد جایگزین قم گردد؛ عمده شهریه طلاب ایران از طریق آقای میلانی توزیع گردد. آیت‌الله میلانی نپذیرفت. در پی پاسخ منفی آقای میلانی بود که محمدرضا پهلوی، وفات آیت‌الله بروجردی را به آیت‌الله سیدمحسن حکیم تسلیت گفت. آقای میلانی بعدها، در سال 1343 ضمن بازگویی این ماجرا به محمدمهدی عبدخدایی تأکید کرد: من حاج‌آقا روح‌الله، سلام‌الله علیه را رها نخواهم کرد.
دیدار با دوست فراری
اوایل ماه صفر بود. هفته‌ای (شاید) از آزادی سیدعلی خامنه‌ای نمی‌گذشت که خبر دادند شخصی دم در خانه با او کار دارد. یکی از دوستانش بود. او را با خود سر کوچه برد. گفت آنجا کسی منتظرش است. فردی را نشانش داد که نمی‌شناخت. مردی بود عینک زده، کراوات بسته، ریش تراشیده، که سابقه‌ای در بایگانی ذهن برای او نیافت. «تعجب کردم که این شخص کیست و با من چه کار دارد؟ نزدیک رفتم.»
شناخت. او کسی جز دوست روحانی، یار پخش اعلامیه‌ها، و رفیق فراری او، آقاسیدجعفر قمی نبود. تغییر چهره و لباس داده بود تا به دست نیروهای امنیتی نیفتد. تعقیب و گریزها از زمانی شروع شده بود که ساواک دست قمی را در توزیع اعلامیه‌ها دخیل دانسته بود. اما مهمترین اقدام آقاسیدجعفر تهیه و چاپ نشریه‌ای به نام فریاد بود. پس از حوادث 15 خرداد او دو شماره از این جریده را منتشر کرد که در آن شرایط اقدامی متهورانه بود. برخی عناوین فریاد «شاه و علم دیوانه شده‌اند» و «عربده‌های مستانه شاه» بود. در نخستین شماره، اشعاری نیز در تمجید از امام درج شده بود:
آیت‌الله خمینــی آیـت‌اللهی تـوراســت مرجع تقلید مایی حق خون‌خواهی توراست
ما درودت می‌فرستیم و سلامت می‌کنیم روزگـار تلـخ را شـیرین بـه کـامت می‌کنیم
مطلبی که آنجا نوشته بود، عجیب چیزهایی تند، از شعر و نثر، و این قدر [علیه] شاه گفته بود که دیگر فوق آن متصور نبود. شاید هتاک‌ترین و افشاءترین و کشف‌ترین انتقادها و بدگویی‌هایی بود که نسبت به شاه انجام می‌شد.
دوست فراری گفت اگر گیر بیفتد کشته خواهد شد. آقاجعفر بیماری قلبی داشت؛ اگر دستگیر می‌شد و زیر کتک و فشار می‌رفت، امکان داشت سکته کند و از بین برود. گفت تا مدت‌ها باید پنهان باشد. گفتم «به هر حال خانه ما تا هر وقت که دلت بخواهد می‌توانی باشی... پدرم بایستی اجازه میداد. رفتم گفتم... پدرم آقاجعفر را می‌شناخت. با من خیلی رفیق بود... رفت و آمد زیادی می‌کرد. [به پدرم] گفتم آقاجعفر تحت تعقیب است و می‌خواهد منزل ما بماند... اجازه می‌دهید؟ پدرم گفت به او بگو که هر چه می‌خواهد این جا بماند... خیلی خوشحال شدم از این که پدرم مخالفتی نکرد... آمدم گفتم که ... آقایم می‌گوید که هر چه می‌خواهد این جا بماند. خیلی خوشحال شد. راحت شد.»
همین روزها و شبها که آقاسیدجعفر قمی در بیرونی خانه حاج‌سیدجواد پنهان بود، اکبر هاشمی رفسنجانی راهش به مشهد افتاد و سری به خانه دوستش، سیدعلی خامنه‌ای زد. «آقاجعفر توی ایوان نشسته بود و پرده کشیده بودیم. دیده نمی‌شد. آقای هاشمی هم توی اتاق روبه‌روی همین ایوان بود. با هم صحبت می‌کردیم. گفت شنیده‌ام آقاجعفر فرار کرده... معلوم نیست کجاست... من نگفتم آقاجعفر اینجاست... حتی مادر و برادر آقاجعفر که مشهد بودند خبر نشدند.»
آقاجعفر آنقدر ماند که دیگر خسته شد. قصد کرد مشهد را ترک کند. «تا گرگان او را همراهی کردم.»
آنجا، در شهر گرگان، متوجه شد که خبر حوادث پیش و پس 15 خرداد به برخی شهرها، مثل گرگان نرسیده، یا اگر رسیده، آن تأثیری که بتواند بر فضای شهر بگذارد، نداشته است. «از نزدیک دیدم که در آنجا هیچ خبری نیست و گویی که در محرم امسال که صَفَرش ما در گرگان بودیم، هیچ واقعه‌ای اتفاق نیفتاده. این بود که تصمیم گرفتم یک سفر منبری، سال دیگر بیایم گرگان.»
زدودن گرد رخوت
در این دوره، مشهد، رخوتی سیاسی را پشت سر می‌گذاشت که غیر از سنت‌های بار شده بر دوش او، از قفل و بندی که توسط حکومت به دست و پای شهرهای بزرگ، از جمله مشهد زده شده بود، رنج می‌کشید. چند اقدام برای زدودن آن رخوت شکل گرفت.
اول: زمانی که علمای بزرگ از شهرهای مهم ایران به تهران هجرت کردند تا در حمایت از امام خمینی ابراز وجود کرده، برای آزادی ایشان تلاش نمایند، آیت‌الله مرعشی نجفی نیز از قم به پایتخت آمد. پیش از بازگشت علما به شهرهای خود، آیت‌الله مرعشی نجفی در 27 شهریور 1342 به مشهد رفت و با این که آیت‌الله میلانی در تهران بود، به منزل او وارد شد. این سفر زیارتی هفت روز طول کشید.
حضور آقای مرعشی فرصتی به دست داد تا شاید جو ترس‌زده مشهد و رعب حاکم بر شهر که وجه مشترک همه شهرهای ایران بود، شکسته شود. «ما... ترتیباتی آماده کردیم که همه علماء... معروفین و موجهین... و بسیاری از مردم مشهد به دیدن آقای نجفی بیایند و در آنجا اظهاراتی بشود، اعلامیه‌هایی پخش بشود و گفته‌هایی صادر بشود.»
در زمان توقف آقای مرعشی، اعلامیه‌ای نیز نوشته و توزیع شد که در آن از حرکت امام خمینی حمایت شده بود. در سکون و سکوت تابستان 1342، شاید این نخستین صدای مکتوب در مشهد بود که موج برمی‌داشت و در نگاه‌ها و دل‌ها می‌نشست.
دوم: انتخابات مجلس شورای ملی نیز در شهریورماه برگزار می‌شد که از طرف همه علماء و مراجع تحریم شد. برای نمونه در 19 مرداد آیت‌الله میلانی در پاسخ به پرسش عده‌ای از اهالی اصفهان و نمایندگان اصناف تهران درباره شرکت در انتخابات، آن را تحریم کرد. در ابتدا قرار شد مردم تشویق شوند به گرفتن کارت الکترال، اما پای صندوق‌های رأی حاضر نشوند تا از این طریق رسمیت و مشروعیت انتخابات از بین برود. «چیز بدی نبود. یعنی حرکتی به مردم میداد. مردم مشهد که در همه عمرشان پای صندوق انتخابات نرفته بودند و ندیده بودند؛ متدینین و کسبه و اهل علم و کسانی که اصلاً دنبال مسئله انتخابات... نبودند، این جا به خاطر دستور آقایان رفتند کارت الکترال گرفتند.»
حرکت تازه‌ای در مشهد شروع شد، اما در میانه راه از تهران خبر رسید که کارت الکترال نگیرید. هر چند این دستور از تهران رسیده بود اما منشأ آن روشن نشد.
سوم: اقدام دیگری که مردم مشهد را به تحرک واداشت، حمایت از علمای بزرگ بود. گروه‌هایی از مردم با نام و نشان، حمایت خود را از علماء روی کاغذ نوشتند و اعلام کردند بسیاری از روحانیان مشهد در این حرکت دخیل بودند، حدود 80 هزار برگه حمایت جمع شد. «چیز عجیبی بود. کاسب، تاجر، بازاری... نوشته بودند اینجانب حمایت خود را از آیت‌الله... خمینی، آیت‌الله میلانی [یا هر دو]... آیت‌الله شریعتمداری... انواع و اقسام صورت‌های قضیه را نوشته بودند، اعلام می‌دارم، بعد امضاء [کرده بودند.] مردم مثل این که لج دارند به رخ دستگاه بکشند که من فلانی هستم و دارم این کار را می‌کنم. هیچ... پنهان‌کاری وجود نداشت.»
بازگشت به قم
قم در سکوت
حوزه علمیه قم پس از 15 خرداد، هم به دلیل تعطیلی سنتی ماه‌های محرم و صفر و نیز فرارسیدن فصل تابستان، و همچنین سرکوب نهضت که اوج آن با دستگیری امام خمینی و انتقال ایشان به تهران آغاز گشت، در محاق سکوتی تحمیلی بسر می‌برد. منشأ همه خبرها در تهران بود؛ جایی که علمای بزرگ شهرها برای اعتراض به دستگیری امام و شماری از روحانیان گرد آمده بودند. روز سوم تیرماه، وقتی ساواک قم متوجه شد که تلگرامی با امضاء 250 طلبه حوزه علمیه قم در طرفداری از امام خمینی، خطاب به وی ارسال شده است، تعجب کرد.
اما این تحرکات نگرانی دستگاه امنیتی را در پی نداشت. شهر قم، کوفته‌تر از آن بود که بتواند حرکتی تازه از خود نشان دهد. در چهلم رخداد 15 خرداد، جلسه، اعلامیه، سخنرانی یا اقدامی که خبرش ارزش ارسال به تهران داشته باشد، به چشم نمی‌خورد. زبان اسناد ساواک ساکت است. در این اوان سیدمصطفی خمینی که امور جاری پدر زندانی‌اش را انجام میداد تحت‌نظر بود و حداقل دو بار به شهربانی و ساواک احضار شد و اخطار گرفت. تعمیر مدرسه فیضیه ابتدا توسط اوقاف آغاز گشت و سپس به درخواست آقای گلپایگانی به ایشان سپرده شد تا ادامه یابد. تحلیل حکومت این بود که اگر اوقاف مدرسه را بسازد، خواهند گفت دولت خراب کرد، خودش هم دارد می‌سازد. دولت غیر از تهاجمات نظامی و انتظامی نیمه خردادماه، دست به حمله‌های تبلیغاتی هم زد، و با چاپ و توزیع اعلامیه‌هایی علیه امام خمینی افشاگری کرد! این اعلامیه‌ها در قم هم پخش شد. اعلامیه آقای محمدصادق روحانی اما، تندترین نوشته‌ای بود که در این زمان علیه حکومت و ارکان آن منتشر گردید؛ صدایی بود که از یک دست برمی‌خاست.
درس‌های حوزه علمیه قم، بیستم مهر 1342 آغاز شد. علماء و مراجع در این زمان تهران را ترک کرده به شهرهای محل اقامت خود بازگشته بودند. آقای شریعتمداری در ابتدای شروع درس، سخنان مفصلی درباره حوادث چند ماه اخیر ایراد کرد که به شکل جزوه‌ای منتشر شد.
سیدعلی خامنه‌ای وقتی وارد قم شد، آنچه می‌دید تفاوتی فراوان با آنچه هنگام ترک قم دیده بود داشت. «سکوت و دلمردگی وقیحی در تمام فضای قم حکمفرما بود. علت هم این بود که بعد از قضایای 15 خرداد... کسی که رعب طلبه‌ها را بشکند و به آنها یک امید بدهد در قم وجود نداشت... منتهی نشاط و جوانی طلاب دست‌اندرکار همه چیز را می‌پوشانید.»
تشکیلات و سازمان‌دهی
خیلی زود با دوستان هم‌رأی خود تماس گرفت، مشورت کرد، پیشنهاد داد، تا نشست‌ها و جلسه‌هایی برگزار شود؛ دور هم جمع شوند، بگویند، بشنوند؛ کاری کنند بذر نهضتی که به دست استادشان کاشته شده، بی‌آب نماند. کارگردانان یکی از این جلسه‌ها که با شرکت‌کنندگان زیادی تشکیل می‌شد آقایان خامنه‌ای، هاشمی رفسنجانی، علی‌اصغر مروارید و مهدی ربانی املشی [شاید] بودند. «ما از فضلاء و طلاب و مدرسین دعوت کردیم... جمع بشوند راجع به این که چه باید بکنیم با هم بحث کنیم.»
شمار شرکت‌کنندگان گاه تا 40 نفر می‌رسید. نخستین تجربه بود. افراد زیاد، آراء، پرسش‌ها و حرف‌های زیادی هم در پی داشت. گاه نشستی که سه ساعت زمان برده بود، عملاً بدون نتیجه‌گیری به پایان می‌رسید، اما کارگردانان جلسه را آموخته‌تر و ورزیده‌تر می‌کرد. این نخستین مشق‌های سازمان‌دهی و تشکیلات آقای خامنه‌ای و هم‌ردیفان فکری او بود.
جلسه دیگری که با افراد کمتری برگزار می‌گردید، مایه‌های تشکیلاتی داشت. چیزی شبیه به تأسیس یک حزب، که «منتهی شد به ایجاد یک تشکیلات. یک تشکیلاتی به وجود آوردیم، اساسنامه‌ای هم نوشتیم.»
تعداد اعضاء این نشست یازده نفر بود. معروف شد به جلسه یازده‌نفری. آقایان حسینعلی منتظری، عبدالرحیم ربانی شیرازی، اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدعلی خامنه‌ای، سیدمحمد خامنه‌ای، محمدتقی مصباح‌یزدی، ابراهیم امینی نجف‌آبادی، احمد آذری قمی، علی قدوسی، مهدی حائری‌تهرانی و علی مشکینی اعضای آن بودند. «این جلسه به طور مستمر... تشکیل می‌شد در قم. توی منزل دوستان می‌نشستیم. خیلی با صمیمیت، با شور و هیجان بسیار، با امید خیلی زیاد... [تا] بتوانیم تشکلی درست کنیم؛ اول در سطح حوزه‌ها... بعد به تدریج در سطح امور جامعه.»
پوششی که برای این تشکیلات در نظر گرفتند تجدیدنظر در کتاب‌های درسی حوزه علمیه بود. آقای مصباح یزدی، منشی جلسه بود و صورت جلسه‌ها را می‌نوشت. برای این که موضوعات لو نرود، الفبایی را مبنای نگارش گزارش خود قرار داد و در واقع خطی اختراع کرد. «آقای مصباح تا آخرش هم الحمدالله گیر نیفتاد، از بس که ایشان آرام و با ملاحظه کار می‌کرد.»
اعضاء این جلسه حق عضویت پرداخت می‌کردند. گزارش‌های آن جلسه بزرگ‌تر در این نشست مطرح می‌شد، اما خبری از این جلسه به آن یکی داده نمی‌شد. این جلسه بعدها لو رفت و آن زمانی بود که ساواک در تفتیش خانه آقای آذری قمی به اساسنامه این جلسه دست پیدا کرد و از مفاد آن پی به اهمیت آن برد. «در ماده اول اساسنامه موصوف اشاره به ارکان جمعیتی شده که شامل هشت قسمت به شرح زیر: شورای عالی مؤسسان، شعبه امور مالی، سازمان تبلیغات و تعلیمات، سازمان اطلاعات و ارتباطات، شعبه بازرسی، شعبه شهرستان، دایره مستشاری و دادگاه می‌باشد، که به طور کلی مطالب مندرج در اساسنامه حکایت از فعالیت احتمالی مخفی جمعیتی نموده و نشان می‌دهد که تنظیم‌کنندگان اساسنامه مذکور در اداره کردن جمعیت مخفی دارای اطلاعات کافی بوده‌اند.»
در کنار این دو، جلسه سومی هم راه افتاد که بنیان جامعه مدرسین امروز است. «ما جزو کسانی هستیم که در اولین نشست‌های جامعه مدرسین عضو بودیم، شرکت داشتیم. هم بنده بودم، هم به نظرم آقای هاشمی بود... آقایان [علی] مشکینی، ربانی شیرازی، [ناصر] مکارم و... یک عده مسن‌ترها هم شرکت می‌کردند.»
این جلسه‌ها، به ویژه تصمیماتی که در جلسه همگانی‌تر گرفته می‌شد و به اجرا درمی‌آمد، فضای حوزه علمیه قم را تغییر داد. از آن جمله بود برپایی مراسمی در مسجد اعظم؛ [شاید جشن بعثت بود، شاید مراسمی برای مرحوم طیب حاج‌رضایی] عکس امام را نیز در این مراسم حاضر کردند؛ بدل از این که آیت‌الله خمینی شرکت کرده است. پا به رکاب‌ها و دست‌اندرکاران این تصمیمات، کسانی غیر از اعضاء جلسه بودند؛ طلبه‌های جوان و علاقه‌مند. این تحرکات فضای بسته و مغموم قم را باز کرد. «[فضای قم بی‌شباهت به یک] روز گرفتة زمستانی که آسمان را یک لحاف کرسی ابر پوشانیده است [نبود.] از بس که اختناق بود. این کار که انجام گرفت... یک دفعه دل‌هامان شاد شد... به نظرم مثل [یک روز] ابری بود، [پر ابر] که گوشه‌ای ابر رقیق‌تر می‌شود، [نازک‌تر می‌شود] و آفتاب [خودی نشان می‌دهد]. خوشحال بودم که مشهود نیستیم. یعنی هیچ‌کس توی آن جمع نمی‌دانست که ما این کار را... برنامه‌ریزی کرده‌ایم.»
آن جلسه پرشمار و همگانی رفته رفته کوچک شد؛ یا خودشان نمی‌آمدند، یا اعضاء اصلی در نشست‌های بعدی خبرشان نمی‌کردند.
دیدار با آقای کمال‌وند
دی ماه بود که شنید آیت‌الله روح‌الله کمال‌وند (1343ش-1319ق) وارد قم شده و در خانه آقای سیدحسن طاهری خرم‌آبادی است. تصمیم گرفتند به دیدنش بروند، بروند و بگویند که با علمای بزرگ مذاکره کند، از آنها بخواهد با طلاب و فضلای صاحب‌انگیزه همکاری کنند، وارد میدان شوند؛ کارها بدون حضور آنان پیش نمی‌رود؛ طلبه‌ها تنها هستند؛ آقای کمال‌وند به مراجع بگوید که این جوانان از آنها گلایه‌مند هستند. «عمدتاً گله از آقای شریعتمداری و گلپایگانی بود که آن روزها تن به کارهای مورد علاقه [طلاب] نمی‌دادند.»
از این دست دیدارها بسیار کرده بودند؛ با مراجعی چون آیات شریعتمداری گلپایگانی، سیداحمد زنجانی، مرتضی حائری، سیدمحمد محقق داماد. تصمیم این دیدارها در آن نشست همگانی گرفته می‌شد. اعضاء تقسیم می‌شدند. هر گروه سراغ یکی از آقایان می‌رفت. و یک بار آقای خامنه‌ای همراه کسانی شد که باید به دیدار آیت‌الله گلپایگانی می‌رفتند. «یک بی‌اعتنایی آن شب ایشان به ما کرد که من یادم نمی‌رود؛ از بس که با سردی و بی‌اعتنایی برخورد کرد... البته بعدها ایشان الحمدالله... در غیاب امام که... نجف بودند... تنها کسی از بزرگان که در مقاطعی چیزی می‌گفت و اظهار وجود می‌کرد آقای گلپایگانی بود.»
چهار نفر شدند؛ او، و سیدمحمد، برادرش، شیخ‌حسین ابراهیمی «و نفر چهارم که یادم نمی‌آید.» وقتی درخواست‌شان را با آقای طاهری خرم‌آبادی در میان گذاشتند، گفت که امشب آقای داماد هم به دیدن آقای کمال‌وند می‌آید. هوا سرد بود و کرسی خانه آقای طاهری گرم. در حضور آقای داماد، حرف‌های‌شان را به آقای کمال‌وند زدند. «ما می‌خواستیم به او بگوییم که او کاری بکند. آقایان علماء را ببیند و وادار کند [به مبارزه و میدان‌داری.]»
آقای محقق داماد دنبال حرف جوانتر‌ها را گرفت و با همان لهجه شیرین یزدی و آمیخته به مطایبه و در تأیید گفته‌های آنها سخن گفت. آقای خامنه‌ای فهمید که مراد آقای داماد از بی‌اعتقادی برخی به مبارزه نکردن، آقای شریعتمداری است. «خلاصه می‌خواست بگوید که اینها زمینه را جوری فراهم کردند که آقای خمینی گیر بیفتد... که خیالشان راحت بشود. تعبیر ایشان این بود.»
حرف‌ها به اندازه کرسی گرم شده بود که آقای شریعتمداری هم به این جمع اضافه گردید. دنباله گفت‌وگوها قطع شد. حالا حرف‌ها به سردی فضای اتاق بود. گفته‌ها ادامه یافت، اما آقای شریعتمداری کسی نبود که به سادگی مجاب شود. هم آرام بود، هم ظاهری منطقی داشت و هم در بحث‌ها جبهه‌گیری نمی‌کرد، و اگر می‌کرد بسیار ملایم و جابه‌جا شونده بود. «می‌گفت، آره این جوری، شاید هم آن جوری، اما خب ممکن است این جوری، باز هم شاید آن جوری... مرتب این طرف و آن طرف می‌انداخت که آدم نمی‌توانست مجابش کند... در درس هم همین طور بود.»
نبض سیاسی آقای شریعتمداری برای امام خمینی و پیروان او پنهان نبود. بارها آن را حس کرده بودند. می‌دانستند که وی تمایلی برای حضور در میدان سیاست ندارد. برای آقای خامنه‌ای و دوستان مبارزش روشن بود که امام خمینی نگاه خوش‌بینانه‌ای به مشی سیاسی آقای شریعتمداری ندارد. امام این باور خود را با اعزام آقای هاشمی رفسنجانی به مشهد نشان داده بود. «ایشان آقای هاشمی را فرستادند مشهد پیش آقای میلانی و پیغام دادند ... و گفتند ... که ما متأسفانه آقای شریعتمداری را از دست دادیم.»
آقای خامنه‌ای می‌دید که حرکت آقای شریعتمداری به سمتی است که در نهایت او را تبدیل به «پاپ» ایران می‌کند؛ حرکت به طرف شخصیت محترم روحانی‌ای است که اگر قرار شد در سیاست دخالت بکند، نصیحتی کند، سفارشی نماید؛ همین و نه بیشتر. «یک بار با آقای هاشمی رفتیم خدمت آقای شریعتمداری. دو نفری می‌خواستیم وادارش کنیم که درسی را تعطیل کند، [حرفی بزند]. بحث تلخی درگرفت؛ ما دو نفر از یک طرف و آقای شریعتمداری از طرف دیگر. ایشان به ما اهانت کرد. ما به ایشان اهانت کردیم. بلند شدیم آمدیم بیرون.»
آقای شریعتمداری برای طلبه‌های مبارز، نقش ترمز را ایفا می‌کرد. هر گاه به او مراجعه می‌کردند، امضایی بگیرند، برای گذاشتن پای اعلامیه‌ای؛ حرفی بشنوند، برای دلگرمی یا ادامه مبارزه؛ واکنشی بخواهند، برای ستم‌هایی که دستگاه حکومتی روا می‌داشت؛ با دلی پرخون بازمی‌گشتند.
نشریه بعثت
حوزه علمیه قم در غیاب امام خمینی، به یمن طلبه‌ها و فضلاء جوان و معتقد، شعله مبارزه را فروزان نگاه داشت. این شعله را امام برافروخت و طبیعت اصیل حوزه علمیه قم را نمایان کرد، و پس از فترتی چند ماهه، شاگردان مؤمن او، هر چند در خفا، از گسترش تاریکی، سکوت و خفقان جلوگیری کردند. اینک آن چه مهم می‌نمود پیدا شدن سامان و سازمان مبارزه بود؛ این که چگونه بدون رهبر، طبیعت اصیل حوزه زنده و جاری باشد. انتشار نشریه بعثت از جمله اقداماتی بود که برای نشان دادن روشنایی شعله مبارزه صورت گرفت. نخستین شماره این جریده در 23 آذر 1342 همزمان با سالگرد بعثت حضرت رسول(ص) منتشر شده بود. نشریه داخلی حوزه علمیه قم در سرمقاله خود بعثت پیامبر اکرم را نه برای چهارده قرن گذشته، که برای همه زمان‌ها توصیف کرده، نوشته بود: «آیا فکر نمی‌کنیم که همین امروز هم فریاد پیغمبر بلند باشد که بیایید بتها را بشکنیم و جز خدای واحد نپرستیم و خرافات و پلیدیهای اخلاقی را کنار بگذاریم و با ستمگران و زورگویان نبرد کنیم و برای نجات ملت محروم هماهنگ شویم؟ بیایید به ندای آسمانی پیغمبر اسلام(ص) جواب مثبت دهیم و در این راه قدری غیرت نشان داده و فداکاری و از خودگذشتگی کنیم.»
بعثت در مقالات دیگر خود نهضت حوزه علمیه قم را تبیین کرد و با اشاره به دستگیری‌ها و کشتار 15 خرداد به استیضاح هیأت حاکمه پرداخت. آقای خامنه‌ای در انتشار این جریده دخیل نبود. از مقدمات انتشار آن هم خبر نداشت، اما رفته رفته فهمید که آقایان هاشمی رفسنجانی، سیدهادی خسروشاهی، علی حجتی کرمانی، سیدمحمود دعایی و... نویسندگان و گردانندگان آن هستند.
من «با همه این آقایان مخصوصاً هاشمی خیلی رفیق بودم، اما هیچ بروز [نداده] بود... یک روز جلو مسجد عشق‌علی که محل درس آقامرتضی [حائری] بود، ایستاده بودیم و رفقا آمده بودند. آقای هاشمی آن درس را می‌آمد... طلبه‌های جوان و متقارب‌الفکر و متقارب‌الروح ایستاده بودیم... توی آفتاب و صحبت می‌کردیم. منتظر بودیم که هنگام درس بشود، برویم تو. صحبت کلمه بعثت شد. من پرسیدم بَعثَت است یا بِعثَت؟ آقای هاشمی گفت بِعثَت است. گفتم معلوم نیست. گفت نخیر من دیده‌ام. تا گفت دیده‌ام، من احساس کردم روزنامه بعثت به اینها ارتباط دارد ... هیچی نگفتم. روزنامه بعثت را برداشتم نگاه کردم. مقالات را به حدس دریافتم که... باید قلم فلانی باشد... شاید حدود سه چهار قلم را من به حدس دریافتم و آمدم به آقای هاشمی گفتم این مقاله را شما نوشته‌اید و این مقاله را فلانی نوشته؛ و ایشان بسیار تعجب کرد.»
ادامه دارد
ماخذ: کتاب شرح اسم/نویسنده هدایت الله بهبودی/ناشر موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی
انتهای پیام/
