القاعده، نحوه شکل گیری و توسعه عقیدتی/عبدالله عزام که بود؟

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم،‌ روزنامه لبنانی السفیر در مقاله‌ای به قلم «علی شقیر»، نویسنده جهان عرب تلاش دارد به بررسی نحوه شکل گیری سازمان تروریستی القاعده و توسعه مبانی اعتقادی آن بپردازد.

از «جهاد افغانی» تا «جهاد جهانی»

از زمان آغاز اعتراضات قبل از سه سال پیش و شکل گیری «بیداری اسلامی» جنبش جهادی جهانی رشد و توسعه زیادی پیدا کرد و در جاهای دیگری از سراسر جهان سر برآورد که آخرین مورد از آنها لیبی، صحرای سیناء در مصر، تونس و یمن و برخی کشورهای غیر عربی مانند نیجریه و مالی بود.

در حالی که این ناآرامی‌ها برای طرف‌های متعدد منطقه‌ای غافلگیر کننده بود، اما سازمان تروریستی القاعده وقوع چنین حوادثی را پیش بینی کرده بود و از سال 2000 میلادی طرحی راهبردی برای این مرحله تدوین کرده بود و با توسعه این طرح خود، آماده مقابله با تحولات جدید و بهره گیری از آنها شده بود.

سازمان القاعده امروز شباهت کمی با سازمان القاعده دیروزی دارد؛ به طوری که فعالان این سازمان یا سازمان‌ها در سراسر شمال آفریقا، خاورمیانه و جنوب آسیا دیده می‌شوند.

این زنجیره متناقض سازمان‌های القاعده‌ای، نشانه‌هایی از سازمان اصلی القاعده در افغانستان و پاکستان را دارند که از آنها به عنوان «مبارزان قدیمی» یاد می‌شود، اما اکثر آنها متشکل از عناصر جدیدی هستند که تحت تاثیر القائات القاعده به این سازمان‌ها پیوسته‌اند و پس از انقلاب‌های عربی وارد جنگ‌ها و درگیری‌های جاری در نقاط مختلف شده‌اند. سازمان القاعده یا به تعبیر بهتر «جهاد» زیر لوای همین سازمان طی مراحل مختلف و در طول بیش از دو دهه توسعه پیدا کرده است.

تاسیس و نقشه راه سازمان القاعده ـ 1988

در طول 10 سال در بازه زمانی سال‌های 1979 تا 1989 میلادی پاکستان و افغانستان به مقصد مهاجرت جوانان مسلمان از سراسر جهان تبدیل شده بودند. این مهاجرت در راستای فتاوی جهاد علیه اتحادیه جماهیر شوروی سابق و در واکنش به حمله آن به افغانستان صورت می‌گرفت. به این ترتیب، جوانان مسلمان از آمریکا تا جنوب شرق آسیا و به ویژه خاورمیانه به پاکستان آمدند تا در کنار مبارزان افغانی علیه نیروهای متجاوز روس مبارزه کنند.

در آن زمان، «عبد الله عزام»، فلسطینی نقش مهم و اساسی در هجرت این جوانان و عضویت آنها در القاعده داشت. وی با خطابه‌ها و دعوت‌های خود از مسلمانان برای خیزش به منظور دفاع از مسلمانان مظلوم افغانی باعث شد تا جوانانی از سراسر جهان به این دو کشور سرازیر شوند.

عبد الله عزام به تدریج به عامل اصلی برای جمع آوری کمک‌ها از جوامع اسلامی جهان تبدیل شد و دفتری برای خود در پیشاور پاکستان تاسیس کرد که مبدأ اعزام به اردوگاه‌های آموزشی در افغانستان بود. یکی از جوانانی که آن زمان راهی پاکستان شد، «اسامه بن لادن»، جوان سعودی تحصیل کرده و متمول بود. وی مدت کوتاهی در کنار نیروهای داوطلب عرب در افغانستان جنگ کرد، اما در کنار آن با نسخه برداری از الگوی عبد الله عزام، دفتر ویژه‌ای برای خود در پیشاور تاسیس کرد تا با جمع آوری کمک‌های مردمی از نظام عبد الله عزام حمایت کند.

در سال 1988 میلادی اتحادیه شوروی روند عقب نشینی از افغانستان را آغاز کرد تا پیروزی شکوه مندی برای مبارزان افغان رقم بخورد، اما میراث آن برای افغانستان، ارتشی متشکل از مبارزان اسلامی خارجی بود.

پس از اتمام این ماموریت جهادی، دیگر نیازی به حضور مبارزان عرب در افغانستان نبود، اما ارج و قربی که اسامه بن لادن در سایه ثروت شخصی‌اش نزد مبارزان داشت، باعث شد وی هم زمان با خروج نیروهای شوروی به بهره گیری از ظرفیت‌ها و قدرت مبارزان عرب خارجی در افغانستان بپردازد.

در حالی که عبد الله عزام و دیگران معتقد به لازم بازنگری در ماموریت این مبارزان خارجی و ارسال آنها به فلسطین بودند، اسامه بن لادن خواستار تاسیس سازمان مستقلی به نام القاعده شد و تلاش کرد، این سازمان به مرکز و پایگاهی برای آموزش کامل مبارزان عرب برای اجرای عملیات‌های جهادی در هر نقطه دیگری از جهان تبدیل شود.

طولی نکشید که افرادی ناشناس اقدام به ترور عبد الله عزام در پیشاور کردند و این مساله راه قدرت گرفتن سازمان القاعده را هموارتر کرد. اسامه بن لادن هم زمان با حمله عراق به کویت که تهدیدی برای عربستان به شمار می‌رفت، به وطن مادری خود بازگشت و سرخوش از پیروزی در افغانستان به ریاض پیشنهاد داد که از قدرت عناصر وی برای دفاع از عربستان سعودی در مقابل هر گونه تهدیدی از سوی عراق استفاده کند.

اما خاندان آل سعود با رد پیشنهاد اسامه بن لادن، دست نیاز به آستان آمریکا دراز کردند و نیروهایی را وارد این سرزمین مقدس کردند که از نظر اسامه بن لادن «ملحد و مرتد» بودند. این تصمیم اعتراض آشکار اسامه بن لادن را در پی داشت و به دنبال آن، حکومت سعود او را از کشور خود اخراج کردند.

مرحله انتقالی ـ 1992

در سال 1992 و پس از تبعید اسامه بن لادن به سودان، وی نقشه راه توسعه سازمان القاعده و عملیات‌های آن علیه آمریکا را طراحی کرد و اکثر رهبران این سازمان راهی خارطوم،‌ پایتخت سودان شدند و اسامه بن لادن برای سرپوش گذاشتن بر روی توسعه مخفیانه «اقدامات خشونت آمیز سازمان القاعده» علیه غرب، دست به یک سری اقدامات زد.

نخستین عملیات سازمان القاعده بمبگذاری در هتل «گیدور» در یمن در ماه دسامبر سال 1992 میلادی بود که مبتدی بودن این سازمان و نقشه آن باعث شکست عملیات شد. در این انفجار که هدف آن نظامیان آمریکایی در حال حرکت به سومالی برای اجرای عملیات نظامی بودند، چند گردشگر اتریشی کشته شدند.

سازمان القاعده در آغاز این دوره گروه‌هایی را برای همکاری و پیوستن به گروه‌های اسلامگرای سلفی به جنوب سومالی اعزام کرده بود. این سازمان در فاصله سال‌های 1992 تا 1994 میلادی درصدد آموزش شبه نظامیان سومالی برای جنگ علیه نیروهای غربی و نیروهای سازمان ملل برآمد، اما در این کار توفیقی نداشت.

پس از گذشت بیش از 5 سال از زمان تاسیس سازمان القاعده در افغانستان، این سازمان هیچ گونه عملیات موثری اجرا نکرده بود و یا حداقل نتوانسته بود به گروهی مقبول برای مقاومت در برابر غرب تبدیل شود.

لذا، اسامه بن لادن به فشار علیه حکومت عربستان سعودی برای اخراج نیروهای آمریکایی از این کشور ادامه داد. این مساله باعث شد که سودان نیز به نوبه خود تحت یک سری فشارهای جامعه بین المللی برای اخراج اسامه بن لادن از این کشور قرار گیرد و به این ترتیب، اسامه بن لادن بار دیگر به افغانستان پناه آورد، اما این بار زیر چتر حمایتی «طالبان» و «ملا عمر» قرار گرفت.

دو فتوای مشهور - 1996 تا 1998

با بازگشت اسامه بن لادن به افغانستان ائتلافی قوی میان القاعده و طالبان شکل گرفت و القاعده اقدام به احداث اردوگاه‌های آموزشی در شرق افغانستان برای آموزش نیروهای مسلح به منظور جنگ با هندی‌های کشمیر و نیز آموزش نیروها برای حمایت از طرح‌های طالبان به منظور افزایش امنیت افغانستان کرد.

اما مهمترین حادثه در سال 1996 میلادی اتفاق افتاد و اسامه بن لادن و سازمان وی برای اولین بار فتوای جنگ علیه آمریکایی‌های اشغالگر در سرزمین حرمین شریفین را دادند. فتوای دوم اسامه بن لادن در فوریه سال 1998 میلادی صادر شد و وی خواستار توسعه بیشتر اهداف سازمان القاعده و افزایش قدرت این سازمان شد.

اسامه بن لادن در آن زمان خواستار تاسیس «جبهه اسلامی جهانی برای جهاد علیه یهودیان و صلیبیان» شد. این فتوا «جهاد علیه یهودیان و صلیبیان» نام داشت و رهبران متعدد گروه‌های اسلامگرای سلفی از جمله «ایمن ظواهری»، از رهبران «جهاد» در مصر آن را امضا کرده بودند.

این فتواها شبیه نظرات اجتهادی قبلی وی مبنی بر اینکه جهاد بر هر مسلمانی واجب است و باید هدف آن آمریکا و اسرائیل باشد، بودند و در کنار نوشته‌های ایمن الظواهری پایه اصلی ظهور خلافت شرعی در جهان را فراهم آوردند.

افزایش تجربه 1998 ـ 2000

پس از اعلان جنگ رسمی سازمان القاعده علیه آمریکا و حمایت تضمینی طالبان از این سازمان، القاعده طراحی نقشه‌های خود علیه آمریکا را آغاز کرد و با استفاده از شبکه‌ها و تجارب خود در جنگ سومالی در سال 1990 میلادی نخستین عملیات گسترده را در قالب انفجار هم زمان ماه آگوست سال 1998 علیه سفارتخانه‌های آمریکا در «نایروبی»، پایتخت کنیا و «دار السلام»، در تانزانیا اجرا کرد. این حمله دوگانه که باعث کشته شدن صدها نفر شد، نقطه عطفی در توانایی‌ها و اهداف القاعده بود.

در ماه اکتبر سال 2000 میلادی سازمان القاعده به ناو آمریکایی «یو اس اس کول» در نزدیکی بندر عدن در یمن حمله کرد که این حمله منجر به کشته شدن 17 آمریکایی شد، اما واشنگتن هیچ واکنش جدی به این عملیات نشان نداد و همین مساله منجر به تداوم حملات سازمان القاعده علیه آمریکا شد.

اسامه بن لادن در سال‌های 1998 و 1999 میلادی به خالد شیخ محمد وعده داده بود که در تاریخ 11 سپتامبر سال 2000 حملاتی را علیه آمریکا انجام دهد و این همان حملاتی بود که به حوادث 11 سپتامبر معروف شد.

از تورا بورا تا پاکستان-  2001 ـ 2002

از نظر سازمان القاعده، حملات 11 سپتامبر عملیاتی فوق العاده موفق بود. آمریکا تا آن زمان تنها احتمال وقوع حملات محدود علیه سفارت خانه‌ها و یا ناوهای خود را می‌داد، اما حملات به برج‌های سازمان تجارت جهانی در آمریکا باعث بیداری بی‌سابقه این کشور و افکار عمومی جهان شد.

در همین راستا، نیروی هوایی آمریکا در اکتبر سال 2001 میلادی حملات خود علیه افغانستان را آغاز کرد و سربازان آمریکایی در این کشور مستقر شدند. اسامه بن لادن و اعضای سازمان القاعده در آن زمان شریک طالبان بودند، ولی در عین حال، احتمال نابودی آنها وجود داشت.

در آن زمان «تورا بورا» پناهگاه القاعده‌ای‌ها بود و در همین حال، نیروهای آمریکایی سراسر افغانستان را به محاصره خود درآورده و پناهگاه‌های طالبان را ویران کردند.

با فرا رسیدن فوریه سال 2002 میلادی اسامه بن لادن و نیروهای اساسی القاعده توسط سربازان آمریکایی در تورا بورا محاصره شده بودند و با این وجود، روابط گسترده اسامه بن لادن در افغانستان باعث نجات وی و عناصر القاعده شد.

اما در نهایت، اسامه بن لادن و برخی دوستان وی تصمیم به ترک تورا بورا و مهاجرت به پاکستان را گرفتند و به محض ورود به این کشور از شر حملات و تعقیب و گریز نیروهای آمریکایی در امان ماندند. در این دوره برخی عناصر اصلی سازمان القاعده در پاکستان دستگیر شدند که از جمله آنها می‌توان به «خالد شیخ محمد» و «ابو زبیده» اشاره کرد، اما اسامه بن لادن و ایمن الظواهری و تعدادی از اعضای اصلی دیگر زمینه رهبری سازمان القاعده در جهان را فراهم کردند.

حملات و انفجارها در کنیا، مراکش، ترکیه، تونس و در سال 2005 میلادی در مترو لندن نشان داد که القاعده قدرت کنترل اوضاع از پاکستان را دارد.

به این ترتیب، اسامه بن لادن و سازمان مرکزی القاعده به مقر جهانی جهت دهی ایدئولوژیک و دعوت‌گری تبدیل شدند. در پاکستان دو مساله تاثیر زیادی بر روی القاعده داشتند که عبارت بودند از «ظهور اینترنت» و دیگری حمله آمریکا به عراق.

از عراق به یمن -  2003 ـ 2011

در این مدت، سازمان القاعده سعی داشت به یک جنبش بزرگ جهانی تبدیل شود و عراق مرکز «جهاد» برای آموزش عناصر این سازمان باشد. اما مساله غافلگیر کننده برای اسامه بن لادن و القاعده این بود که تنها یک سال پس از تعقیب آنها در تورا بورا، آمریکا به عراق لشکر کشی کرد و به این ترتیب، توجه و اهتمام کاخ سفید از جنگ علیه عاملان حملات 11 سپتامبر به سمت نابودی نظام «صدام حسین»، دیکتاتور معدوم عراق معطوف شد که هیچ نقشی در حملات 11 سپتامبر نداشت. نظام صدام حسین خیلی زود سقوط کرد، اما این مساله باعث وجود آمدن خلأ امنیتی و فراهم شدن شرایط برای فعالیت سازمان القاعده در این کشور شد.

در سال 2003 گروهی جهادی با نام «جماعت توحید و جهاد» در عراق تاسیس شد که در عمل وابستگی رسمی خود به اسامه بن لادن را اعلام کرد تا به سازمان القاعده در عراق تبدیل شود. رهبری این سازمان بر عهده شخصی به نام «ابو مصعب الزرقاوی» بود که دست به مجموعه‌ای از حملات علیه اهداف آمریکا و شیعیان عراق زد.

در سال 2006 میلادی نامه‌ای از ایمن ظواهری در پاکستان به ابو مصعب الزرقاوی در عراق ارسال شد که در آن خواستار مقابله با خشونت‌ها علیه شیعیان و شهروندان در عراق شده بود.

در همین حال، شبکه اینترنت فرصت خوبی را برای سازمان القاعده فراهم کرد تا در سایه عدم امکان ارتباط مستقیم رهبران این سازمان با طرفداران خود از طریق رسانه‌های گروهی قدیمی، به ابزاری مناسب برای هدایت ایدئولوژیک و مرجعیت عناصر القاعده در سراسر جهان و راهنمای آموزش و تعیین اهداف تبدیل شود و در عین حال، قطعات ویدیوئی از حملات القاعده در افغانستان و عراق بر روی شبکه اینترنت قرار گیرد.

در سال 2006 نیروهای آمریکایی ابو مصعب الزرقاوی را به قتل رساندند و القاعده عراق دست به خشونت و حملات طائفه ای بیش از پیش زد و این مساله باعث انزجار کامل از آنها شد. اما روند ورود مبارزان خارجی به عراق تا سال 2007 ادامه پیدا کرد و این مساله باعث خشونت بیشتر و تجاوزات نیروهای آمریکایی و در نتیجه کاهش حمایت های قبایل سنی عراق از القاعده شد.

در سال 2005، گروهک‌های وابسته به القاعده در عربستان خود را آماده حمله علیه اهداف دولتی و به ویژه تاسیسات نفتی این کشور می‌کردند. جنگ در همسایه عراقی باعث شده بود که شمار زیادی از عربستانی‌ها برای جنگ علیه آمریکایی‌ها راهی مناطق شمالی این کشور شوند و مدتی بعد این افراد در کنار اعضای قدیمی القاعده اقدام به تشکیل جنبش تمرد در داخل عربستان سعودی کردند. حکومت عربستان واکنش سختی به این مساله نشان داد و در نهایت شمار زیادی از اعضای اصلی القاعده کشته شدند و یا به خارج از این کشور و به ویژه یمن فرار کردند.

در آغازین روزهای سال 2003 میلادی اکثریت عناصر القاعده در یمن کشته و یا زندانی شدند و یمنی‌ها نیز تعداد دیگر از اعضای این سازمان را در جریان درگیری با مبارزان در حال بازگشت به یمن بازداشت کردند. عملیات پاکسازی عربستان از القاعده در کنار فرار زندانیان از زندان در یمن باعث دمیده شدن خون جدید در رگ های القاعده در یمن شد.

در سال 2009 میلادی اعضای سابق القاعده در عربستان به همراه مبارزان قدیمی در یمن، تشکل «سازمان القاعده در جزیرة العرب» را تشکیل دادند. علاوه بر این، افزایش حملات هواپیماهای بدون سرنشین در پاکستان و کاهش توجهات در عراق باعث شد که مبارزان قدیمی و عناصر جدید به یمن مهاجرت کنند. به این ترتیب، ناصر وحیشی یکی از معاونان شخصی اسامه بن لادن و «سعید علی شهری» از زندانیان سابق در گوانتانامو اقدام به تقویت منابع منطقه‌ای القاعده کردند.

القاعده در جزیرة العرب «انور العوالقی»، عالم دینی یمنی ـ آمریکایی را نیز به تشکیلات خود جذب کرد و او از طریق شبکه اینترنت خواستار عضویت جهانی در این شبکه شد.

این گروه به تدریج فرماندهی حملات خارجی علیه غرب را در دست گرفت و در صدد ساقط کردن هواپیمای مسافربری آمریکایی در روز سال نوی میلادی در سال 2009 و بمبگذاری در چاپگرهای حمل شونده با هواپیماها برآمدند.

نکته مهم در ظهور سازمان القاعده در جزیرة العرب افزایش حملات هواپیماهای بدون خلبان آمریکایی علیه یمن بود که نشانگر حجم تهدیدی بود که این سازمان متوجه اهداف آمریکایی می کرد.

جنگ ناتمام افغانستان

در حالی که عراق در کانون توجهات قرار داشت، جنگ با القاعده در افغانستان و پاکستان همچنان ادامه داشت و روند ورود مبارزان خارجی به پاکستان به منظور جنگ علیه آمریکا در شرق افغانستان نیز تداوم پیدا می‌کرد.

در همین حال، القاعده به یکی از طرف های اصلی در درگیری‌های پاکستان تبدیل شده بود و این مساله باعث حمایت از جنگ طالبان پاکستان با دولت مرکزی شد. طالبان پاکستان و سازمان القاعده به نهادینه شدن این سازمان به عنوان مقر جهانی تروریسم کمک کردند تا این سازمان هواپیماهای بدون خلبان آمریکایی را هدف قرار دهد.

با افزایش حملات در سال 2008، حملات علیه پایگاه های طالبان پاکستان خسارت‌های زیادی را به این سازمان وارد کرد و برای اولین بار این خسارت‌ها بر روی همکاری های بین المللی القاعده تاثیر گذاشت.

انتهای پیام/