راز بنای کاروانسراها در ایران چه بود؟
کاروانسراها از شاخص‌ترین میراث معماری و تاریخی ایران، نمادی از جایگاه ویژه کشور در مسیرهای تجاری و فرهنگی جهان به شمار می‌آیند. این بناها نه‌تنها مکانی برای استراحت و تامین امنیت کاروان‌ها بودند، بلکه به مثابه مراکز تبادل فرهنگی،اقتصادی عمل می‌کردند.
به گزارش گروه رسانه‌های خبرگزاری تسنیم، چرا در ایران کاروانسرا وجود دارد و در دیگر جاهای دنیا نیست؟ مگر اروپا رفت‌وآمد نداشته؟ برای پاسخ به این سوالات گزارش زیر را بخوانید...
کاروانسراها به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین میراث معماری و تاریخی ایران، نمادی از جایگاه ویژه سرزمینمان در مسیرهای تجاری و فرهنگی جهان به شمار می‌آیند. این بناها نه‌تنها مکانی برای استراحت و تامین امنیت کاروان‌های زیارتی، تجاری و سیاحتی بودند، بلکه به مثابه مراکز تبادل فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی عمل می‌کردند.
در حال حاضر بیش از 1000 کاروانسرا از دوران باستان تا قاجار در ایران باقی مانده است.
اهمیت و ارزش کم‌نظیر این آثار موجب شد که در سال 1402 خورشیدی، مجموعه‌ای از 54 کاروانسرای تاریخی ایران از 24 استان کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد. این اقدام، تاییدی جهانی بر نقش برجسته کاروانسراها در تاریخ معماری و فرهنگ ایران است.
نخستین بناهایی که کارکردی شبیه کاروانسراها داشتند، چاپارخانه‌های دوران باستان بودند. پیک‌های دولتی که پیام‌های سیاسی و حکومتی را جابه‌جا می‌کردند برای استراحت در این منزلگاه‌ها توقف داشتند. هرودوت در کتاب خود از شناسایی 111 منزلگاه در مسیر راه شاهی دوران هخامنشیان سخن گفته است. امروزه از این 111 منزلگاه هیچ اثری باقی نمانده است. پس از آن و در دوران اشکانیان با توسعه تجارت و رونق اقتصاد، راه‌ها گسترش یافت و کاروانسراهایی در مسیر این راه‌ها ایجاد شد اما از کاروانسراهای اشکانی اثری باقی نمانده و امروزه از معماری آن چیزی نمی‌دانیم.
*فراز و فرود تاریخی
سمانه صفاری، دانش‌آموخته معماری سنتی، مرمت بناهای تاریخی و ایران‌شناسی و پژوهشگر کاروانسراهای ایران با یادآوری این نکته که در ابتدا سفرها اغلب تفریحی نبود، بلکه مهاجرت‌ها و پس از آن سفرهای نظامی، سیاسی و تجاری رواج داشت می‌گوید: سفری را که ما امروز می‌شناسیم حتی در دوران قاجار نداشتیم. قدیمی‌ترین کاروانسراهایی که امروزه باقی مانده مربوط به دوران ساسانی است که پلان معماری خیلی ساده‌ای دارند.
این پلان شامل حیاطی مرکزی است که دورتادور آن فضاهایی برای نگهداری حیوانات داشت. احتمالا فضایی برای اقامت انسان هم در این بناها وجود داشت ولی اولویت با حیوانات بود. مجموعه‌ای از کاروانسراهای ساسانی نیز فضاهای اقامتی با پلان مستطیل شکل دارند که اولویت آن اقامت انسان بود. بعد از ورود اسلام به ایران و با گسترش سفرهای زیارتی، کاروانسراهای متعددی برای استراحت زائران ساخته شد. کاروانسرای قلعه‌سنگی پرند که ثبت جهانی شده مربوط به اوایل دوره اسلامی است.
این کارشناس و پژوهشگر حوزه میراث‌فرهنگی با بیان این که دوران سلجوقیان از دوران شگفت‌انگیز معماری ایران است، ادامه می‌دهد:
در این دوران امنیت نسبی ایجاد شد، اقتصاد رونق گرفت و معماری رشد کرد. کاروانسرای «رباط‌شرف» در سرخس که ثبت جهانی شد قدمت سلجوقی دارد. در این دوران جلوی حجره‌ها برخلاف گذشته که مستقیم به حیاط راه داشت، رواق‌هایی ایجاد شده که به یکدیگر راه دارند. این فضا باعث می‌شد تا نور خورشید مستقیم وارد اتاق‌ها نشود.
پس از آن و در دوران حمله مغولان که اوضاع ایران آشفته بود، معماری ویژه‌ای شکل نگرفت تا این که ایلخانان به حکومت می‌رسند و بناهای قبلی از جمله کاروانسراها را مرمت می‌کنند. در این دوره بنا به دلایلی که هنوز بر ما روشن نشده کاروانسراهای زیادی ساخته نمی‌شود و کاروان‌ها به جای کاروانسرا در دشت‌ها اقامت داشتند.
در دوره تیموری سنت کاروانسراسازی در ایران ادامه پیدا می‌کند. چهار کاروانسرا از این دوران ثبت جهانی شده است که شامل «جمال‌آباد» آذربایجان شرقی، «رباط قِلّی»، «فخر داوود» و «عباس‌آباد» در استان خراسان رضوی می‌شود.
*رواج کاروانسراسازی
اما با همه فراز و فرودها کاروانسراسازی در ایران متوقف نشد. سمانه صفاری با توضیح درباره روند شکل‌گیری کاروانسراها در دوره‌های بعدی می‌گوید: دوره صفویه، به ویژه در زمان شاه عباس، اوج و شکوه معماری و فرهنگ است. ساخت کاروانسرا نیز در این مقطع از تاریخ رواج زیادی می‌یابد و شاه، حاکمان محلی و تاجران و بازرگانان را تشویق می‌کند تا کاروانسرا بسازند. نیروی محرکه‌ای که به کمک این شرایط می‌آید وقف است. بیش‌ترین کاروانسراها در دوره صفویه در مسیر راه‌های زیارتی از جمله به سمت مشهد ساخته می‌شود.
شاه، خاندان شاهی، حاکمان محلی، زنان، روحانیون و حتی بعدها مردم عادی نیز کاروانسرا می‌سازند. در دوره صفویه الگوی معماری کاروانسراها کامل می‌شود.
جلوی حجره‌ها صُفه اضافه می‌شود که بالاتر از سطح زمین است و بسته به نوع کاروانسرا جزئیاتی در آن تغییر می‌کند. تزئینات هم تقریبا از این دوران به سردر کاروانسراها اضافه می‌شود.
*تنوع بالای کاروانسراها
صفاری در بخش دیگری از سخنانش در برنامه «شب کاروانسرا» با دبیری «محمدرضا وحدتی» در فرهنگسرای سرو، دسته‌بندی وسیعی از انواع کاروانسراها را ارائه می‌کند و می‌گوید: کارکرد و معماری کاروانسراها براساس محل قرارگیری و این که درون‌شهری یا برون‌شهری باشند متفاوت است. کاروانسراهای درون شهرها بیش‌تر تجاری و بیرون شهرها بیش‌تر اقامتی بود. دسته‌بندی دیگر این بناها برمبنای اقلیم است.
در اقلیم گسترده و متنوع ایران انواع و اقسام کاروانسرها را داریم که پلان معماری، ویژگی و مصالح آن بسته به این که در حاشیه کویر یا حاشیه خلیج‌فارس یا مناطق کوهستانی باشد فرق
دارد.
دسته‌بندی دیگری که می‌توان انجام داد براساس محل تامین هزینه ساخت کاروانسراست. برخی از این بناها ساخت حکومت و شاه است و برخی وقفی و بعضی دیگر کاروانسراهای خصوصی هستند.
بیش‌تر کاروانسراهای ما وقفی هستند. در این نوع از کاروانسراها هیچ‌کس حق نداشت از مسافر پول بگیرد. به همین دلیل است که در سفرنامه‌های دوره صفوی می‌خوانیم در آن دوران سفر ارزان
بود.
وی می‌افزاید: کاروانسراها را از نظر معماری و هندسی می‌توان در قالب مربع، مستطیل، دایره، هشت ضلعی و چندضعلی تقسیم‌بندی کرد. جزئیات معماری کاروانسراها هم یکی دیگر از مولفه‌های تقسیم‌بندی است؛ برخی دو ایوانی، برخی چهار ایوانی و برخی دارای تالار ستون‌دار هستند.
کاروانسراهای بیشماری را که در ایران وجود دارد می‌توان براساس مسیر و جاده‌ای که در آن قرار گرفته اند مثلا جاده زیارتی، تجاری، نظامی و همچنین براساس این که مصالح آن، سنگی، آجری، خشتی یا ترکیبی باشد نیز دسته‌بندی کرد.
*یک بنا و 13 نقش
شاید در ابتدا به نظر برسد هدف از ساخت کاروانسرا، اقامت یا تسهیل تجارت بوده، اما این فضاهای عمومی کارکردهای متنوعی داشتند.
صفاری، پژوهشگر حوزه میراث‌فرهنگی با بیان این که در حال حاضر 700 کاروانسرای ثبت ملی در کشور داریم، می‌گوید: در ابتدا تصورم این بود که کاروانسراها فقط برای اقامت یا تجارت استفاده می‌شد، اما پس از تحقیقاتم مشخص شد که کاروانسراهای ایران 13 کارکرد داشتند. اولین و مهم‌ترین کارکرد آن ها نظامی و بعد اقامتی و سپس تجاری بود. کارکردهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، مذهبی و خدماتی، از دیگر نقش‌هایی است که این بناها ایفا می‌کردند. به‌عنوان مثال یکی از خدماتی که کاروانسراها می‌داده‌اند برای مُردگان بود. به طور ویژه در مسیرهای زیارتی کاروانسراهایی را می‌توان مشاهده کرد که در آن چند مُرده نگهداری می‌شد، احتمالا برای اینکه به کربلا برده و آنجا دفن شوند.
*چرا فقط در ایران؟
امروز هنوز ده‌ها کاروانسرای باشکوه در ایران پابرجاست که برخی از آن‌ها به‌عنوان جاذبه گردشگری قابل بازدید هستند و تعدادی نیز با مرمت و تغییر کاربری، به هتل یا رستوران تبدیل شده‌اند. از جمله مشهورترین این بناها می‌توان به کاروانسرای صفوی اصفهان اشاره کرد که امروزه به نام هتل عباسی و یکی از مجلل‌ترین هتل‌های ایران شناخته می‌شود؛ آن را بزرگ‌ترین هتل موزه جهان نیز نامیده‌اند. کاروانسرای بیستون یکی دیگر از نمونه‌های باشکوه است که در دامنه کوه بیستون و در نزدیکی سنگ‌نگاره‌های باستانی کرمانشاه به هتل تبدیل شده. در خراسان نیز رباط شرف، یادگار دوره سلجوقی یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های معماری کاروانسرا و بنایی است که به‌سبب ظرافت آجرکاری‌ها «موزه آجرکاری ایران» لقب گرفته است.
سیدمحمد بهشتی، عضو هیات علمی دانشگاه در یکی از برنامه‌های شب‌های بخارا با موضوع شب کاروانسراهای ایران چند سوال تامل‌برانگیز را در این‌باره مطرح کرد: چرا در ایران کاروانسرا وجود دارد و در دیگر جاهای دنیا نیست؟ مگر اروپا رفت‌وآمد نداشته؟ چرا در آن پهنه وسیع کاروانسرا نیست؟ یا چرا در چین کاروانسرا نیست؟ چرا هند کاروانسرا ندارد؟ همه این مناطق که رفت‌وآمد داشتند و هر رفت‌وآمدی اقتضا می‌کند جایی برای استراحت باشد. پس چرا فقط در ایران چنین جایی هست؟
او در پاسخ به این پرسش به سه الگوی زیست در جهان اشاره می‌کند، الگوی پهنه‌ای وسیع مثل گیلان و مازندران که کل آن پهنه قابل زیست است. همچنین، اروپا و شرق چین و بخش قابل‌توجهی از هندوستان الگوی زیست پهنه‌ای دارند، الگوی زیست نواری که اطراف رودخانه‌ای مثل نیل شکل گرفته است. الگوی زیست دیگر نقطه‌ای است. یک نقطه قابل زیست است و تا زیستگاه بعدی چند ده کیلومتر فاصله وجود دارد. ایجاد منظومه‌های زیستی در سرزمین ما که هویت واحد داشته باشد منوط به این بوده که اندام بسیار مهمی مثل راه شکل گرفته باشد. در سرزمین ایران، راه فاصله بین دو نقطه نیست، بلکه یک اندام مثل بازوی دست است. شبکه راه‌ها را که نگاه کنید می‌بینید از آغاز یکجانشینی در این سرزمین یعنی 10 هزار سال پیش، شبکه راه‌ها در یک نظام اندام‌واره پدید آمده است.
به گفته او، برای آن که این نظام اندام‌واره بتواند عمل کند باید معماها و مشکلاتی را حل کند. این‌طور نبود که کاروان بی‌هیچ امکاناتی راه بیفتد. در مسافت طولانی بین دو زیستگاه ممکن بود همه از تشنگی بمیرند. پس باید در طول مسیر، ایستگاه‌هایی برای استراحت باشد. کاروانسراها چنین نقشی را در این نظام اندام‌واره ایفا می‌کردند.
منبع: اطلاعات
انتهای پیام/
