مدلل‌کردن فقه بر پایهٔ برهان:خوانشی از عقل‌گرایی علامه ملاعبدالله بهابادی یزدی

به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، در تاریخ اندیشهٔ صفوی، معدود عالمانی را می‌توان یافت که همچون علامه ملاعبدالله بهابادی یزدی توانسته باشند مرز میان علوم عقلی و نقلی را تا این حد کمرنگ کنند. سخن مشهور او دربارهٔ «مدلل‌کردن فقه بر پایهٔ برهان عقلی» نه فقط یک اظهار شخصی، بلکه تجلی روحیّه‌ای است که در پی بازخوانی و بازآرایی نظام اجتهاد بر مدار عقل و منطق بود. این نگرش، حلقهٔ پیوندی میان سنت فقهی شیعه و میراث روش‌مند مکتب اصفهان به شمار می‌آید و ظرفیت‌های قابل‌توجهی برای مطالعهٔ تطبیقی تاریخ فقه و منطق در قرن دهم هجری فراهم می‌آورد.

1. متن نقل‌قول

«مهارتش در فن علم فقه به‌غایتی بوده که می‌گفت: اگر متوجه بدان علم گردم، به توفیق الله تعالی، برهان و دلایل عقلی بر مسائل فقهی بسازم؛ به‌گونه‌ای که در آن علم فقه را مدلل کنم که موضعی برای اشکال نباشد.»  (رازی، م.ا، 1010ق/1390ش، ص. 179)

2. منابع نقل قول

2ـ1. منبع کهن – معاصر با عصر صفوی

ملا امین احمد رازی (1010ق). هفت اقلیم، نسخهٔ کلکته، ج 5، ص 179. قدیمی‌ترین مأخذ، با نقل مستقیم و صریح این جمله در شرح حال «مولانا عبدالله».

2ـ2. منبع تراجم قرن 11–12 هجری

محمدباقر افندی اصفهانی (حدود 1130ق). روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، ج 6، ص 86. بازگویی مضمون جمله با تغییرات جزئی در عبارت و تأکید بر برتری علمی او.

2ـ3. منبع حکایت‌نگاری و ادبی

محمد بن سلیمان تنکابنی. قصص العلماء، ص 174. اشاره به بینش عقلانی و توان استدلالی ملاعبدالله، با لحن ادبی‌تر و اندکی اختصار در متن جمله.

2ـ4. منابع پژوهشی معاصر

آشتیانی، جلال‌الدین (1360ش). مقدمه بر شرح تهذیب المنطق و اصول‌الحدیث، ص 21. ارجاع به هفت اقلیم و تحلیل آن به‌عنوان شاهد گرایش عقل‌گرای فقهی.

انجمن آثار و مفاخر فرهنگی (1395ش). شناخت‌نامه ملاعبدالله بهابادی یزدی، بخش ویژگی‌های فکری. نقل مستقیم از هفت اقلیم با تفسیر در بستر مکتب اصفهان.

عبدی‌پور، حسن (1403ش). سیره علمی و عملی علامه ملاعبدالله بهابادی یزدی، ص 8. درج نقل قول همراه با شرح تحلیلی در فصل رویکرد عقلانی.

ارجاعات APA‑7:

رازی، م. ا. (1390). هفت اقلیم. چاپ عکسی از نسخهٔ کلکته. تهران: میراث مکتوب. (ص. 179)

افندی اصفهانی، م. ب. (1366). روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات (ج 6، ص 86). تهران: کتابفروشی اسلامیه.

تنکابنی، م. ب. س. (بی‌تا). قصص العلماء (ص. 174). تهران: کتابفروشی اسلامیه.

3. بستر و زمینهٔ تاریخی

در نیمهٔ دوم قرن دهم هجری، دولت صفوی فضایی تازه برای هم‌نشینی علوم عقلی و نقلی فراهم کرده بود. مراکزی مانند مدرسه منصوریهٔ شیراز و حلقه‌های علمی اصفهان، محل رفت‌وآمد فقها، فلاسفه و منطق‌دانان بود.

علامه ملاعبدالله — از برجسته‌ترین مدرسان منطق — با این سخن، مرزهای معمول فقه را فراتر می‌برد: فهم فقه نه تنها از مسیر نص و اجماع، بلکه از مسیر برهان منطقی و عقل فلسفی.

4. تحلیل سخن

4ـ1. ارتقاء فقه به سطح برهانی

ملاعبدالله الگوی استدلال برهانی (همان شیوهٔ به‌کاررفته در فلسفه و منطق) را به عرصهٔ فقه پیشنهاد می‌کند تا احکام شرعی نه صرفاً بر نقل، که بر ساختار قیاس عقلی نیز استوار شوند.

4ـ2. نوگرایی در اجتهاد

این نگرش را می‌توان پیش‌نمونهٔ فقه عقل‌پایه دانست — تلاشی برای بازمهندسی استدلال فقهی به گونه‌ای که فاقد حفرهٔ منطقی باشد.

4ـ3. پیوند با مکتب اصفهان

در مکتب اصفهان، تعامل عقل و نقل نظام‌مند بود. ملاعبدالله در همین فضا رشد کرد و منطق را در خدمت استنباط فقهی به‌کار گرفت.

4ـ4. پیامدهای تمدنی و نهادی

تربیت شاگردانی مسلّط بر هر دو نظام عقل و نقل.

تقویت اعتبار علمی صفویان در مناسبات مذهبی–سیاسی جهان اسلام.

پایه‌گذاری ادبیات دفاع عقلانی از شریعت در برابر نقدهای فلسفی و کلامی.

5. جایگاه در دو کتاب

شناخت‌نامه: در بخش «ویژگی‌های فکری و علمی» با پاورقی تحلیلیِ زمینهٔ تاریخی و پیوند با مکتب اصفهان.

سیره علمی و عملی: در فصل «روش تدریس و بینش علمی» به‌عنوان نمونه‌ای از تشویق شاگردان به استدلال عقلانی، همراه با نمونه‌هایی از آثار وی مانند تهذیب‌المنطق.

نویسنده: حسن عبدی پور، دبیر علمی کنگره جهانی ملاعبدالله بهابادی یزدی

انتهای پیام/