جامعه‌ی دینی و آفت نقدناپذیری

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، پویایی اندیشه و ترویج گفتمان آزاد دینی عضو جدایی‌ناپذیر سیره‌ی نبوی و سیره اهل بیت وحی است. این رویکرد، نه تنها بن‌بست‌های فکری را می‌شکند، بلکه با فراهم آوردن بستری برای طرح دیدگاه‌های گوناگون، به شفافیت و عمق‌بخشی به مباحث دینی کمک می‌کند. چنین فضایی، فهمی جامع‌تر از مفاهیم اعتقادی را ممکن و راه را برای تعاملات سازنده‌ی فکری هموار می‌کند و از دیگر سو سبب اصلاح خطاها و راهبردهای اندیشه‌ای حاکم بر جامعه می‌شود.

تعصب‌ورزی بر هر اندیشه‌ی نسبی در حوزه‌ی دین (نه مسلمات دین)، سبب خشکیدن چشمه‌های فکری و در نهایت، مانع رشد و شکوفایی اندیشه‌ی افراد جامعه می‌شود. اشکال کار از طرح نقد نیست بلکه اشکال اصلی، پافشاری بر اعتقادات نسبی و عدم توجه به آداب حلقه‌های فکری است.

پیامبر و ائمه معصومین نه تنها نقدها را سرکوب نمی‌کردند بلکه با روشی اخلاق‌مدارانه و با سعه‌ی صدر و با اشراف علمی خود، به حل مسائل و چالش‌های فکری می‌پرداختند، چرا که تعصب حاصل بی‌علمی است و آنکه در اعتقاداتش با بصیرت و علم وارد شده باشد، با رویی گشاده و با تسلط به مبانی خود چالش‌ها را حل کرده و در صورت رویایی با حق، خود را تسلیم آن می‌کند، همچنان که امامان ما در مواجهه با سؤالات بر حق منتقدان، به پاسخ صحیح مبادرت می‌کردند و اگر پرسش‌ها مبتنی بر باطل نبود، حق سخن را ادا می‌کردند و تفاوتی نداشت که سؤالات اعتقادی در میانه‌ی میدان جنگ جمل باشد و یا در کلاس درس و جلسات دور همی.

گاهی، دوری گزیدن از عرصه‌ی نقد و چالش‌های فکری در قالب خروج از حلقه‌های فکری چه در فضای حقیقی و چه مجازی، ممکن است نشان‌دهنده‌ی آن باشد که هنوز به فهمی عمیق از اندیشه‌ی دینی و سیره نبوی دست نیافته‌ایم. در چنین مواقعی، شاید بتوان با افزایش سعه‌ی صدر و گفتگوی سازنده، سوءتفاهم‌ها را برطرف کرد و به درک متقابل رسید.

در این میان، ضروری است افراد آگاه و بصیر نقش مهمی در تسهیل این گفتگوها و هدایت آن به سمت یافتن راه‌حل‌های مشترک ایفا کنند. به‌جای آنکه تمرکزشان را بر اشتباهات احتمالی در نقدها بگذارند، باید نخبگان را دعوت به سعه‌ی صدر در پاسخگویی به چالش‌ها اعتقادی و فکری کنند؛ آیا با این روش می‌توان در مواجهه با نقد مسلّمات دینی مثل توحید و ولایت ادعا کرد ما منطبق بر سیره عترت و با سعه‌ی صدر نقدها را پاسخ می‌دهیم؟ چه برسد به امور نسبی که خلل‌پذیر و دارای اشکال هستند. مواجهه‌ی متعصبانه‌ی مفضل با آن فرد ماتریالیست در عصر امام صادق علیه‌السلام و توبیخ شدن او از سوی دشمنان عترت که چرا در مباحث عصبیت به خرج می‌دهی و درست و دقیق به پرسش‌ها پاسخ نمی‌دهی، نمونه‌ای عینی از مواجهه بدون علم و با تعصب نسبت به چالش‌های اعتقادی است که البته این امر منجر به تدوین توحید مفضل شد.

با چنین رویکردی باید به منتقدان خارج از دین هم حق داد که حلقه‌های مذهبی را متهم به بی‌پاسخی در عرصه‌ی دین می‌کنند که در مواجهه با کوچک‌ترین چالش اعتقادی، آنچنان ابراز نگرانی و خشم می‌کنند که مسیر را برای ادامه‌ی هر گونه بحثی می‌بندند و این امر گویای آنست که بیشتر از آنکه دنبال حکمت باشیم، دنبال تثبیت اعتقادات نسبی خود هستیم؛ اعتقاداتی که تمام هویت خود را وابسته به آنها کردیم؛ و لذا ضروری است بر همه به ویژه برای آنانکه لباس دین بر تن کرده‌اند و اهل بحث و نقد در فضاهای علمی هستند، در برخورد با نقدها آنگونه رفتار کنند که دوست دارند دیگران در برابر انتقادات آنها مثبت رفتار کنند.

به بیان دیگر، زیست دینیِ مسئولانه اقتضا می‌کند که صاحبان اندیشه و به‌ویژه عالمان و فعالان مذهبی، سعه‌صدر و قدرت شنیدن نقد یا نقدهای تند را در خود پرورش دهند و به‌جای واکنش احساسی یا بستن باب گفتگو، از آن به‌عنوان فرصتی برای بازخوانی و ژرف‌سازی مبانی اعتقادی استفاده کنند. پاسخ‌گویی سنجیده و آرام، هم موجب تقویت اعتماد بیرونی به گفت‌وگوی دینی می‌شود و هم فضایی را ایجاد می‌کند که پرسشگران احساس امنیت فکری کنند و در نتیجه، زمینه برای فهم متقابل و کشف حقیقت فراهم شود. این رویکرد، هم مانع محدود شدن دین به گفتمانی بسته و تدافعی می‌شود و هم نشان می‌دهد که ایمان می‌تواند در فضای نقد و گفت‌وگو، به جای ضعف، قدرت و استحکام خود را مستحکم‌تر کند جز در مواردی که به خطا پنداریم اعتقادات ما مصون از هرگونه کاستی و بازنگری است.

انتهای‌پیام/