روند توسعه مسجدالحرام در طول تاریخ

به گزارش خبرگزاری تسنیم، اگرچه جای جای شهر مکه، مقدس و مبارک و محل زیارت است، اما محل اصلی عبادت و طواف و عرض خشوع و بندگی در شهر ابراهیم(ع)، مسجدالحرام است؛ مسجدی که کعبه در مرکز آن قرار گرفته و محل طواف انس و جن و فرشته است. 

مسجدالحرام مستطیل‌شکل است و ضلع شمالی آن 164 متر، ضلع مقابل ضلع شمالی 166 متر، ضلع شرقی 108 متر و ضلع غربی آن 109 متر است. 

مسجدالحرام در طول تاریخ بزرگ و بزرگتر می‌شود

این مسجد محترم دوره‌های تاریخی متفاوتی داشته و مدام به لحاظ مساحت و عمران در حال تحول بوده است. در نشریه زائر متعلق به امور حج و زیارت، سیر این تحولات توضیح  داده شده است. 

مسجدالحرام در گذشته دیواری نداشته که آن را احاطه کند، بلکه از هر طرف خانه‌های مسکونی آن را در بر می‌گرفتند و با فاصله، در میان این خانه‌ها دروازه‌هایی وجود داشت که مردم از طریق آنها وارد مسجد‌الحرام می‌شدند. نخستین بار در سال‌های 13 تا 23 هجری قمری، دیواری برای مسجدالحرام ساخته شد. برای این کار تعدادی از خانه‌های پیرامون مسجدالحرام خریداری و تخریب شد.

صاحبان این منازل به عنوان اعتراض ابتدا از گرفتن بهای خانه‌های خود امتناع ورزیدند، اما بعدها رضایت داده و پول خود را دریافت کردند. دیواری که آن زمان به دور کعبه و مسجدالحرام کشیده شد، کوتاه بود و کمتر از اندازه قامت یک مرد ارتفاع داشت و روی این دیوار چراغ‌هایی برای روشنایی گذاشته می‌شد. 

در سال 26 هجری قمری و پس از خرید و تخریب تعدادی دیگر از خانه‌های نزدیک مسجدالحرام، این مسجد مجدد توسعه یافت و  رواقی مسقف برای آن بنا شد.  

در سال 62 هجری، عبدالله بن زبیر تصمیم گفت که محدوده مسجدالحرام را توسعه دهد. از این رو تعدادی از منازل نزدیک به مسجد را خریداری و مساحت آنها را ضمیمه مساحت مسجد کرد. 

در سال 91 هجری ولید بن عبدالملک به مساحت مسجد اندکی افزود و به تجدید بنای آن همت گماشت. بنای محکمی برای آن ساخت و برای رواق‌های آن سقف‌هایی از چوب ساج پرنقش و نگار به کار برد. ولید اولین کسی است که ستون‌های مسجدالحرام را از سنگ مرمر ساخت.

در سال 139 هجری منصور عباسی دستور توسعه مسجدالحرام را صادر کرد و همچنین فرمان داد تا رواق‌های تازه‌ای به آن بیفزایند. این رواق‌های را روی ستون‌هایی از مرمر بنا کردند و با نقش و نگار به تزیین آن پرداختند. 

در سال 161 هجری مهدی؛ خلیفه عباسی نیز دستور به توسعه مسجد داد و در سال 164 بار دیگر آن را وسعت بخشید. توسعه‌هایی که مهدی در مسجدالحرام انجام داد از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا وسعت مسجد در بنای کهنه آن به میزانی رسید که تا به امروز به همان مقدار ثابت مانده و دیگر کسی بر مساحت آن نیفزوده است.

 در سال 284 هجری، هنوز مقداری از «دارالندوه» در خارج مسجد قرار داشت که معتضد عباسی دستور داد آن قسمت را نیز ضمیمه مسجد کنند و تعمیر و ترمیم لازم را در آن به عمل آورند. 

در سال 306 هجری، مقتدر عباسی دستور داد مساحت مسجدالحرام تا موضعی که اکنون آن را «باب ابراهیم» می‌نامند، توسعه یابد. به این ترتیب بنای قدیم مسجدالحرام کامل شد. 

تعمیرات و بازسازی‌های دیگری نیز در طول تاریخ در مسجدالحرام انجام گرفت که مهمترین‌هایش به شرح ذیل است: 

ـ تعمیراتی در سال 803 هجری در عهد سلطان ناصر فرج بن برقوق از سلاطین «مملوکان چرکسی» مصر انجام گرفت. وی دیوار غربی مسجد را از انتهای قسمت شمالی تجدید بنا کرد، زیرا بر اثر آتش گرفتن یکی از رباط‌های پیوسته به مسجد در فاصله باب‌الوداع و باب ابراهیم و سرایت آتش به دیوار غرب مسجد، تمام سقف‌های این دیوار و همچنین دیوار غربی سوخته و فروریخته بود. این آتش به قسمت شمالی مسجد نیز سرایت و دو عدد از رواق‌های آن را نیز دچار حریق کرده بود. 

ـ در سال 979 هجری، سلطان سلیم دوم؛ پادشاه عثمانی بنای مسجدالحرام را به طور کامل تجدید کرد. به همین منظور تعدادی از رواق‌ها تخریب و نوسازی شدند، اما دیگر با چوب مسقف نشدند، بلکه سقف آنها را به صورت گنبدی ساختند که تاکنون نیز به همان صورت باقی مانده است. پس از وفات سلطان سلیم، فرزندش سلطان مراد دنباله کار را پی گرفت تا این که در سال 984 هجری بنای مسجد به پایان رسید. 

ـ در دوره عبدالعزیز ( نخستین پادشاه و بنیان‌گذار پادشاهی عربستان سعودی) مساحت مسجد به 160 هزار و 861 متر رسید و در سال 1409 و در دوره ملک فهد در سمت غربی مسجد 76هزار متر به مسجد افزوده شد.

مسجدالحرام 545 ستون دارد؛ 301 ستون مرمر، 244 ستون از سنگ سرخ

سه رواق از چهار جهت مسجدالحرام را احاطه می‌کنند و هر رواق به وسیله ردیقی از ستون‌ها که به موازات دیوار مسجد کشیده شده‌اند، به هم مرتبط می‌شوند. هر دو ستون به وسیله یک پل محکم به هم وصل شده‌اند و روی هر چهار ستون یک گنبد بنا شده و به این ترتیب گنبدهای مجاوری در کنار هم به وجود آمده‌اند که سقف رواق‌ها را تشکیل می‌دهند. 

صحن مسجدالحرام در جهت شمال و در ورودی «باب الزیاره» و در جهت غرب در مدخل «باب ابراهیم» دارای ردیف‌هایی از ستون در جهت عرض است. تعداد کل ستون‌هایی که این پل‌ها روی آنها قرار گرفته جمعا به 545 ستون می‌رسد که 301 ستون از مرمر و 244 ستون دیگر از جنس سنگ سرخ است. 

به فاصله هر دو ستون پنج قندیل بزرگ آویزان است که چراغ‌ها را در آنها جای می‌دهند. علاوه بر این در وسط هر گنبد نیز چراغی وجود دارد. 

تمام منبرهای مسجدالحرام در طول تاریخ

در مسجد‌الحرام منبر بسیار زیبایی از جنس مرمر وجود دارد که سلطان سلیمان قانونی عثمانی آن را به سال 966 هجری به آنجا فرستاده است. امتیاز این منبر مرمرین نقوش اسلیمی و جلا و درخشش بدیع و کار دقیق و ظریفی است که روی آن انجام گرفته است. نخستین بار در سال 44 هجری، منبری با سه پله برای مسجدالحرام ساخته شد. سپس موسی بن عیسی؛ حکمران هارون‌الرشید در مصر منبری به مسجدالحرام هدیه کرد که دارای نه پله و نقش و نگاری بدیع بود. پس از وی خلیفه عباسی «الواثق» دستور داد منبر جدیدی برای مسجدالحرام و یکی دیگر برای «منا» و سومی برای «عرفه» ساخته شود. همچنین المنتصربن‌المتوکل؛ خلیفه دیگر عباسی دستور داد منبری برای مسجدالحرام بسازند و به همین ترتیب در اعصار مختلف تاریخ، منبرهای جدیدی برای مسجدالحرام ساخته شد. آخرینِ آنها منبری است که در حال حاضر موجود است و همان طور که گفتیم سلطان سلیمان قانونی آن را به مسجدالحرام هدیه کرد.

در جنوب مقام ابراهیم به فاصله 18 متر از حجرالاسود «چاه زمزم» قرار دارد.

24 در برای ورود به مسجدالحرام

درهای ورودی مسجد که در گذشته 20 در و 39 مدخل بوده، اکنون به 24 در و 51 مدخل افزایش یافته‌ است. در داخل مسجدالحرام و در مقابل مقام ابراهیم، باب بنی‌شیبه دیده می‌شود که حدود اصلی مسجدالحرام پیش از بعثت پیامبر(ص) بوده و یکی از درهای مسجد به شمار می‌رفته است.

هم اکنون 8 در، در بخش شمالی مسجدالحرام، 7 عدد در بخش جنوبی، 4 عدد در بخش شرقی و 5 عدد نیز در بخش غربی مسجدالحرام قرار دارد که هر یک نام و عنوانی دارد. 

مناره‌های مسجدالحرام

هفت مناره عظیم و زیبا در محل مناره‌های قبلی مسجدالحرام ساخته شده است که ارتفاع هر یک 90 متر از کف مسجد است و هر کدام نامی دارند.

در نهایت اینکه توسعه مسجدالحرام در طول بیش از 1400 سال گذشته ادامه داشته و در دهه‌های اخیر نیز این توسعه به شکل ساخت‌وساز برج‌ها و پل‌ها و روگذرها ادامه یافته که البته این توسعه به قیمت نابودی میراث به جای مانده از صدر اسلام تمام شده است. 

انتهای پیام/