ساخت مزارع GPU؛ ستون فقرات توسعه هوش مصنوعی در ایران

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، "سند ملی هوش مصنوعی" کشورمان به‌عنوان یک نقشه راه جامع برای توسعه و بهره‌برداری از این فناوری نوظهور از بدو تدوین تا مراحل نهایی تصویب، همواره در کانون توجه و بحث و تبادل نظر بوده است.

این سند که حاصل تلاش جمعی متخصصان، پژوهشگران و سیاست‌گذاران است، با هدف ترسیم چشم‌اندازی روشن از جایگاه ایران در عرصه هوش مصنوعی در افق آینده تدوین شده است.

ایران در طول دهه‌های گذشته همواره به‌دنبال دستیابی به لایه‌های پیشرفته در حوزه‌های علمی و فناوری بوده است و در این مسیر، مقام معظم رهبری بارها بر اهمیت پیشرفت در هوش مصنوعی تأکید کرده‌اند. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که ایشان در سخنرانی‌های خود به آن پرداخته‌اند، لزوم دستیابی ایران به "لایه‌های عمیق هوش مصنوعی" و از آن‌طرف قرار گرفتن ایران بین 10 کشور برتر هوش مصنوعی است.

یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها در این مسیر، پراکندگی اسناد و سیاست‌گذاری‌های مرتبط با هوش مصنوعی میان نهادهای مختلف است. دستگاه‌های مختلف دولتی و خصوصی در طول سال‌ها اسناد و برنامه‌هایی را در این زمینه تدوین کرده‌اند، اما نبود یک چارچوب هماهنگ و یکپارچه، روند توسعه هوش مصنوعی در کشور را کند کرده است.

به همین بهانه، در خبرگزاری تسنیم میزبان "دکتر بهروز مینایی" دبیر ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و رباتیک معاونت علمی ریاست‌جمهوری بودیم تا به بررسی ابعاد مختلف این سند، از جمله پیشینه تدوین، چالش‌های پیشِ‌رو و چشم‌انداز آینده هوش مصنوعی در کشورمان بپردازیم.

دکتر بهروز مینایی؛ تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته ریاضیات و علوم کامپیوتر آغاز کرد و پس از دریافت مدرک کارشناسی از دانشگاه قم، برای دوره کارشناسی‌ارشد در دانشگاه علم و صنعت ایران پذیرفته شد. بعد از فارغ‌التحصیلی در رشته مهندسی کامپیوتر، مینایی برای گذراندن دوره دکترای مهندسی و علوم کامپیوتر به دانشگاه ایالتی میشیگان ایالات متحده آمریکا رفت و سپس به کشور بازگشت.

از اقداماتی که رئیس دانشکده مهندسی کامپیوتر دانشگاه علم و صنعت ایران انجام داده است، می‌توان به تأسیس بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، معاونت فنی دبیرخانه شورای‌عالی اطلاع‌رسانی، مدیریت نرم‌افزار موسسه نور، تأسیس مرکز توسعه بازی‌های رایانه‌ای دانشگاه علم و صنعت، ریاست کمیته تخصصی زیربنایی و تولیدی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی دفتر قم اشاره کرد.

بخش نخست مصاحبه با دکتر بهروز مینایی؛ دبیر ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و رباتیک معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری یا عنوان "صفرتاصد "سند ملی هوش مصنوعی ایران"؛ راهگشا یا مشکل‌آفرین؟"منتشر شده است که در ادامه بخش دوم این مصاحبه را از نظر می‌گذرانید:

تسنیم: تفاوت وظایف ستاد هوش مصنوعی معاونت علمی و سازمان ملی هوش مصنوعی ایران چیست؟

ما همکاری و تقسیم کار بسیار خوبی با سازمان ملی هوش مصنوعی داریم و در تعامل با یکدیگر سعی در پیشبرد اهداف معاونت علمی داشته و در زمینه‌های توسعه‌ای، علمی، سیاستگذاری و انتقال تجربه همکاری داریم.

به عنوان مثال در برنامه‌های ستاد هوش مصنوعی تاکید شده که باید یک آزمایشگاه ملی «نشنال لب» برای هوش مصنوعی در ستاد ایجاد شود. در برنامه هفتم توسعه به ایجاد شش «آزمایشگاه آفرینش‌های ملی (مام) فناوری» اشاره شده است. در راستای اجرای برنامه هفتم توسعه و با هدف تقویت جایگاه ایران در حوزه هوش مصنوعی، ستاد هوش مصنوعی کشور گام‌های مهمی برداشته است.

یکی از اهداف اصلی سازمان ملی هوش مصنوعی، توسعه و فراهم‌سازی زیرساخت‌های مورد نیاز برای تحقیق و توسعه در این حوزه است. با توجه به اهمیت زیرساخت‌های محاسباتی قدرتمند در حوزه هوش مصنوعی، سازمان هوش مصنوعی بر ایجاد سکوهای پردازشگر گرافیکی GPU  یا مزرعه جی‌پی‌یو و زیرساخت‌های داده‌ای متمرکز شده که این زیرساخت‌ها به عنوان ستون فقرات توسعه هوش مصنوعی، امکان انجام محاسبات پیچیده و پردازش حجم عظیمی از داده‌ها را فراهم می‌کنند.

با ایجاد این زیرساخت‌ها، محققان و شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی می‌توانند به منابع محاسباتی قدرتمندی دسترسی پیدا کرده و به نوآوری‌های بیشتری دست یابند. این امر به تقویت زیست بوم هوش مصنوعی و تسریع در تجاری‌سازی دستاوردهای تحقیقاتی کمک شایانی خواهد کرد.

تسنیم: چه‌جنبه‌هایی از هوش مصنوعی در کشور می‌توانند ارزش افزوده اقتصادی ایجاد کنند؟

حوزه‌هایی مانند سلامت، فین‌تک (امور بانکی)، تجارت، شهرهای متصل و هوشمند و دوقلوهای دیجیتال صنعتی از جنبه‌هایی هستند که می‌توانند ارزش افزوده اقتصادی ایجاد کنند. باید شرکت‌های بزرگی را تأسیس کنیم که تمرکز آنها صرفاً بر روی این حوزه‌ها باشد. ما دو تقسیم وظیفه انجام دادیم؛ بخش ترویج هوش مصنوعی و مسائل آموزشی که در آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها به‌صورت رسمی و غیررسمی دنبال می‌شود همچنین پروژه‌های کلیدی کشور که نیازمند ایجاد آزمایشگاه‌ها و پردیس‌های هوش مصنوعی است. وظیفه این بخش‌ها برعهده ستاد گذاشته شده است، درحالی که زیرساخت‌های پردازشی و ایجاد زیرساخت مناسب اشتراک‌گذاری داده برعهده سازمان ملی هوش مصنوعی است.

در بحث ترویج نیز ستاد هوش مصنوعی تصدی‌گری نمی‌کند؛ ما فقط حمایت می‌کنیم و دانشگاه‌ها و بخش خصوصی خودشان مسئولیت این کار را برعهده دارند. کارهای زیادی در حوزه هوش مصنوعی وجود دارد که حتی اگر همه با هم همکاری کنیم، باز هم کارهای روی زمین مانده خواهیم داشت.   

تسنیم: شرکت‌های بزرگ چه نقشی در رشد و توسعه هوش مصنوعی دارند؟ و این در دوره‌های مختلف چگونه بوده است؟

در دهه قبلی بیشتر به استارت‌آپ‌های کوچک و افزایش تعداد شرکت‌های فعال در حوزه‌های مختلف توجه می‌شد در حالیکه در دوره اخیر به این نتیجه رسیدند که باید شرکت‌ها را از نظر کیفی تقویت کرد تا شرکت‌های بزرگ بتوانند شکل بگیرند؛ شرکت‌هایی که خودشان توان سرمایه‌گذاری کلان داشته باشند و نیاز به تزریق مداوم از سوی حاکمیت نداشته باشند و بتوانند حوزه‌های مختلف را راهبری کنند.

در کشور ما هنوز جایگاه مشخصی برای این نوع شرکت‌ها وجود ندارد و نمی‌توان این روند را به‌زور تحمیل کرد. باید از دل بخش خصوصی، زمینه‌ها فراهم شود؛ یکی از این زمینه‌ها قانون جهش تولید دانش‌بنیان است که متأسفانه هنوز به‌خوبی از آن استفاده نشده است.

به نظرم دولت می تواند تمرکز خود را بر اجرای یک موضوع مهم بگذارد که آن هم "قانون دوام (داده‌ها و اطلاعات ملی)" و دیگری استقرار پلتفرم‌های به اشتراک‌گذاری داده است، اگر این مهم تحقق یافت آنگاه صنعت ما می‌تواند زیرساخت‌های لازم برای بهره‌وری از هوش مصنوعی را فراهم کند.

در این صورت، هوش مصنوعی می‌تواند در تولید، توزیع، ارتباط با مشتری و حتی بازاریابی خارجی کمک کند. قانون دوام بایستی با همکاری سازمان ملی هوش مصنوعی، مجلس شورای اسلامی، معاونت علمی ریاست جمهوری، مرکز ملی فضای مجازی و وزارت ارتباطات در کشور اجرایی شود.

بسیار مهم است که این شرکت‌ها بتوانند درآمد ارزی کسب کنند؛ تنها در این صورت است که یونیکورن‌ها (شرکت‌های تک‌شاخ) به‌وجود خواهند آمد. هنوز شرکتی با ارزش بیش از یک میلیارد دلار نداریم، اما این امر بعید نیست، به‌ویژه با توجه به قانون جهش تولید دانش‌بنیان.

اقتصاد ما بیشتر دولتی است و اگر بخواهد واقعاً برپایه مردمی بنا شود، باید مبتنی بر شبکه‌های اجتماعی، پلتفرم‌های داده و بسترهای گسترده مشتریان باشد. مشتریان نباید فقط به داخل ایران محدود شوند. این امر نیازمند آن است که بخش خصوصی خودش سرمایه‌گذاری کند و به تدریج یونیکورن‌ها (شرکت‌هایی با ارزش بیش از یک میلیارد دلار) به وجود بیایند. یا اینکه شرکت‌های بزرگ با سرمایه‌گذاری‌های کلان این فضا را ایجاد کنند. برای مثال، ما شرکت‌هایی مانند اسنپ و دیجی‌کالا داریم اما این شرکت‌ها به جایگاه یونیکورن نرسیده‌اند و هنوز به ارزش یک میلیارد دلار دست نیافته‌اند.

با این حال، این موضوع دور از دسترس نیست، به‌ویژه با توجه به قانون جهش تولید دانش‌بنیان که ایجاد شده است. شرکت‌های بزرگ پردرآمدی مثل فولاد، پتروشیمی، نفت و گاز (البته نه نیروگاه‌ها، چون نیروگاه‌ها مشکلات خاص خود را دارند و هنوز به درآمدزایی مناسب نرسیده‌اند) باید پلتفرم داده را در ساختار خود مستقر کنند و آمادگی برای پیاده‌سازی هوش مصنوعی را داشته باشند. البته این کار نباید به زور انجام شود، بلکه باید از سوی خود شرکت‌ها تقاضا ایجاد شود. یکی از مشکلاتی که اکنون داریم، کمبود تحریک تقاضا در کشور برای هوش مصنوعی است و این موضوع بسیار مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد.

تسنیم: آیا راهکاری برای تحریک تقاضای هوش مصنوعی در کشور وجود دارد؟

یکی از بزرگترین مشکلات ما در کشور "کمبود تقاضا برای هوش مصنوعی" است. بسیاری از شرکت‌ها هنوز اهمیت هوش مصنوعی را درک نکرده‌اند. شرکت‌های بزرگ باید بخش خصوصی و دانشگاه‌ها را برای رفع نیازهای خود به‌کار گیرند.

قانون جهش تولید دانش‌بنیان می‌تواند این مشکل را حل کند. این قانون حتی به دانشگاه‌ها اجازه داده تا برای پروژه‌های مرتبط با معادن مانند مس و فولاد، ساخت و ساز کرده و آزمایشگاه‌های ویژه‌ای ایجاد کنند و بودجه‌های کلانی را برای این کار اختصاص دهند. ماده 11 این قانون به این موضوع پرداخته است و اجازه می‌دهد چندین همت (هزار میلیارد تومان) از محل اعتبار مالیاتی برای تحقیق و توسعه با هوش مصنوعی در این حوزه‌ها سرمایه‌گذاری شود.

الزاماتی در مجلس مطرح شده و کمیسیون صنایع و معادن تلاش می‌کند قانونی تصویب کند که به مدیران سطح میانی شرکت‌ها آموزش داده شود تا بفهمند هوش مصنوعی چه تحولی می‌تواند ایجاد کند. تا زمانی که این آگاهی و تشنگی برای هوش مصنوعی در کشور به وجود نیاید، شرکت‌های بخش خصوصی نمی‌توانند مشکلات خود را به‌درستی حل کنند. امروز این احساس نیاز وجود ندارد، در حالی که باید ایجاد شود. من فکر می‌کنم که صنایع ما بیشتر نیازمند انقلاب صنعتی سوم هستند، یعنی دیجیتالی‌سازی.

وقتی این تقاضا ایجاد شد، به طور خودکار به سمت هوش مصنوعی و بهره‌وری از آن حرکت خواهند کرد. هوش مصنوعی می‌تواند در برخی حوزه‌ها تا 30 درصد بهره‌وری ایجاد کند؛ برای مثال، یک درصد افزایش بهره‌وری در صنعت فولاد، رقم بسیار قابل توجهی است.

تسنیم: آیا ما ناچار به حرکت به‌سمت صنایع مادر هستیم؟

 اگر بخواهیم شرکت‌های بزرگی داشته باشیم، باید سرمایه‌گذاری‌های زیادی در آنها انجام شود. این سرمایه‌گذاری‌ها یا باید توسط خارجی‌ها انجام شود یا از داخل کشور، مؤسسات بزرگی مالی کشور باید وظیفه سرمایه‌گذاری این کار را بر عهده بگیرند. اما همه اینها به ایجاد تقاضای درست برای استفاده از هوش مصنوعی بستگی دارد.

بعضی از مشکلات اساسی کشور مثل ترافیک، آلودگی هوا، ناترازی انرژی و غیره، می‌توانند با استفاده از هوش مصنوعی حل شوند. مثلاً شرکت کنترل ترافیک باید بداند که چقدر می‌تواند از هوش مصنوعی برای رفع مشکلات خود استفاده کند. وقتی مزایای هوش مصنوعی را درک کرد، باید نیاز خود را به بخش خصوصی اعلام کند. بخش خصوصی هم تمام توان و دانش خود را به‌کار خواهد گرفت. بخش خصوصی در حوزه هوش مصنوعی فعال است اما هنوز همه ظرفیت‌های خود را به کار نگرفته است، چرا که فضایی برای فعالیت آنها در نظر گرفته نشده است. ما یک حلقه مفقوده داریم و آن به‌هم‌رسانی این بخش‌ها به یکدیگر است.

تصور می‌شود شورای راهبری هوش مصنوعی به عنوان یک نهاد کلیدی، می‌تواند نقش محوری در تصمیم‌گیری و تقسیم مسئولیت‌ها در حوزه هوش مصنوعی ایفا کند. جلسه شورای راهبری هوش مصنوعی اگرچه یک‌بار تشکیل شده است اما  اکنون در حال تکمیل ساختارهای قانونی خود و تنظیم آیین‌نامه‌ها و اساسنامه است تا تقسیم وظایف بین اعضای شورا به درستی صورت گیرد.

مقام معظم رهبری در چندین نوبت بر اهمیت توسعه هوش مصنوعی و به ویژه لایه‌های عمیق آن تأکید کرده‌اند. با توجه به این تأکیدات، ضرورت دارد تا سازوکاری برای پیگیری و اجرای دستورات ایشان در این حوزه ایجاد شود. شورای راهبری هوش مصنوعی به عنوان بالاترین نهاد تصمیم‌گیر در این حوزه، می‌تواند این مسئولیت را بر عهده بگیرد.

تمامی رؤسای قوای کشور یا نمایندگان آنان، به عنوان اعضای اصلی شورای راهبری هوش مصنوعی شناخته می‌شوند. همچنین، وزرای دفاع، اطلاعات، فرهنگ و ارشاد اسلامی و ارتباطات و فناوری اطلاعات به همراه نماینده حوزه علمیه و دو عضو حقیقی (آقایان دکتر حسنی آهنگر و دکتر اکرمی‌فر) در این شورا حضور دارند.

تشکیل این شورا براساس پیشنهاد رئیس جمهور و تصویب سند مربوطه، از مشروعیت قانونی برخوردار است و در سطح شوراهای عالی کشور قرار دارد. در نخستین جلسه شورای راهبری هوش مصنوعی، اکثر اعضا حضور یافتند و بر ضرورت تدوین سریع اساسنامه و برگزاری جلسه دوم تأکید شد. اساسنامه این سازمان در حال تدوین است و انشاءالله در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب می‌رسد و ریاست شورای راهبری در حال حاضر به دکتر عارف، معاون اول رئیس جمهور تفویض شده است.

تسنیم: این بودجه‌های کلان در کشورهای دیگر صرف چه مواردی می‌شود؟ آیا صرفاً خرید تجهیزات است؟

کشورهای مختلف سرمایه‌گذاری‌های متفاوتی را در هوش مصنوعی دارند، به عنوان مثال، عربستان سعودی در سال گذشته 22 میلیارد دلار و در سال آینده 40 میلیارد دلار برای توسعه هوش مصنوعی هزینه می‌کند. بخش قابل توجهی از این بودجه‌ها صرف پژوهش‌های بنیادی، توسعه فناوری‌های نوین و تربیت نیروی انسانی متخصص در حوزه هوش مصنوعی می‌شود. البته، خرید تجهیزات پیشرفته مانند ابررایانه‌ها نیز سهم بسیار زیادی در این سرمایه‌گذاری‌ها دارد.

گوگل قصد دارد یک مرکز هوش مصنوعی را در عربستان سعودی راه‌اندازی کند. براساس بیانیه جدید صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان سعودی و گوگل، مرکز جدید هوش مصنوعی از تحقیقات پیرامون مدل‌های هوش مصنوعی به زبان عربی و اپلیکیشن‌های هوش مصنوعی ویژه عربستان سعودی پشتیبانی خواهد کرد.

عربستان سعودی، همزمان با اعلام همکاری با گوگل برنامه سرمایه‌گذاری 100 میلیارد دلاری در حوزه هوش مصنوعی را در دستور کار خود قرارداده است

تسنیم: وضعیت ایران در حوزه سرمایه‌گذاری هوش مصنوعی چگونه است و برای قرار گرفتن در جمع 10 کشور برتر جهان چه باید کرد؟ آیا نیاز اصلی ما خرید تجهیزات است یا تربیت نیروی انسانی؟

در زمینه هوش مصنوعی، به خصوص در حوزه یادگیری عمیق، ایران از جامعه جهانی عقب مانده است. به نظر می‌رسد که مشابه آژانس انرژی اتمی، یک نهاد بین‌المللی برای تنظیم مقررات هوش مصنوعی ممکن است که شکل بگیرد. اگر ایران بخواهد در این حوزه فعال باشد، باید از مقررات این نهاد پیروی کند تا مشمول تحریم‌های احتمالی نشود. همانطور که در حوزه انرژی هسته‌ای دیدیم، عدم رعایت مقررات بین‌المللی منجر به تحریم‌ها شد.

همین امروز آژانسی تحت عنوان آژانس هوش مصنوعی در سازمان ملل تشکیل شده است، اما هنوز به صورت کامل فعال نشده و پایگاهی مشابه آژانس انرژی اتمی در ژنو ندارد. بی‌شک، ابرقدرت‌های هوش مصنوعی، آمریکا و چین هستند که در رقابت شدیدی با یکدیگر قرار دارند. این رقابت نه تنها بر روی شرکت‌های دانش‌بنیان و شرکت‌های یونیکورنی که سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی دارند تاثیرگذار است، بلکه در نحوه اداره کشورها نیز نقش مهمی ایفا می‌کند.

در حوزه اداره کشور با استفاده از هوش مصنوعی، آمریکا در رتبه اول قرار دارد. اگرچه چین رتبه بالایی ندارد، اما کشورهای دیگری مانند عربستان و امارات پیشرفت قابل توجهی داشته‌اند.با توجه به رتبه‌بندی کشورهای برتر در حوزه هوش مصنوعی، پنج کشور برتر هوش مصنوعی از آسیا هستند: هند، کره جنوبی، سنگاپور، چین و ژاپن

مقام معظم رهبری بر این باورند که ایران نیز می‌تواند به این جایگاه دست یابد. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در این مسیر، ساخت تراشه‌های پیشرفته است که اگر از الان هم شروع کنیم نیازمند سرمایه‌گذاری گسترده است. کشورهایی مانند روسیه که در این زمینه ضعیف هستند، به ناچار به واردات تراشه از کشورهایی مانند آمریکا و چین متکی هستند.

شرکت‌هایی مانند انویدیا (NVIDIA) آمریکا، سهم قابل‌توجهی از بازار جهانی تراشه را در اختیار دارند اما مهم‌ترین چالش فعلی ما استقرار پلت‌فرم‌های جمع‌آوری و اشتراک‌گذاری داده در صنایع بزرگ ماست. داده به‌منزله "سوخت هوش مصنوعی" است!

ماشین هوش مصنوعی کشور بدون سوخت لازم توانایی حرکت و پیشروی ندارد. آموزش سواد عمومی هوش مصنوعی در میان مردم و مدیران کشور و تحریک تقاضای بهره‌گیری از هوش در اولویت فعالیت‌های ما باید باشد. تربیت نیروی انسانی ماهر و آشنا در توسعه الگوریتم‌های هوش مصنوعی در اولویت دوم ماست.

پایان بخش دوم

انتهای پیام/