اولین قدم نظامی جوان برای رسیدن به «پنج گنج»/ اهمیت تصحیح پورنامداریان در چیست؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، نظامی گنجوی با «پنج گنج»، نام خود را برای همیشه تاریخ به عنوان یکی از قله‌های ادب فارسی ثبت کرد؛ پنج اثری که پس از او مورد تقلید و تتبع بسیاری دیگر از شاعران و سخنوران قرار گرفت، اما هیچ‌کدام این توفیق را نداشتند که حداقل هم‌پایه آثار او باشند، آنها که مهارت و ذوق ادبی بیشتری داشتند، تنها به یک مقلد موفق بودن اکتفا کردند؛ گویی هرآنچه پس از او در وادی داستان‌سرایی منظوم خلق شد، در سایه «پنج گنج» قرار گرفت. 

قرن ششم را باید یکی از دوره‌های طلایی و درخشان ادب فارسی در نظر گرفت. سیری که از قرن سوم برای رشد ادب فارسی آغاز شده بود، در این قرن با حضور شاعرانی چون نظامی، خاقانی و... به اعتلای خود رسید و توانست برگ زرینی در تاریخ ادب فارسی رقم بزند. نظامی گنجوی در این میان، با سرودن اولین اثر از «پنج گنج» کوشید تا توانایی خود در شاعری را به رخ دیگر هم‌قطاران بکشاند. «مخزن‌الاسرار» که اولین اثر او در این مجموعه پنج جلدی است، به لحاظ زبانی، دیریاب‌تر از دیگر آثار اوست؛ بسیاری بر این باورند که چون این اولین اثر او به شمار می‌آید، نظامی تلاش داشته تا در اولین قدم به اصطلاح میخ خود را محکم‌تر بکوبد و مهارت خود در سخنوری را به دیگر سخنوران نشان دهد. 

نظامی جوان و اولین قدم برای رسیدن به «پنج گنج»

«مخزن‌الاسرار» مشتمل بر دو هزار و 260 بیت است که نظامی این منظومه را در دوران جوانی خود در حدود سال 570 هجری قمری نگاشته است. در مخزن‌الاسرار، نکته‌های اخلاقی و تعلیمی با بیانی آکنده از تصویر‌های شاعرانه و تخیل‌آمیز همراه شده و در این راستا از تلمیحات و اشارات دینی و مذهبی و ملی مدد جسته شده است. هرچند نظامی در سرودن این مثنوی به «حدیقةالحدیقه» نظر داشته و هم در وزن و سبک و هم در شیوه‌های بیان تا حدی از سنایی پیروی کرده است، ولی مخزن الاسرار، مثنوی حکیمانه و عارفانه‌ای است که دارای زبانی استوار و هنرمندانه است و حقیقتاً در این منظومه می‌توان به بسیاری از اسرار نهفته عرفانی دست یافت.

این کتاب در 20 مقاله سروده شده و نظامی در آغاز هر مقاله، سخنی به میان می‌آورد و نکات عرفانی و اخلاقی آن را مورد بررسی قرار می‌دهد و پس از آن که به راحتی در مخاطب و بر ذهن او نفوذ پیدا می‌کند، با بیان حکایت‌های شیرین، آن مطلب را به گونه‌ای زیبا به نظم در می‌آورد و در پایان معمولاً می‌کوشد که در چند بیت، سخنان خود را خلاصه کرده و به نتیجه‌ای که می‌خواسته، دست یابد.

مخزن‌الاسرار؛ شاهکار ادبیات تعلیمی 

رد پای تأثیرپذیری نظامی در «مخزن‌الاسرار» را می‌توان از حدیقه سنایی جست؛ سنایی که بر شاه‌راه شعر و ادب فارسی ایستاده و بر شاعران بسیاری پس از خود؛ از مولوی گرفته تا حافظ و دیگران، تأثیر گذاشته است. با این حال، هنر شاعری، ذوق و زبان مستحکم نظامی در این منظومه سبب شده تا خود به عنوان یک اثر مستقل، مورد توجه اهل فن قرار گیرد و از همان آغاز تا به امروز، به عنوان یکی از آثار تعلیمی شاخص در ادب فارسی مطرح باشد. 

نظامی کلام خود در این اثر را با حمد الهی آغاز می‌کند و سپس به نعت پیامبر اکرم(ص) می‌پردازد. بخش قابل توجه و خواندنی کتاب نیز به خلقت نبی خدا و معراج پیامبر اکرم(ص) اختصاص دارد. تعابیر شیرین و تازه در کنار قرار گرفتن آرایه‌های لفظی و معنوی بسیار در قطعات مختلف کتاب، سبب شده تا این اثر به یکی از خوش‌خوان‌ترین آثار منظوم تعلیمی تبدیل شود. 

هرچه دیگر منظومه‌های «پنج گنج» گرایش به سادگی دارند، «مخزن‌الاسرار» به دلیل استفاده از همین آرایه‌ها و تلاش شاعر برای به کمال رساندن لفظ در کنار معنا، سبب شده تا برخی از مفاهیم ابیات برای مخاطب، به ویژه مخاطب امروز، دیریاب باشد؛ از این رو همواره داشتن شرحی در کنار این منظومه که پرده از دشواری‌ها بردارد، خواسته دل بسیاری از شیفتگان ادب فارسی به ویژه دانشجویان بوده است. 

ارائه تصحیح جدیدی از مخزن‌الاسرار به کوشش پورنامداریان

مهمترین تلاشی که در حوزه آثار نظامی تا پیش از این صورت گرفته، تصحیح وحید دستگردی از پنج گنج است. هرچند کار وحید دستگردی خالی از خلل نبوده، اما غنیمتی بود که به واسطه آن می‌توان به متنی متقن‌تر و اصیل‌تر دست یافت. در کنار این تصحیح، همواره جای خالی یک اثر که شرحی از ابیات باشد، خالی بوده است. تقی پورنامداریان، استاد دانشگاه و پژوهشگر، چند سال پیش شرحی از ابیات مخزن‌الاسرار را به علاقه‌مندان ارائه کرده بود که از سوی انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسیده بود. شرحی که تنها به بخشی از کتاب می‌پرداخت. نامداریان در آن کتاب وعده ارائه متنی کامل‌تر داده بود؛ متنی که چندی پیش نهایتاً با چند سال تلاش و تحقیق به ثمر نشست و از سوی انتشارات سخن به چاپ رسید. نامداریان در این اثر، ضمن ارائه تصحیح جدیدی از مخزن‌الاسرار، به شرح برخی از ابیات نیز پرداخته است. 

روش کار نامداریان در مقدمه کاملاً توضیح داده شده است. در مقدمه این اثر می‌خوانیم: کتاب «مخزن الاسرار» نخستین سرودۀ نظامی است که به بهرام‌شاه از سلسلۀ منگوجیان تقدیم شده است که از سال 550 تا 615 سلطنت کرده است و در زمانی که نظامی این مثنوی را می‌سرود، در اوج قدرت بوده است. این مثنوی در بحر سریع مطوی موقوف مکشوف: مفتعلن مفتعلن فاعلان/ فاعلن که مطابق نسخۀ مصححین 2217 بیت است، سروده شده است.

این مثنوی را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: بخش اول شامل ابیاتی در توحید و ستایش و ذکر عظمت و قدرت خداوند و مناجات به درگاه اوست و نعت‌هایی دربارۀ پیامبر اکرم و توصیف معراج آن حضرت، مدح ملک فخرالدین بهرام‌شاه و سپس گفتارهایی دربارۀ سبب نظامک کتاب، فضیلت سخن، برتری سخن منظوم بر منثور، در معرفت دل و طلب حقایق و سپس توصیف مکاشفه‌هایی در خلال دو خلوت است که حدود هشتصد بیت به بیان این مقدمات اختصاص دارد.

بخش دوم کتاب شامل 20 مقاله است که در آنها مطالبی اخلاقی و گاه انتقادی طرح می‌شود که در خلال بسط و بیان، با اندیشه‌ها و مضامین و تصویرهایی مناسب همراه می‌شود و مخاطب به رعایت آنها سفارش و ترغیب می‌شود و در پایان هم داستانی نقل می‌گردد که با موضوع کانونی مقاله کم‌وبیش تناسبی دارد. این کتاب بعد از مقالۀ بیستم با 24 بیت که در ذیل عنوان «ختم کتاب» آمده است، پایان می‌پذیرد که توصیفی از کتاب «مخزن» و بیان قدر و قیمت آن است و اینکه در هر حال تحفه‌ای ناچیز به درگاه ملک است و هر سخنی در آن از ادب و دیانت برخاسته است.

از میان آثار نظامی همین اولین اثر اوست که صبغۀ تعلیمی دارد و محتوای آن در بخش دوم، طرح همان مطالب حکمی و اخلاقی با صبغۀ عرفانی است که در آثار مشابه دیگر نیز ملاحظه می‌شود.

«مخزن الاسرار» اثری از نوع تعلیمی و حکمی است. زمینۀ معنایی این نوع شعر غالباً بر اساس ارزش‌های معنوی و بایست و نبایست‌های اخلاقی و تعلیم چگونه زیستن و بیان وظایف انسان نسبت به خدا، جامعه و طریق رستگاری او بنا می‌شود. طبیعی است مخاطب اینگونه آثار بیشتر مردم عادی و کم‌سوادند؛ زیرا باسوادان و تحصیل‌کردگان به‌ویژه در دوران کهن با این اخلاقیات کم‌وبیش آشنا بوده‌اند و نیاز به تعلیم نداشته‌اند. در این مثنوی هیچ‌یک از عناصر بلاغی دیده نمی‌شود؛ زبان غالباً پیچیده و گاه در مقایسه با زبان شاعران خراسان و عراق ناآشنا و در مواردی بیش از حد موجز است. وزن انتخاب‌شده برای مثنوی نیز روان و مناسب برای روایت و بیان شعر تعلیمی نیست و مطالب اخلاقی به‌آسانی در آن جا نمی‌افتد و چه‌بسا بیشتر از محتوا خودنمایی می‌کند و ضرب‌آهنگ مقتضی حال موضوع و مطابق با احوال روانی مخاطبانی که توقع نصیحت‌گویی موقرانه دارند نیست.

اهمیت تصحیح پورنامداریان در چیست؟

در انتخاب نسخه‌ها برای این تصحیح بنای مصححان بر این بوده است که تنها از نسخه‌هایی استفاده کنند که تاریخ کتابت آنها نهایتا تا آخر قرن هشتم هجری باشد. نسخه‌های متأخر که شمارشان نیز بسیار است، هم افزوده‌های بسیاری دارند و هم در ضبط‌ها بی‌دقت یا کم‌دقت‌اند.

کهن‌ترین نسخۀ مورد استفاده نسخۀ ایندیاآفیس با تاریخ کتابت 637 و نسخۀ دوم از لحاظ قدمت نسخۀ سنت‌پتربورگ با تاریخ کتابت 710 هجری است. متأسفانه این دو نسخه با اینکه پیش از نسخۀ سوم یعنی نسخۀ پاریس کتابت شده‌اند، اعتبار و کیفیت بهتری ندارند. نسخۀ پاریس با تاریخ کتابت 763 ضبط‌های بهتر و اصیل‌تری دارد و مصححان ناچار ضمن لحاظ‌کردن ترتیب تاریخی در ضبط نسخه‌بدل‌ها، نسخۀ پاریس را اصل قرار داده‌اند.

در این تصحیح از 13 نسخۀ خطی استفاده شده که بر اساس تاریخ کتابت آنها یا بر اساس برآورد مصححان مربوط به پیش از قرن نهم هجری‌اند. از لحاظ تعداد نسخه‌ها و ترتیب تاریخی نسخه‌ها و نیز نسخ قدیم‌تر که تاکنون در دسترس سایر مصححان نبوده است، می‌توان ادعا کرد این تصحیح مزیتی بر تصحیح‌های پیشین دارد. مقدمۀ مصححان در بیان نسخه‌های مورد استفاده، روش تصحیح، نام و لقب نظامی، عصر و محل زندگی نظامی، آثار نظامی، زبان نظامکی، ساختار و سبک مخزن‌الاسرار و عقاید اهل عصر در ابتدای کتاب آمده که مشحون از بیان نکات دقیق است. در شرح ابیات نیز کوشیده شده تا آنجا که لازم است مشکلات ابیات را چه در حد مفردات و ترکیبات و چه در صورت لزوم معنی ابیات روشن شود و حتی المقدور از بیان مسائل نامربوط به ابیات پرهیز شده است. در پایان کتاب نیز فهرست‌های متعددی افزوده شده که استفاده از کتاب را برای پژوهشگران و محققان آسان‌تر می‌کند.

تصحیح و شرح نامداریان بر مخزن‌الاسرار غنیمتی است که با همراهی آن، می‌توان نگاه دقیق‌تری به ذهن و زبان شاعر داشت و از دقایق هنری و زبانی او لذت بیشتری برد. نشر سخن این اثر را در هزار و 100 نسخه منتشر کرده و در دسترس علاقه‌مندان به ادب کلاسیک قرار داده است. 

انتهای پیام/