جستاری در باره نامگذاری سخنرانیِ حضرت زهرا (س) به "خطبه فدکیه"
عنوانی با نام "خطبه فدکیه" نه منشأ روایی ندارد و نه در کتب روایی شیعه و سنی با این عنوان نامگذاری شده است. محتوای این سخنرانی گویای آن است که حضرت زهرا سلام‌الله علیها به بهانه غصب فدک، به دنبال احقاق حق ولایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، آنچه به عنوان "خطبه‌ی فدکیه" در آثار و سخنرانی‌ها موجود است، همان متن سخنرانی معرفتی و در عین حال کوبنده‌ی حضرت زهرا سلام‌الله علیها در دفاع از ولایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام است. این خطبه را اول‌بار در کتاب "بلاغات‌النساء" می‌بینیم. این کتاب شامل برگزیده سخنان بلیغ و فصیح شخصیت‌هاى زن از صدر اسلام تا آن دوران است که توسط ابن‌طیفور نگاشته شد. وی یکى از دانشمندان بزرگ اهل تسنن در قرن سوم هجرى است. او سند این حدیث را از طریق زید بن علی‌بن الحسین (ع) به حضرت زینب سلام‌الله علیها رسانده و این خطبه را ذیل عنوان "کلام فاطمة بنت رسول الله ص" روایت کرده است. پس از وی محمد بن على خزاز قمى رازى از چهرههاى فرهیخته‌ی فقها و راویان شیعه در نیمه دوم قرن چهارم ه.ق این حدیث را در کتاب مشهورش به نام "کفایةالأثر" ذیل بابی با عنوان "باب ما جاء عن فاطمة ص عن النبی ص فی النصوص على الأئمة الاثنی عشر ع"آورده و سلسله سند حدیث را از طریق زید و پدر بزرگوارشان امام سجاد علیه‌السلام به حضرت زینب سلام‌الله علیها رسانده است. شیخ صدوق نیز این خطبه را در علل‌الشرایع خود ذیل عنوان "باب علل الشرائع و أصول الإسلام" نقل کرده و سند خود را از طریق فردی به نام محمد بن جابر به زینب سلام‌الله علیها رسانده است.
اما درباره مفاد خطبه حضرت زهرا سلام‌الله علیها می‌توان آن را به 5 بخش تقسیم‌بندی کرد:
بخش اول شامل حمد و شکر خداوند، شهادت به وحدانیت خدا، بیان توحید در نظام خلقت، فلسفه طاعت خدا، شهادت به عبودیت و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و بیان برخی ویژگی‌های آسمانی ایشان و بیان فلسفه بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و مأموریت رسالت حضرت. بخش دوم شامل بیان مسئولیت سنگین مهاجران و انصار در قبال کتاب و سنت، ویژگی‌های قرآن، بیان فلسفه‌ی برخی احکام و حدود الله، دعوت به طاعت خدا و دوری از شرک. بخش سوم شامل بیان جایگاه‌شان نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله، بیان برخی ویژگی‌های پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه‌اسلام، تبیین وضعیت اعراب جاهلی و نقش پیامبر صلی الله علیه و آله در نجات آنها، شکایت از فتنه صحابه پس از سقیفه، بیان وضعیت آینده منافقان. بخش چهارم شامل ماجرای ارث فدک، استشهاد فاطمه سلام‌الله علیها از قرآن برای ابوبکر درباره فدک و سرزنش انصار درباره کوتاهی در حق آل محمد (این استشهاد در واکنش به سؤال ابوبکر مطرح شد و به این ترتیب به طول انجامید) قسمت پنجم شامل شماتت صحابه درباره غصب خلافت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و وصف عهدشکنی آنها، وصف سرانجام غصب خلافت.
همان طور که واضح است، هیچ یک از محدثان شیعه و سنی این خطبه را ذیل عنوانی با نام "خطبه فدکیه" به ثبت نرسانده‌اند بلکه صاحب کفایةالأثر آن را ذیل بابی با عنوان "آنچه از فاطمه (س) دربار‌ه‌ی نصّ به ائمه دوازده‌گانه" آورده است و این نشان می‌دهد نگرش این محدث به این خطبه، نگرشی معرفتی بوده است، همچنان که شیخ صدوق این سخنرانی را ذیل بابی با عنوان "علت‌های احکام و شرایع و اصول اسلام" ثبت کرده است. محتوای خطبه هم گویای آن است که حضرت زهرا سلام‌الله علیها به بهانه‌ی غصب فدک، به دنبال احقاق حق ولایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و بیان عهدشکنی صحابه بود. ما این نوع روش بیان را در آیات قرآن هم مشاهده می‌کنیم؛ خداوند به بهانه یک ماجرا، آیاتی را نازل می‌کرد تا به تبیین حقایق نظام عالم بپردازد؛ همانند ماجرای عطای انگشتر امیرالمؤمنین (ع) به مستمند که بهانه‌ای برای نزول آیه ولایت شد.
اما آن بانوی بزرگوار در نهایت، سخنان خود را با بیان سرانجام غصب خلافت پایان می‌پذیرد و می‌فرماید «بدانید این مرکبی نیست که راه خود را بر آن ادامه دهید؛ پشتش زخم و کف پایش شکسته است؛ داغ ننگ بر آن خورده و غضب خداوند علامت آن است و رسوایی ابدی همراه آن و سرانجام به آتش برافروختۀ خشم الهی که از دل‌ها سر بر می‌کشد، خواهد پیوست؛ «بِنَارِ اللهِ الْمُوقَدَةِ الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الأَفْئِدَةَ» (اشاره به آیات 6 و 7 همزه) فراموش نکنید آنچه را انجام می‌دهید، در برابر خداست. «آنها که ستم کردند، بزودی می‌دانند که بازگشتشان به کجاست؛ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنقَلَب یَنقَلِبُونَ» (اشاره به آیه227 شعراء)
نتیجه آنکه عنوانی با نام "خطبه فدکیه" نه منشأ روایی ندارد و نه در کتب روایی شیعه و سنی با این عنوان نامگذاری شده است؛ فعلاً مشخص نیست اولین‌بار چه اندیشمندی این عنوان را به خطبه حضرت زهرا سلام‌الله علیها نسبت داد. همان طور که بیان شد، این خطبه از 5 بخش معرفتی تشکیل شده و مسئله فدک بهانه‌ای برای بیان اصل ماجرایی بود که اهل سقیفه آفریدند که همان غصب خلافت است و مقدمه غصب فدک نیز شد. دیگر آنکه متأسفانه عنوان "خطبه فدکیه" در همان وهله‌ی اول توجهات را از اصل قضیه معطوف به مسئله‌ای مادی و دنیوی کرده، در ذهن مخاطب نسبت به هدف اصلی آن بانوی بزرگوار انحراف ایجاد می‌کند.
انتهای‌پیام/
