سقوط حوزه فضایی ایران در دولت روحانی/ چطور ۳ پرتاب موفق در سال ۹۱ به "صفر" پرتاب موفق در ۷ سال اخیر رسید!

به گزارش خبرنگار علمی خبرگزاری تسنیم؛ بعد از تنزل جایگاه سازمان فضایی ایران در دولت حسن روحانی و قرار گرفتن این سازمان حساس و راهبردی زیرنظر وزارت ارتباطات، شاهد توقف رشد فناوری و سکون معنادار صنعت فضایی کشورمان بودیم که موجبات ناامیدی و قهر دانشمندان و فعالان این صنعت در بخش دولتی و به‌ویژه بخش خصوصی را در پی داشته است.

مسلماً جایگاه کنونی این سازمان، هم‌وزن ظرفیت‌های راهبردی کشورمان، نه در حوزه نیروی انسانی و نه در حوزه توسعه کمّی و کیفیِ این فناوری نیست؛ چه‌بسا با قرار گرفتن این سازمان ذیل یک وزارتخانه، تمام اهداف و برنامه‌های این مجموعه در مأموریت مخابراتی و برنامه‌های این وزارتخانه تعریف می‌شود و سایر کاربری‌های این صنعت مغفول می‌ماند و زمینه عدم توسعه همه‌جانبه این تکنولوژی راهبردی فراهم می‌شود.

صنعت فضایی علاوه بر اقتدارآفرینی، می‌تواند یک صنعت بسیار درآمدزا نیز باشد و می‌توان با سرمایه‌گذاری هوشمندانه و تسریع در این امر، زمینه کسب درآمدهای کلان با ارزش افزوده بالا را فراهم آورد؛ این امر مستلزم شکل‌گیری یک نهاد بالادستی و مجری منسجم و چابک است که بتواند در بالاترین سطح از مدیریت کشور این اهداف را محقق کند،
به همین بهانه، میزگردی را با حضور دکتر "حسین شهرابی فراهانی" مدیرعامل شرکت "امیدفضا" نخستین شرکت خصوصی طراح و سازنده ماهواره و نخستین شتاب‌دهنده تخصصی فضایی در کشور در تسنیم برگزار کردیم؛ مدیر پروژه ماهواره ملی امید در سال‌های 1385 تا 1387، مدیر پروژه ماهواره فجر و رئیس گروه فضایی صاایران در سال‌های 1392 تا 1397 از جمله مسئولیت‌ها و سوابق دکتر شهرابی در حوزه فضایی کشورمان بوده است.

در این نشست با دکتر شهرابی درباره مشکلات حوزه صنعت فضایی ایران و نقش بخش خصوصی فضایی کشور در این صنعت به گفت‌و‌گو نشستیم که در ادامه مشروح بخش نخست این گفت‌و‌گو را از نظر می‌گذرانید:

تسنیم: در ابتدا، تاریخچه‌ای از آغاز فعالیت‌ها و ورود خود به عرصه فضایی کشور بفرمایید.

اعتقاد به ضرورت و نیاز به حضور بخش خصوصی در حوزه طراحی و ساخت سامانه فضایی (گامی بسیار بلندتر از حضور بخش خصوصی در زیرسامانه‌های فضایی) از حدود سال 1396 در مجموعه‌ صاایران که خود من در آنجا کار می‌کردم آغاز شد.

بنده از سال 1377 درگیر کارهای فضایی هستم و از آن موقعی که درگیر پروژه کارشناسی ارشد بودم، پایان‌نامه خودم را با آقای دکتر دانشجو که بعدها وزیر علوم شدند در حوزه ماهواره تعریف کردم که وی در آن موقع معاون اجرایی مرکز تحقیقات عالی الکترونیک (متعال) صاایران و همزمان مدیر گروه فنی سازه آن مرکز بودند.

"متعال" مرکزی تحقیقاتی بود که روی ماهواره کار می‌کرد و ما الزام داشتیم که برای گرفتن پروژه تحصیلی حداقل 80 ساعت در آن مرکز کار کنیم؛ من از پروژه ارشد خودم که در سال 1377 بود وارد حوزه فضایی شدم و الآن نزدیک به 20 سال است که در حوزه فضایی کار می‌کنم؛ در سال‌های 1385 تا 1387 مدیر پروژه "ماهواره ملی امید" بودم که این ماهواره در سال 1387 به‌فضل الهی با موفقیت به فضا پرتاب شد.

تقریباً به‌فاصله یک سال بعد از پرتاب ماهواره امید، مدیر پروژه ماهواره فجر شدم که پنج نسل از این ماهواره توسعه داده شد؛ در سال 1391 سه نسل از این ماهواره (فجرهای 1، 2 و 3) پرتاب شد که در واقع در طول یک سال، سه پرتاب داشتیم و کشور در آن سال رکورد زد (در آن سال سردار وحیدی وزیر دفاع بود)؛ ماهواره فجر4 به‌دلیل اعمال محدودیت کاهش 10کیلوگرمی از طرف ماهواره‌بر، فرصت پرتاب پیدا نکرد و در سال 1393، بعد از یک تلاش اولیه در پرتاب فجر5، نسخه فجر5 با موفقیت پرتاب شد.

در آن موقع بنده همزمان، رئیس گروه فضایی صاایران نیز شده بودم یعنی بین سال‌های 1392 تا 1397؛ در دوران انتهایی مسئولیت اینجانب در سمت رئیس گروه، به این نتیجه رسیدیم که بخش خصوصی باید پررنگ‌تر از گذشته باشد.

یک فرهنگ‌سازی جدی طی 15 سال شکل گرفت تا بخش خصوصی وارد گود فضایی شود؛ خیلی سخت بود که این را جا بیندازیم که حداقل اجزای زیرسامانه‌ها (قطعات ماهواره) را از بخش خصوصی تهیه کنیم که کیفیت بالاتری نیز دارد.

در واقع یک شبکه‌ای در بخش‌های خصوصی شکل گرفته است مثلاً در قسمت‌های مختلف ماهواره از جمله الکترونیک ماهواره را زمانی که می‌خواستیم در کشور مناقصه بگذاریم، هیچ‌کسی را نمی‌توانستیم پیدا کنیم که ادعا کند من این توانایی را دارم اما امروز در قسمت‌های مختلف ماهواره، شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی زیادی وجود دارند که با کیفیت خوبی در حال تولید قطعات ماهواره هستند.

شبکه‌ای از شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران وجود دارند که امروز زیرسامانه‌های ماهواره را با استانداردهای بالا تولید می‌کنند؛ بعضی از این شرکت‌های دانش‌بنیان آن‌قدر کارهایشان خوب پیشرفت کرده است که محصول خود را با یک برند غیرایرانی صادر می‌کنند.

یک اصطلاحی در حوزه فضایی وجود دارد که می‌گوید؛ "محصول باید سابقه پرتاب یا Heritage داشته باشد" که منظور این است که چقدر در ماهواره‌های مختلف در فاز عملیاتی ماهواره در مدار زمین استفاده شده است.

از سال 2009 میلادی یا 1387 شمسی اتفاقات بزرگی در حوزه فضایی ایران و دنیا رخ داد؛ ما زمانی که ماهواره امید را پرتاب کردیم در واقع با بازیگرهای دولتی و با پرتابگر بومی موفق شدیم وارد عرصه فضایی شویم اما در همان زمان، در مقارنه با ایران در دنیا اتفاقات دیگری در حال رخ‌دادن بود و آن هم این بود که بخش‌های خصوصی در حال تبدیل شدن به بازیگران نوین فضایی بودند.

امروز به شرکت "اسپیس‌ایکس" نگاه کنید که نقطه عطف آن در سال 2009 است که به عرصه فضایی ورود کرده است؛ در واقع یک عرصه جدیدی در فضا شروع به کار کرده است و آن هم مهاجرت از بخش دولتی به بخش خصوصی بوده که در دنیا اتفاق افتاده است البته همین امروز نیز در حوزه فضایی نزدیک به 70 تا 80 درصد دولت‌ها هستند چراکه در این دگرگونی‌های فناوری‌ها بسیار مقاومت می‌کنند و در نتیجه از رقابت با دیگران جا می‌مانند.

تسنیم: طی 10 سال اخیر، یک انقلاب بزرگی در حوزه ماهواره‌ها در جهان روی داده و آن روی آوردن به ساخت ماهواره‌های کوچک و ورود بخش‌ها و شرکتهای خصوصی به حوزه ساخت و پرتاب ماهواره بوده است؛ این اتفاق چرا و چطور روی داد و وضعیت ما در این حوزه به چه صورت است؟

در تمام پرتاب‌های اخیر ما که شکست خورده است، استناد آن به تصاویر ماهواره‌ای و ارجاع همه آنها به تصاویر ماهواره‌ای شرکت پلنت (planet) بوده است! پلنت یک شرکت استارت‌آپی بود که سه نفر از اعضای جداشده از ناسا آن را تشکیل دادند.

این سه نفر معتقد بودند که می‌شود ماهواره‌های کوچک و ارزان‌قیمت را ساخت و این کار را نیز انجام دادند؛ یک ماهواره بسیار ارزان‌قیمت با اندازه 30 در 10 سانتی‌متر ساختند که در ابتدا ایستگاه فضایی نیز وظیفه در مدار قرار دادن آن را به‌عهده گرفت؛ فعالیت‌های این شرکت به‌سرعت گسترده شد تا جایی که شرکت گوگل با آنها قرارداد امضا کرد.

قبل از اسپیس‌ایکس بزرگترین منظومه را این شرکت در اختیار داشت و نزدیک 150 ماهواره عکس‌برداری را در مدار گذاشت! در واقع کار این شرکت این بود که یک اسکنر را در مدار جاگذاری کرد که کل زمین را روزانه اسکن می‌کرده است. در سایت این شرکت آمده است که کاربردهای کشاورزی و کاربردهای امنیتی از جمله خدمات این شرکت است؛ یک نکته جالب تصاویر ماهواره‌ای این شرکت آن است که در قسمت خدمات امنیتی، تصاویر تأسیسات هسته‌ای نطنز را نیز به‌عنوان نمونه قرار داده است!

از یک تاریخی به بعد (شاید 10 سال قبل) فروش تصاویر زیر 1 متر را آمریکا آزاد کرد که قبل از آن این اتفاق را نداشتیم؛ تصاویر تا رزولوشن 10 متر رایگان است که شما نیز می‌توانید در اینترنت به‌صورت رایگان دریافت کنید اما از یک جایی به بعد دیگر پولی می‌شود به‌طور مثال اگر رزولوشن 1 متر باشد، ماهواره یک ماشین را با 3 پیکسل نشان می‌دهد و در واقع هرچقدر رزولوشن پایین‌تر باشد، بهتر است؛ متأسفانه در زمان حاضر ایران هیچ سهمی از بازار فروش اطلاعات و داده‌های ماهواره‌های فضایی ندارد و فاصله ما با کشورهای پیشتاز این حوزه بسیار زیاد است.

در ادامه با بررسی‌ تحولات صنعت فضایی دنیا، مشخص شد که منظومه‌های ماهواره‌‌های مخابراتی ارزان در حال شکل‌گیری است؛ در دهه 90 میلادی، منظومه "ایریدیوم"  iridium خیلی معروف شد که در نهایت این منظومه ورشکسته شد و به آنچه ادعا می‌‌کرد، نرسید؛ همین امر باعث شد که در ذهن خیلی‌ها این نتیجه شکل گرفت که موبایل ماهواره‌ای یا اینترنت ماهواره‌ای از طریق منظومه‌های مدار پایین زمینی امکان‌پذیر و به‌صرفه نیست!

در آن دهه، قیمت این ماهواره‌ها حدود 200 میلیون دلار بود و وقتی به سال‌های 2009 یا 2013 می‌رسیم،شرکت‌هایی مثل پلنت (planet) اعلام کردند که با نیم‌میلیون دلار نیز این امر شدنی است! اینجا بود که موضوع به‌صرفه بودن منظومه‌های ماهواره‌ای اثبات شد یعنی مجموعه‌ای انبوه از ماهواره‌ها در مدار پایین می‌توانند خدمات اینترنت ارائه دهند و احتمال اینکه صرفه اقتصادی داشته باشد، بسیار زیاد است و وقتی که در حوزه سنجش از راه دور عملیاتی شده است قطعاً در حوزه مخابراتی آن نیز قابل انجام است.

امروز اگر فضای مجازی را مثال بزنم باید بگویم که کاملاً بدون مرز است و مرز حاکمیت‌ها در حوزه‌های محتوایی و نرم بسیار کم‌رنگ شده است؛ در بستر ماهواره‌ها دیگر آن فضای نرم بدون مرز، سخت‌افزارش نیز بدون مرز خواهد شد؛ یعنی شما یک فضای بدون مرز هم از لحاظ نرم و هم از لحاظ سخت دارید.

قبلاً که این صحبت‌ها گفته می‌شد، کسی باور نمی‌کرد اما امروز با شرکتی خصوصی در دنیا مواجه هستیم که بیش از 2000 ماهواره در مدار قرار داده است! بخش خصوصی در واقع تابوی گرانی و دولتی بودن فضا را شکست که این مسئله بسیار مهمی است.

در خاطرات آقای ایلان ماسک (بنیان‌گذار شرکت اسپیس‌ایکس) آمده است که در شروع کار خود قصد داشته است که از روسیه موتور موشک ماهواره‌بر بخرد که روس‌ها این کار را برایش انجام نمی‌دهند که بعد از این جریان، ایلان ماسک خود دست به کار می‌شود؛ ایلان ماسک تعریف می‌کند که "من قیمت قطعات موشک را جمع زدم و مشاهده کردم که با دو یا سه درصد قیمت موشک باید کار جمع شود، اما اشکال کار را نمی‌فهمم و نمی‌دانم چرا آن‌قدر گران است، و بعد متوجه شدم که علت آن این است که دولتی و انحصاری است"! خود آمریکایی‌ها نیز عمده پرتاب‌های خود را به روس‌ها واگذار می‌کردند چراکه روس‌ها خیلی ارزان‌تر پرتاب می‌کردند.

تسنیم: یعنی اسپیس ایکس با سوخت موتور به صنعت فضایی ورود کرد؟!

بله! ایده‌ آنها این بود که موشک قابل برگشت باشد اما مهم‌تر از برگشت‌پذیر بودن، این تابوی قیمت و دولتی بودن بود که شکست و زمانی که شکسته شد، دریچه‌ بزرگی برای موضوع پرتاب‌های فضایی باز شد؛ بسیاری از این حرف‌ها را ما در سال‌های گذشته می‌گفتیم اما مورد تمسخر واقع می‌شد و بعدها متوجه شدند که شدنی است، البته این فهم مسئله هنوز ناقص است؛ اگرچه منظومه‌ها مطرح است اما علت اصلی آن "ارزانی" و "بخش خصوصی" است اما مشاهده می‌کنیم که بدون توجه به علت اصلی، فقط صحبت از منظومه می‌شود و با همین فهم نادرست است که برای دستیابی به منظومه، هلدینگ‌ بزرگ خصولتی پیشنهاد می‌شود که مسیر را اشتباه می‌روند!

تسنیم: آیا ساختار فضایی که در زمان حاضر در کشورمان وجود دارد، تناسبی با تحولات پرشتاب حوزه ماهواره در جهان امروز دارد؟!

سازمان فضایی ایران از سال 1398 تصمیم گرفت نقش بخش خصوصی را در حوزه فضایی پررنگ کند اما متأسفانه این امر انجام نشده است؛ بخش دولتی در حوزه فضایی آن‌قدر پررنگ است که اگر شما قصد تشکیل بخش خصوصی را نیز داشته باشید به‌صورت غیرمستقیم "خصولتی" به ذهن متبادر می‌شود؛ در مرحله اول قرار شد اپراتوری ماهواره را به بخش خصوصی واگذار کنند و برای این کار بخش‌های خصوصی باید پروانه بگیرند و کار کنند که این پروانه مثل پروانه‌های اپراتورهایی زمینی مثل ایرانسل و همراه اول است.

نخستین اشتباه آنها این بود که مبنا را ماهواره ژئو گذاشتند و هرچقدر فریاد زدیم که "بازار ژئو یک بازار قدیمی و 40ساله است و شما نمی‌توانید در این بازار، کار اقتصادی کنید"، اثری نداشت! برای شروع کار اقتصادی باید ببینید فناوری در کجا تغییر می‌کند و در آنجا ورود کنید و اگر فناوری تثبیت شده باشد، غول‌های گذشته دیگر اجازه انجام کار را به بازیگران جدید نمی‌دهند؛ هرچقدر اعلام کردیم که "امروز بازار مدار «لئو» در حال شکل‌گیری است و یک کاری کنید که حداقل، بازیگران لئو در این حوزه جان بگیرند"، کسی توجه نکرد!

تقریباً سه سال پیش FCC (سازمان تنظیم مقررات رادیویی آمریکا) برای نوآفرین‌ها یا همان استارت‌آپ‌هایی که منظومه‌های 10تایی در مدار قرار می‌دهند، پروانه ارزان‌قیمت صادر کرد؛ در واقع وظیفه رگولاتوری تسهیل‌گری است و مانع‌زدایی که مقام معظم رهبری از آن نام برده است، همان معنا را دارد؛ رگولاتور آمریکا اعلام کرده است که "باید کاری کنیم شرکت‌های کوچکی که قصد فعالیت در منظومه‌های فضایی را دارند به‌راحتی در این عرصه ورود کنند و این‌طور نباشد که صرفاً گروه‌هایی که از لحاظ مالی قوی هستند اجازه حضور در منظومه را داشته باشند"؛ رگولاتور آمریکا اعلام کرد که "آن‌قدر این اتفاق مهم است که می‌تواند رهبری ما را در فضا حفظ کند".

تسنیم: تصویب پروانه اپراتوری ماهواره مخابراتی در ایران در چه سالی بوده است؟ آیا ما می‌توانیم به‌کمک آن به بومی‌سازی این حوزه دست پیدا کنیم؟

فکر می‌کنم دو سال پیش بوده است؛ سازمان فضایی ایران و سازمان تنظیم مقررات رادیویی کشور، مسئول صدور پروانه در ایران هستند؛ رگولاتور کشورمان برای مدار زمین‌آهنگ یا همان GEO برنامه داشتند و مجوز ارائه‌شده برای بازیگران بزرگ تنظیم شده بود؛ بازیگران ضعیف از نظر مالی و هرچند قوی از نظر فناوری امکان دریافت مجوز از رگولاتوری ندارند اما نگاه رگولاتور آمریکایی این است که از این بازیگران نیز حمایت کند تا با آمدن استارت‌آپ‌های خوب این حوزه رهبری در فضا حفظ شود.

به‌عنوان مثال شرکت "سوارم" Swarm یک شرکت فضایی آمریکایی است که پرتاب خود را بدون مجوز انجام داد در حالی که FCC نیز آن را جریمه هم کرد؛ پیشرفت این شرکت کوچک در حوزه مخابرات فضایی کار را به جایی رساند که چند ماه پیش شرکت بزرگ "اسپیس‌ایکس" کل این شرکت (سوارم) را خریداری کرد، در حالی که خود شرکت اسپیس‌ایکس در آن مقطع بیش از 1800 ماهواره را در مدار قرار داده بود! در واقع رگولاتوری آمریکا متوجه شد که اگر با این شرکت‌های خصوصی و کوچک همراه نشود، احتمال دارد که به‌صورت کلی این رگولاتوری‌ها را کنار بگذارند.

تسنیم: مشکلات رگولاتوری ما در این حوزه چیست؟

ما آمادگی خودمان را برای گرفتن پروانه اعلام کردیم اما این پروانه‌ها باید شرایط ما و نوآفرین‌های کوچک را در نظر بگیرد؛ ما یک شرکت نوآفرین هستیم و وثیقه‌های میلیاردی نداریم و نه به‌صلاح است که داشته باشیم چرا که این بازار، تازه در حال شکل‌گیری است و رگولاتور باید کمک بیشتری در این حوزه انجام دهد.

امروز معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری رویکردش این است که شرکت‌هایی را که ایده فناوری دارند باید کمک و ریسک آنها را کم کرد، در واقع پروانه باید این‌طوری باشد، تنها بخشی که در کشور به‌صورت عملی از بخش خصوصی در این حوزه حمایت کرد، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری بود که حمایت آنها تخصیص وام به شرکت فضایی ما بود.

ما در زمان حاضر نیازی به گرفتن پروانه‌های جدید نداریم اما اگر کسی پروانه‌ای با شرایط خوب بدهد، می‌پذیریم چراکه در بازار با سرمایه‌گذار مذاکره می‌کنیم و به رگولاتور نیز اعلام می‌کنیم که "با رگولاتور داخلی هماهنگ بوده و پروانه را دریافت کرده‌ایم و ریسک‌ها نیز پوشش داده شده است"؛ بازار این حوزه بسیار بازار پرریسکی است و حتی شرکت "اسپیس‌ایکس" نیز معلوم نیست که موفق شود!

تسنیم: بزرگترین پروژه زمان حاضر شرکت شما چیست؟

به‌فضل الهی، هدف‌گذاری ما رسیدن به منظومه است و این که می‌خواهیم زیست‌بوم (اکوسیستم) ماهواره‌های ارزان خصوصی را در کشور شکل بدهیم؛ مشابه کار ما در زیرسامانه‌ها (قطعات) وجود دارد اما در سامانه‌ها (ماهواره‌ها) نیست یعنی بخش خصوصی که کل ماهواره‌ را جمع کند، وجود ندارد اما شرکت‌هایی هستند که حسگرها و عملگرهای تعیین و کنترل وضعیت، بخش الکترونیک ماهواره یا پیشرانه را می‌سازند.

ما شبکه‌ای از بخش خصوصی در کشور را می‌شناسیم و با تعدادی از آنها مشارکت‌نامه امضا کردیم و کنسرسیومی امضا کردیم که با یکدیگر کار کنیم و قرار شد که ماهواره اول را بسازیم؛ سازمان فضایی ایران در سال 1398 در موضوع خصوصی یکی از بحث‌های مهمش "پروانه‌" بود و کار دیگر نیز واگذاری ساخت ماهواره به بخش خصوصی بود؛ در مشارکت‌نامه‌ای که با شرکت‌های دیگر منعقد شد قرار این بود که از سازمان فضایی پروژه بگیریم.

ما برای گرفتن پروژه‌ها اقدام کردیم و در بسیاری از مناقصه‌ها شرکت کردیم اما برنده نشدیم! سال 1398 مناقصه‌ای را برای دو پروژه ماهواره سنجشی برگزار کردند که رقم هرکدام از آنها 200 میلیارد تومان بود اما در کمال ناباوری مشاهده کردیم که خصولتی‌ها به‌یک‌باره وارد میدان شدند! یا بعضی از بازیگران دولتی به‌یک‌باره شرکت‌های دانش‌بنیانی تشکیل دادند چرا که 200 میلیارد تومان بودجه خوبی برای این سازمان‌ها محسوب می‌شده است!

این پروژه یا مناقصه در نهایت به‌دلایل نامعلوم به نتیجه‌ای نرسید! بعدها مناقصه کوچکتر در حد ماهواره‌های با قیمتی در حدود 2 میلیارد تومان برگزار کردند که باز هم اعلام شد که ما امتیاز لازم را نیاوردیم که بعدها با رئیس سازمان فضایی ایران صحبت کردیم که اذعان داشت روند ارزیابی‌ها اشتباه بوده است!

تسنیم: آیا در دولت جدید، سازمان فضایی ایران تغییری کرده است؟

ما به رئیس‌جمهور نامه‌ای نوشتیم و مطالب موردنظر خودمان را منتقل کردیم و دفتر رئیس جمهور با فاصله یک روز برای وزیر جدید ارتباطات نامه‌ای نوشته بر خصوصی‌سازی بخش فضایی تأکید کرد اما هنوز اتفاقی نیفتاده است یا حتی برای این موضوع به رئیس مجلس شورای اسلامی نیز نامه‌ای نوشتیم که تاکنون نتیجه‌ای عملی نداشته است.

آقای بذرپاش نامه‌ای را به وزیر ارتباطات نوشته‌ و کارهای به‌زمین‌مانده را تشریح و در آخر نیز سخن از عدم ساخت ماهواره سنجش از دور و ماهواره مخابراتی کرده است که ما نیز آن را تأیید کردیم و در نامه‌ای به رئیس مجلس شورای اسلامی اعلام کردیم که توانایی انجام این کار را داریم.

متأسفانه هنوز قرارداد با خارجی‌ها در مقایسه با شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی ترجیح دارد و جالب این‌که در قالب سرفصل اقتصاد مقاومتی تصویب و پرداخت شده است؛ ادعای امروز ما این است که با قیمت‌های بسیار پایین‌تر از خارجی می‌توانیم محصول خوب بسازیم.

تسنیم: در کنسرسیوم شما، قابلیت ساخت ماهواره عملیاتی وجود دارد؟ در صورت ساخت، چه‌کسی از شما خریداری می‌کند؟

به‌فضل الهی توان ساخت ماهواره با وضوح بالا (High Resolution) در کنسرسیوم کوثر وجود دارد اما در ادبیات نوآفرینی (استارت‌آپی) اصطلاحی تحت عنوان "MVP" وجود دارد به این معنا که شما باید طرح اولیه را روی میز بگذارید... .

پایان بخش اول