گتوند؛ افتخار ایران ـ ۲| جزئیات مطالعه بر روی سازند گچساران/ هدف از اجرای پتوی رسی چه بود؟+فیلم

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم،سد «گُتوند»، ابرسازه‌ای است که به‌همت مهندسان ایرانی، طراحی و اجرا شده است و وجود این سد، طی 10 سالی که از آبگیری آن می‌گذرد، نقش مؤثری در تأمین آب خوزستان داشته است.

همواره طی 10 سال گذشته، انتقادات گاه و بی‌گاه به پروژه سد و نیروگاه گتوند وجود داشته است، اما در جریان مشکلات آبی تابستان امسال خوزستان، این انتقادات به‌شدت افزایش یافته است تا جایی که برخی به‌ناحق، مدعی نقش مخرّب سد گتوند در بروز اتفاقات اخیر خوزستان شده‌اند.

در دهمین سالروز آبگیری سد گتوند، به‌منظور پاسخگویی به شبهات و انتقاداتی که به پروژه سد و نیروگاه گتوند مطرح شده است، میزگردی با عنوان "گتوند؛ افتخار ایران" با حضور «علیرضا سعیدی»، معاون فنی و مهندسی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، «ناصر کامجو»، کارشناس باسابقه مدیریت منابع آب کشور و «محمد مرادی»، مجری سد و نیروگاه گتوند در خبرگزاری تسنیم برگزار شد که بخش اول این میزگرد در ادامه آورده شده است.

در بخش اول میزگرد "گتوند؛ افتخار ایران" مشخص شد که سد گتوند بیش از 4 دهه سابقه مطالعاتی دارد و محور فعلی ساخت سد گتوند محوری است که مورد قبول تمامی متخصصان برتر جهان که در جریان مطالعات این پروژه حضور داشتند بوده است.

بخش دوم این میزگرد در ادامه آورده شده است.

* احداث مدل دقیق فیزیکی از مخزن سد و سازند گچساران در کارگاه با مقیاس 1 به 200

تسنیم: اشاره کردید که در مطالعات، موضوع قرارگیری سازند گچساران در مخزن سد به صورت کامل دیده شده بود، روند بررسی وجود این سازند در مطالعات را تشریح می فرمائید.

کامجو: مطالعاتی که انجام دادیم نشان می داد اگر بیرون‌زدگی‌های نمکی که در سازند عنبل قرار دارند در تماس مستقیم با آب مخزن قرار بگیرد، انحلال به میزان 30 سانتیمتر در شبانه روز خواهد بود. یک مدل فیزیکی 1 به 200 در کارگاه سد گتوند احداث کردیم و این سازند گچساران را روی مدل خودمان مدل کرده و آبگیری کردیم.

شرکت‌های مختلفی نسبت به ارائه راهکار اقدام کردند، راهکارهایی مثل نانوپلین، ژئوممبران، مواد قیری و .. را مطرح کردند. راهکارهای مختلف پیشنهاد شده (روی مدل فیزیکی ساخته شده) پیاده سازی شد اما جواب نگرفتیم. مثلا بررسی شد که اگر ژئوممبران یا مواد قیری کار شود و بعد از اجرای آن، حفره‌ای ایجاد شده و آب به پشت آن نفوذ کند، آن آب با نمک اشباح شده و اگر لایه دچار شکست شود، آب وارد مخزن شده و کیفیت آب را از حالتی که هیچ کاری انجام ندهیم، بدتر می کند.

* کمتر از 20 درصد سازند عنبل نمک است

یکی از گزینه‌ها نیز ریختن رس بود. پیاده سازی این راهکار نشان می داد که اگر ما رس روی رخنمون های نمک بریزیم، نرخ انحلال نمک را تا 70 درصد کاهش می دهد و نتیجه این راهکار نشان می داد که می توانیم با وجود آن، مخزن را مدیریت کنیم.

ما آمدیم روی سازند گچساران عنبل در مرحله اول 7 گمانه زدیم تا ببینیم عناصر تشکیل دهنده سازند گچساران عنبل چیست. به این نتیجه رسیدیم که حدود 50 درصد این سازند رس است. زیر 20 درصد نمک است، 6 تا 7 درصد هم حفره‌هایی است که ناشی از نفوذ آب باران در طی سالهای متمادی در سازند ایجاد شده است و حدود 24 درصد هم گچ است. 

برآورد کردیم که در مرحله اول آبگیری حدود 43 میلیون مترمکعب از این سازند متأثر از آبگیری می شود که با وجود آنکه 20 درصد نمک دارد،  حدود 8 یا 9 میلیون مترمکعب نمک در مرحله اول آبگیری وارد مخزن می شود و ما را دچار مشکل می کند. ما در این مرحله 7 گمانه زده بودیم. گزارشی به کارفرما دادیم و پیشنهاد کردیم این مطالعات ادامه پیدا کند.

* شرکت‌های انگلیسی و دانمارکی به جمع شرکت‌های ایرانی و فرانسوی پیوستند

کارفرما بعد از این، به سراغ شرکت SRK انگلیس که شرکتی ژئوتکنیکی است و شرکت DHI دانمارک که شرکتی است که روی مدل های کیفی آب کار می کند رفت. کارفرما قراردادی با این دو شرکت منعقد کرد تا با شرکت های مهاب قدس و کوئیه بلیه به صورت مشترک روی مطالعات تکمیلی سازند گچساران کار کنند.

این شرکت ها که اضافه شدند، 9 گمانه دیگر پیشنهاد کردند، این گمانه ها حفاری شد و این مطالعات تکمیلی نشان داد که میزانی که ما در مطالعات مرحله اول برآورد کرده بودیم که 50 درصد سازند رس، 6 یا 7 درصد فضای انحلال یافته، 24 درصد گچ و زیر 20 درصد نمک، این برآورد درست است اما مطالعات بیشتر نشان می داد که میزان نمک سازند، از شمال سازند به جنوب و از غرب به سمت شرق، کاهش پیدا می کند.

* برگزاری پنل بین المللی با حضور کارشناسانی از 7 کشور جهان

بعد از این مطالعات، یک پنل بین المللی در اواخر سال 88 در ساختگاه سد گتوند و با حضور کارشناسان خبره بین المللی که در این زمینه تجربه داشتند از آفریقای جنوبی، اکراین، اسپانیا، آلمان، انگلیس، دانمارک و ایران به صورت چند روزه برگزار شد و  به این نتیجه رسیدیم که با توجه به ارتفاع سد گتوند که 180 متر هست، با انحلال نمکی که صورت می گیرد، یک لایه بندی در مخزن تشکیل می شود.

بنابراین از اینجا به بعد لازم بود روی کارهای سازه‌ای کار کنیم تا در هر زمانی به هر نقطه‌ای از مخزن سد برای تأمین نیاز آب پایین دست، دسترسی داشته باشیم.

* ایجاد شش دریچه خروجی در بدنه سد گتوند در ترازهای مختلف

کف مخزن سد گتوند در پنجه سد، تراز 85 است، 230 تراز نرمال و 246 تراز تاج سد است. در واقع تا تراز 123 حجم مرده سد هست. ما در ترازهای 90 و 110 که حجم مرده‌ و در کف مخزن هست،  مجرایی ایجاد کردیم که هر وقت بخواهیم بتوانیم آب شور را تخلیه کنیم. تراز تخلیه کننده تحتانی در تراز 123 است؛ علاوه بر این در تراز 158 یک دهانه دیگر ایجاد کردیم؛ کف آبگیری نیروگاه نیز تراز 160 است و سرریز سد نیز در تراز 218 قرار دارد. ما 6 مجرا در ترازهای مختلف سد داریم که هر زمان بخواهیم می توانیم از هر مجرایی آب را تخلیه کنیم.

با توجه به تاریخچه ای که وضعیت کیفی آب کارون حدفاصل سد مسجد سلیمان تا سد تنظیمی گتوند داشت و نشان می داد در زمان‌های مختلف، EC آب از 520 میکروموس بر سانتیمتر تا 2700 میکروموس بر سانتیمتر نوسان داشته، ما خط قرمزی برای EC‌ آب خروجی از سد گتوند تعریف کردیم که این میزان 2000 میکروموس بر سانتیمتر بود. یعنی هر زمان EC آب خروجی از سد گتوند به 2000 رسید، باید مخزن سد گتوند تخلیه شود. برای این کار هم راهکار تعریف کردیم. برای آبگیری سدها در تونل‌های انحراف، پلاک‌های بتنی احداث می کنند که بر اساس هد آبی که پشت این پلاک قرار می گیرد، معمولا 60 یا 70 متر است.

* آبگیری مخزن سد گتوند چهار مرحله‌ای انجام شد

ما این راهکار را در نظر گرفتیم که اگر EC به بالای 2000 رسید و نتوانستیم مدیریت مخزن را صورت دهیم، پلاک‌های بتنی را منفجر کنیم و آب از مسیر تونل های انحراف خارج شود. به همین دلیل آبگیری را چهار مرحله‌ای کردیم و طول پلاک‌ها را متناسب با آبگیری بتن ریزی می کردیم.

در قسمت اولیه این پلاک‌ها لوله‌های پی.وی.سی به قطر 25 سانتیمتر تعبیه کردیم و یک متر ابتدایی که با آب در تماس هست را بتن کردیم و بقیه آن خالی بود تا اگر خدای نکرده، EC آب خروجی از سد به بالای 2000 رسید این پلاک ها را منفجر کنیم و مخزن را تخلیه کنیم.

در هر مرحله آبگیری هم باید سازند گچساران تثبیت می شد و EC‌ آب خروجی ما به زیر 2000 می رسید تا بتوانیم مرحله بعدی را آبگیری کنیم. همزمان با اقداماتی مثل ایجاد دریچه‌های مختلف در سد گتوند و تعیین خط قرمز برای EC آب خروجی از سد گتوند،‌ روی سازند گچساران هم کار کردیم. نتایجی که از مدل فیزیکی در کارگاه حاصل شد، نشان می داد که اگر رس بریزیم 70 درصد نرخ انحلال را کاهش می دهیم.

تسنیم: ایجاد پتوی رسی روی سازند گچساران، به منظور جلوگیری کامل از انحلال نمک بود یا به منظور کاهش نرخ انحلال؟

کامجو: همیشه گفتیم این رسی که ریختیم صرفا برای مرحله اول آبگیری است که نرخ انحلال را کاهش دهیم؛ نه اینکه انحلالی صورت نگیرید. نرخ انحلال را کاهش دهیم تا بتوانیم مخزن را مدیریت کنیم. این رخنمون های نمک در سازند گچساران عنبل، از تراز 110 تا تراز 200 بوده است. یعنی تراز نرمال ما در سد که 230 هست، از تراز 200 به بالا رخنمون نمکی وجود نداشته است.

ما چهار پله احداث کردیم که عرض این پله ها از 8 تا 15 متر بوده و خاکریزی کردیم. در هر مرحله که می خواستیم آبگیری کنیم، این خاکریزی ما 15 متر بالاتر از تراز تعریف شده آبگیری ما بود. 

* ایجاد پوشش رسی بر روی سازند گچساران و تزریق دوغاب رس به فضاهای خالی سازند

مشخصات پتوی رسی هم در واقع مثل مشخصات یک سد خاکی بوده؛ جلوی آن سنگریز و فیلتر داشتیم و رسی که میریختیم. در نتایج گمانه زنی ها مشخص شد که 6 تا 7 درصد سازند، فضای خالی است که در زمان های گذشته انحلال پیدا کرده و وارد رودخانه شده بود؛ بررسی کردیم که موقعی که ما آبگیری کنیم، با افزایش فشار آب در مخزن، آب به داخل سازند برمی می گردد، از اینرو تمامی این فضای خالی در سازند را با دوغاب رس پر کردیم که آب از بیرون وارد مخزن نشود تا سازند را دچار مشکل کند.

علاوه بر پر کردن فضای خالی درون سازند، روی آن را نیز در نقاطی که سازند در تماس با آب قرار می گرفت، پوشش رس قرار دادیم.

* 10 سال بدون مشکل از آبگیری و بهره برداری از سد گتوند گذشت

ششم مردادماه سال 1390 آبگیری سد گتوند شروع شد و تا امروز که 10 سال از این تاریخ می گردد، هیچ مشکلی از بابت حضور سازند گچساران در مخزن سد گتوند نداشتیم. مراحل آبگیری در سال 90 شروع و پیگیری شد و یک سال بعد از آن در نیمه دوم سال 91، آب به تراز نیروگاه رسید و واحدهای نیروگاه دو ماه به دوماه وارد مدار شدند.

تا امروز هر آبی که از سد گتوند رها شده برای نیازهای پایین دست، به غیر از زمان‌های سیلابی، از نیروگاه سد گتوند رها شده و با توجه به اینکه سد گتوند پایین دست ترین سد در حوضه کارون هست، مقدار آبی که وارد مخزن این سد می شود از تمامی سدهای بالادست بیشتر است و بیشترین میزان تولید انرژی برق‌آبی را در بین تمامی سدهای کشور، سد گتوند دارد.

پایان بخش دوم

انتهای پیام/