شاعر شعرهای پروین اعتصامی فرد دیگری است؟/ زنی به دنبال اعاده حیثیت از زنان

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، مراسم بزرگداشت «زنده‌یاد پروین اعتصامی و شعر زنان در ادب فارسی» در آستانه سالروز میلاد این شاعر توانمند با حضور جمعی از شاعران فارسی‌زبان از کشورهای مختلف به صورت مجازی برگزار شد. 

علیرضا قزوه، شاعر و وابسته فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی در دهلی‌نو، در ابتدای این مراسم با اشاره به شخصیت‌های تأثیرگذار بر زندگی و آثار زنده‌یاد پروین اعتصامی گفت: پروین در درجه اول معلمان بزرگی داشت. یکی از معلمان خوب او پدرش بود و دیگری، ملک‌الشعرای بهار. این زن نجیب ایرانی در دیوانش اصلاً غزل ندارد و بیشترین شعرهای او در قالب قطعه سروده شده؛ قالبی که در ادبیات فارسی بیشتر برای مباحث اخلاقی، انتقادی و اجتماعی مورد استفاده قرار گرفته است. 

    نجیب‌ترین شاعر زبان فارسی    

وی در پاسخ به این پرسش که چرا پروین بیشتر از غزل به سراغ قطعه رفته است، گفت: قالب قطعه -در مقایسه با غزل که گاه به سمت موضوعاتی با فضای تغزل زیاد گرایش پیدا می‌کند و ممکن است چندان رنگ و بوی آسمانی نداشته باشد- قالب بانجابتی است. پروین از فضای اینگونه غزلیات خود را بیرون کشید و به قطعه پرداخت؛ البته غزلیات با نجابت هم در طول روزگار زبان فارسی داشته‌ایم و کسانی آمدند و به داد غزل رسیدند، اما حرکت پروین بر این مبنا بود که او به شدت اخلاق‌مدار بود و کسی بود که هدف دیگری از ادبیات داشت.

قزوه با بیان اینکه پروین اعتصامی هدف و منظور دیگری از پرداختن به شعر و ادبیات داشت، ادامه داد: او شعر را برای مطامع دنیایی و هوس‌آلود به کار نمی‌برد؛ از این منظر پروین اعتصامی را می‌توان نجیب‌ترین شاعر زبان فارسی دانست. 

بخش دیگر صحبت‌های قزوه به فعالیت زنان در طول تاریخ ادبیات فارسی اختصاص داشت. وی با اشاره به حضور کمی و کیفی در این عرصه گفت: اگر می‌خواستیم شعر و ادبیات را از منظر زنانه و مردانه نگاه کنیم، تعداد و کیفیت آثار زنان در همه سبک‌ها از خراسانی تا دوره معاصر، کمتر بوده و کفه شعر مردان سنگین‌تر بوده است. اما هرچه به روزگار معاصر نزدیک‌تر می‌شویم، می‌بینیم که چهره‌هایی در عرصه شعر زنان ظهور می‌کنند که به دادخواهی می‌پردازند. کسانی آمده‌اند که تلاش کردند این فضا را تغییر دهند. از اعجوبه‌های روزگار ما در این زمینه، پروین و فروغ فرخزاد بودند که البته فروغ دو دوره حیات دارد و من بیشتر بر دوره دوم شعر او تأکید دارم که  در این بخش با «تولدی دیگر» و «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» شناخته می‌شود.

قزوه اضافه کرد: دوره دوم حیات فروغ کوتاه‌تر از دوره نخست زندگی او بود. دوره دوم زندگی او، دوره روشنی‌ و نور است. زنده‌یاد فرخ‌زاد به شدت مستعد و بزرگ بود. اما پروین یک دوره حیات دارد، او کارش با نجابت شروع می‌شود و با همان نجابت به اتمام می‌رسد. این دو از عمر خود به خوبی استفاده کردند و با توجه به عمر کوتاه، برای بیان واقعیت‌ها شتاب داشتند.

این شاعر در ادامه از زنده‌یاد طاهره صفارزاده به عنوان یکی دیگر از زنان تأثیرگذار در ادبیات معاصر یاد کرد و یادآور شد: زمانی بود که مردان در نزد رابعه بلخی زانو بغل می‌کردند و درس می‌خواندند و اگر من بخواهم در روزگار معاصر از کسی بیاموزم، آن طاهره صفارزاده است. من حتی او را از پروین بزرگتر می‌دانم، حالا جامعه شعرها و سبک‌ها را بررسی می‌کند، اما من دانش و آثار او در حوزه‌های مختلف در نظر می‌گیرم.  

قزوه حضور زنان در شعر انقلاب را یکی از ویژگی‌های شعری این دوره برشمرد و تصریح کرد: شعر انقلاب شعر با پشتوانه‌ای است. اگر شعر انقلاب را به عنوان یک سبک در نظر بگیریم، در این دوره شعر زن از نظر کمیت و کیفیت بر دیگر دوره‌های ادب فارسی ترجیح دارد. 

  زنی به دنبال اعاده حیثیت از شخصیت زنان در طول تاریخ  

رضا اسماعیلی، شاعر و پژوهشگر، نیز در ادامه این مراسم پروین اعتصامی را از ستارگان پرفروغ  آسمان شعر و ادب ایران توصیف کرد و گفت: پروین بانوی شاعری بود که به دنبال اعاده حیثیت از انسان و کرامت‌های انسانی و ترسیم‌کننده سیمای زن آرمانی در شعر و ادب است. نکته اول درباره شعرهای او این است که پروین شاعر مذهبی به این معنایی که امروزه ما شعر مذهبی و آیینی را تعریف می‌کنیم، نیست. او شاعری معنوی  و خداباور است. شعرهای او موضوع‌مند نیستند، بلکه موضع‌مندند.

وی زنده‌یاد اعتصامی را آیینه‌دار فضایل اخلاقی و کرامت‌های انسانی دانست و افزود: او شاعری پاکیزه‌گو، اخلاق‌گو و ترسیم‌کننده سیمای زنی آرمانی است که به دنبال اعاده حیثیت از شخصیت مسخ شده زن در طول تاریخ است. 

اسماعیلی تصریح کرد: در ادبیات فارسی شاعران سه نگاه متمایز به بانوان و زنان داشته‌اند؛ نگرش نخست از منظر زیبایی‌شناسانه است که بیشتر بر جسمیت و زیبایی‌های ظاهری زن به عنوان یک معشوقه توجه دارد. در نگاه دوم، یک نگاه منفی و غیر ارزشی به زن حاکم است که در این نگاه برخی از شاعران بر این اعتقادند که زن شهروند دوم جامعه انسانی است و از پهلوی چپ مرد آفریده شده، او موجودی است که باید در اطاعت از مرد زندگی خود را سپری کند. از این منظر اگر بخواهند زنی را تحسین کنند، او را به مرد تشبیه می‌کنند. تشبیه یک زن به مرد، مُهر تأیید بر مرد و نشانه یک جامعه مردسالارنه است.

وی ادامه داد: در واقع در این نگرش زن هویت مستقل ندارد؛ حال آنکه در نگاه پروین به عنوان یک شاعر روشن‌اندیش، زنان مردآفرینان جامعه انسانی و موجوداتی خردمند، مدیر و مدبر هستند که موفقیت مردان در جامعه، مرهون حمایت‌های آنان است. او زنان را که عامل موفقیت مردان هستند، مورد ستایش قرار می‌دهد. زن در نگاه او شخصیت والا و انسانی دارد که می‌تواند مکمل مرد باشد و مرد را در مسیر موفقیت یاوری کند و در عین حال، اسوه خردمندی و پاکدامنی باشد. 

به گفته اسماعیلی؛ از دیگر ویژگی‌های منحصر به فرد پروین به عنوان یک بانوی شاعر، توجه او به فضائل انسانی و سجایای اخلاقی است. او تلاش می‌کند آرمانشهر انسانی را در شعرهایش به تصویر بکشد و سیمای جامعه را از زشتی‌ها پاک کند. علاوه بر این، شعر او آرمانگرا و عدالت‌خواه است که نمونه بارز آن را می‌توان در شعر «اشک یتیم» دید. از سوی دیگر، پروین همچون حافظ شیرازی شاعری است که با زهدفروشان خرقه‌پوشی که با عوام‌فریبی و با سکه دین به تجارت دنیا مشغول‌اند، در حال مبارزه است. 

احمد شهریار، از شاعران پاکستان، نیز در ادامه این مراسم پروین اعتصامی را یکی از ستاره‌های همیشه درخشان شعر فارسی دانست و گفت: من به عنوان یک شاعر اردوزبان بارها از شعرهای پروین آموخته‌ام.

او در ادامه از ترجمه کتابی با عنوان «عشق قابیل است» به زبان اردو خبر داد و اضافه کرد: این کتاب که به کوشش فریبا یوسفی تدوین شده، به معرفی زنان شاعر از پروین اعتصامی تا دوره کنونی می‌پردازد. برگردان این اثر به زبان اردو به تازگی در اسلام‌آباد منتشر شد که مورد استقبال خوبی نیز قرار گرفته است.

عبدالجبار کاکایی، از شاعران کشور، نیز در ادامه این مراسم به زندگی زنده‌یاد اعتصامی و نقل قول‌های متفاوت در این زمینه اشاره و اضافه کرد: زندگی پروین به دلیل پوشیدگی جامعه بانوان به ویژه در ابتدای این سده، نسبتاً رازآمیز است تا جایی که برخی از منتقدان شعر پروین در اصالت انتساب آثار به او شک و شبهه وارد کرده‌اند. مثلاً دکتر گرکانی در کتاب خود مدعی شده است که این آثار متعلق به یوسف اعتصام‌الملک، پدر پروین است و او دوست داشته از این طریق دخترش را در مجامع ادبی مورد توجه قرار دهد. از قضا روی دو قطعه شعر نیز در این رابطه تأکید کرده‌ که یکی از آنها قطعه شعر «مومیایی» بود و دیگری شعری که پروین برای سنگ قبر خود گفته بود که مؤلف معتقد است این آثار سروده پروین اعتصامی نیست. حتی دکتر گرکانی خاطره‌ای نیز نقل کرده که جمعی از پروین خواسته‌ است دو بیت شعر در خصوص موضوعی بگوید اما پروین از عهده آن برنیامده است و نتوانسته وزن و قافیه را رعایت کند. دکتر گرکانی در کتاب خود تلاش کرده با استفاده از ادله علمی به این شبهه بزرگ بپردازد، اما دکتر حائری در کتابی دیگر این دلایل را رد کرده بود.

وی ادامه داد: در مجموع آنچه از شعر پروین اعتصامی دریافت می‌کنیم، نوعی ادبیات تعلیمی است که شاعرانی چون ناصر خسرو و سعدی پیش‌تر در این حوزه کار کرده‌اند. از نظر دیگر هم او شعرهای اجتماعی و دفاع از حقوق مردمی دارد که نشان از وفاداری او به اجتماع و مردم است. 

 انقلاب اسلامی چه تأثیری بر شعر زنان گذاشت؟ 

محدثی خراسانی، شاعر و پژوهشگر، نیز در ادامه این مراسم سخنان خود را درباره حضور زنان در شعر فارسی آغاز کرد و گفت: وقتی به تاریخ شعر فارسی و حتی دوره معاصر را هم که نگاه می‌کنیم، در مجموع نسبت شعر و شاعران مرد با زن قابل مقایسه نیست و شعر زنان هم به لحاظ کمیت و هم از منظر کیفیت، عقب‌تر از شعر مردان قرار دارد. برخی از این به مسائل دلایل اجتماعی، فرهنگی و تاریخی دارد که به قول یکی از منتقدان، تاریخ ما را تاریخی مذکر ساخته است.

این شاعر در ادامه به تجربه حضور 30 ساله خود در جشنواره‌های مختلف به عنوان داور اشاره و اضافه کرد: شعر زنان بعد از انقلاب هم از نظر کمی و هم از حیث کیفی رشد چشمگیری داشته است. در جشنواره‌های مختلف شاهد بوده‌ام که در ابتدای کار شاعری مثلاً در دوران دانش‌آموزی و کشف استعدادها، به شدت شمار زنان بیشتر از مردان است. چندین برابر شاعران پسر، شاعران دختر به میدان می‌آمدند. در سال‌های گذشته دختران از لحاظ زبانی و شعری پیش بودند، اما به نظرم همان تاریخ مقدر ما در دوره معاصر هم کارکرد خود را انجام می‌دهد.

وی ادامه داد: شاعر که شعرش شکوفا شد و شروع به پیشرفت کرد، چند سالی طول می‌کشد که به زبان مسلط و نگاهش به هستی، خودش، جهان و پدیده‌های زندگی عمیق‌تر شود. آن وقت است که شعر کم‌کم اسباب لازم را برای قدرتمندی پیدا می‌کند. متأسفانه ماندن خانم‌ها در عرصه شعر طولانی نیست. آنها پرتعداد و خوب شروع می‌کنند، اما در طی چند سال ریزش زیادی دارند و تعداد اندکی از آنها در میدان باقی می‌مانند که بتوانند به دوره‌ای برسند که شعرهایشان عمیق‌تر شود. در دوره معاصر با جود پرتعدادی حضور خانم‌ها، در سال‌های پس از انقلاب نتوانستیم چهره‌ای بر شده از جمع زنان را همانند افرادی چون زنده‌یاد پروین اعتصامی و سیمین بهبهانی معرفی کنیم. دلیلش هم همان است که به نظرم در مسیر زندگی آنان مسائلی پیش می‌آید که برای جاودانه شدن در میدان نمی‌مانند.

وی ادامه داد: در بین زنان شاعر، پروین اعتصامی جایگاه منحصر به فردی دارد؛ به این دلیل که او برجسته‌ترین شاعر زن در تاریخ شعر فارسی است و در ادامه سیر طبیعی و تاریخی و شکوهمند شعر فارسی ظهور کرده است. شعر پروین نماینده شکوه تاریخی شعر فارسی است  و او یادآور بزرگان این حوزه است. 

محدثی خراسانی یادآور شد: ویژگی دیگر شعر زنده‌یاد اعتصامی این است که پروین با هوشمندی بالا و با استفاده از صنایع ادبی مانند تمثیل و روش مناظره سعی می‌کند مسائل اجتماعی و سیاسی را به عرصه شعر بکشاند و به شکل غیر مستقیم اوضاع زمانه خود را نقد کند. شاید اگر او بدون استفاده از این تکنیک‌ها به طرح این مسائل می‌پرداخت، دچار مشکلات سیاسی می‌شد. او با هوشمندی توانست به این شکل وارد حوزه‌های مفهومی شود. 

انتهای پیام/