ضربه‌ای که هنر دفاع مقدس از شهردار طیف کارگزاران خورد/ هنرمندان انقلابی چطور در دهه دوم انقلاب به حاشیه رانده شدند؟

خبرگزاری تسنیم ــ محمد خاجی: هنر دفاع مقدس از آن دست مفاهیمی است که به‌فاصله کوتاهی پس از وقوع انقلاب اسلامی متولد شد؛ همزمان با آغاز جنگ تحمیلی هشت‌ساله و هجوم ارتش متجاوز بعث به خاک میهنمان، رزمندگان غیور و جسور کشورمان برای دفاع از مرزهای ایران اسلامی راهی جبهه‌های نبرد حق علیه باطل شدند و از همان روزهای آغازین حضورشان حماسه‌ها، رشادت‌ها و جانفشانی‌های شگرفی را به منصه ظهور رساندند.

موج مجاهدت‌ها و حماسه‌آفرینی‌های رزمندگان جان بر کف ایران اسلامی در طول سال‌های دفاع مقدس، ذهن و جان هر بیننده و شنونده‌ای را مسحور خود می‌ساخت؛ در این میان، طیفی از هنرمندان متعهد و آرمان‌مند انقلابی با الهام از فرهنگ و ارزش‌های حاکم بر دوران دفاع مقدس، دست به کار شدند و آثار هنری ارزنده‌ای را متناسب با حال و هوای این مقطع پرشکوه تاریخی خلق کردند؛ این گروه از هنرمندان در رشته‌های هنری مختلفی اعم از: نقاشی، گرافیک، خوشنویسی، عکاسی سینما، تئاتر، شعر، موسیقی و... به میدان آمدند و برهه حماسی و شکوهمند دفاع مقدس و ارزش‌های مرتبط به آن را دستمایه خلق آثار هنری خود قرار دادند و بدین ترتیب؛ تنور هنر دفاع مقدس را گرم و گرم‌تر ساختند.

غلامعلی طاهری؛ نقاش و استاد رشته نقاشی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، ازجمله هنرمندان پیشگام عرصه هنرهای تجسمی است که در طول سال‌های دفاع مقدس و پس از آن، آثار هنری پرشماری را درباره حماسه هشت ساله دفاع مقدس، فرهنگ ایثار، شهادت و مقاومت خلق کرده است؛ او متعلق به نسل طلایی هنرمندان متعهدی است که پیش‌تر وصفشان رفت و بعدها با نام حلقه هنرمندان انقلاب اسلامی شناخته شدند.

به مناسبت هفته دفاع مقدس و همزمان با چهلمین سالگرد آغاز جنگ تحمیلی، با غلامعلی طاهری که دبیری نخستین جشنواره بین‌المللی هنرهای تجسمی فجر را هم در کارنامه کاری خود به ثبت رسانده و یکی از هنرمندان کنشگر و لاحق به جریان هنر دفاع مقدس است، درباره وضعیت هنر دفاع مقدس؛ از آغاز تاکنون به گفت‌وگو نشستیم.

در ادامه مشروح نخستین بخش از این گفت‌وگو را از نظر می‌گذرانید:

هنر دفاع مقدس چگونه و در چه بافت و بستری شکل گرفت و از بدو تولد تاکنون چه فراز و فرودهایی را طی کرده است؟

در دهه اول انقلاب اسلامی تا سال 1368 که جنگ هشت ساله بر کشور ما تحمیل شد، عواملی چون: التهاب جنگ، موشک‌باران، فضای متراکم موجود در جامعه و فشار مفرطی که در حوزه‌های سیاسی و نظامی متحمل شده بودیم، در مجموع؛ شرایط ناامنی را بر جامعه حاکم ساخته بود؛ در این وضعیت، هنرمندان؛ چندان فرصت تحقیق، اندیشیدن و مبادرت به کارهای پژوهشی در باب هنر دفاع مقدس را نداشتند؛ به همین دلیل بسیاری از هنرمندان در فضای حسی، عاطفی و آنی آن مقطع، برداشتی که از فضای دفاع مقدس پیدا می‌کردند را در قالب آثار هنری به تصویر می‌کشیدند.

شهردار وقت تهران نشانه‌های دفاع مقدس را از دیوارهای شهر پاک می‌کرد!

قرار بود پس از پایان جنگ تحمیلی، هنرمندان و محققانی که نسبت به دفاع مقدس دغدغه‌مند بودند، نسبت به انجام کارهای پژوهشی و نمونه‌سازی درباره این دوران بکوشند اما متأسفانه به دلیل بروز برخی مسائل نظیر: تحولات سیاسی روز کشور، تغییراتی که در موضع‌گیری برخی از مسئولین وقت به وجود آمد و همچنین به سبب حاکمیت گفتمان سازندگی در جامعه و ایضاً موارد دیگری که توصیف آنها بسیار مفصل است و مجال مجزایی را می‌طلبد، شرایط به گونه دیگری رقم خورد؛ به نحوی که شهردار وقت تهران نشانه‌هایی از سال‌های جنگ و دفاع مقدس را که بر دیوارها وجود داشت امحاء می‌کرد تا دیگر نمودی از جنگ و دفاع مقدس در جامعه باقی نماند و به جای آن نمادها، بیلبوردها و تبلیغات انبوه تجاری بر دیوارهای شهر سایه انداخت؛  این امر باعث تغییر فضای جامعه شد و این اولین ضربه‌ای بود که هنرمندان دفاع مقدس از طیف کارگزاران سازندگی خوردند.

وقتی هنرمندان دفاع مقدس به حاشیه رانده شدند

وقتی هنرمندان با چنین فضایی مواجه شدند، بخشی از آنها قدری نسبت به ادامه کارشان مغموم و واخورده شدند؛ از طرف دیگر، آن دسته از ساختارها و سازمان‌های متولی که مسئولیت مستقیم پرداختن به هنر دفاع مقدس را به عهده داشتند نیز مسئولیت خود را آن‌گونه که شایسته و بایسته بود، در قبال این هنر انجام ندادند و نسبت به آن غفلت ورزیدند؛ در نتیجه در دهه دوم انقلاب، هنر بی‌ریشه، هنر بدون در و پیکر، هنر بی‌درد، هنر تزئینی، هنری که به فکر مسائل مردم نیست و هنری که زمینه‌های لیبرال-دموکراسی را در جامعه پدید می‌آورد، در دانشگاه‌ها و مراکز هنری کشور جریان یافت و بخش عمده‌ای از فضای هنری جامعه را به تصرف خود درآورد؛ اینچنین شد که هنرمندان دفاع مقدس به حاشیه رانده شدند؛ در این میان هنرمندان معدودی باقی ماندند که با علاقه و عشق همچنان بر عهد خود ایستادند و به هنر دفاع مقدس اهتمام ورزیدند.

بنابراین، این اتفاق مانع شد و اخلال جدی در مسیر حرکت هنرمندان متعهد به انقلاب اسلامی و آرمان دفاع مقدس به وجود آورد.  

بله؛ ما تقریباً دو دهه درگیر این مسائل و مشغول مبارزه با جریانی بودیم که ریشه‌های آن به سال‌های پیش از انقلاب بازمی‌گشت؛ مضافاً اینکه پایگاه‌هایی در خارج از کشور نیز این جریان را حمایت و هدایت می‌کرد؛ متأسفانه بسیاری از اساتید دانشگاه‌های ما مرعوب جو حاکم شده و با پُز روشنفکری در دام این جریان افتادند و دانشجویانشان را هم متناسب با مبانی این جریان تربیت کردند؛ هنرمندان مستعد و جوان بسیاری نیز به دلیل تبلیغات سوء این جریان، به سمت هنر غیرمتعهد سوق پیدا کردند.

نگذاشتند دفاع مقدس وارد جشنواره هنرهای تجسمی فجر شود

مراکزی مثل حوزه هنری و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز در آن مقطع آنگونه که باید نتوانستند به نقش مؤثرشان عمل کنند؛ حتی ما امیدوار بودیم که با راه‌اندازی جشنواره بین‌المللی هنرهای تجسمی فجر، بتوانیم بخش عمده‌ای از این جشنواره را به هنر دفاع مقدس تخصیص دهیم که این امر نیز با مخالفت مسئولین وقت مواجه شد؛ با این وجود، همچنان بر اختصاص بخشی از جشنواره هنرهای تجسمی فجر به هنر دفاع مقدس مصریم اما مسئولین امر همچنان زیر بار نمی‌روند! اکنون شهرداری، دانشگاه‌ها و مراکز مختلفی که متولی کار هنرند، بدون برنامه و دوراندیشی در سطح باقی مانده‌اند و وظایفشان در قبال دفاع مقدس به نصب چند پلاکارد، طاق نصرت و چراغانی کردن خیابان‌ها محدود شده است و هیچ برنامه بلندمدت و حتی میان‌مدتی هم برای اینکه بتوان به نتایج مطلوب‌تری رسید، وجود ندارد.

از هنر دنیا عقب ماندیم

در این میان، بنیاد حفظ و نشر ارزش‌ها و آثار دفاع مقدس هم که برای تأسیس موزه‌های جدید تلاش می‌کند، چندان به دنبال خلق آثار هنری ماندگاری که سالیان سال در تاریخ هنر کشور باقی بمانند، نیست و بیشتر به وجوه تبلیغاتی توجه می‌کند؛ درحالی‌که اگر ما تاریخ هنر جهان را تورق کنیم، خواهیم دید که چه آثار فاخر، ارزشمند و باشکوهی درباره هنر اجتماعی، سیاسی، انقلابی و هنر جنگ در سایر کشورهای جهان خلق و به‌عنوان میراث تاریخ هنر و حتی میراث هنر بشری در موزه‌هایشان نگهداری و ماندگار شده است؛ این آثار به هیچ عنوان قابل خرید و فروش نیستند و اساساً نمی‌توان آنها را جابه‌جا کرد؛ چنین آثار تاریخی ماندگاری در غالب دانشگاه‌های هنر دنیا مورد نقد، بررسی و تدریس قرار می‌گیرد و بحث و تحلیل‌های متعددی درباره آنها ساخته و پرداخته می‌شود؛ با این‌وجود، متأسفانه ما که پرچمدار انقلاب فرهنگی بودیم و هنر را ساحتی برای نیل به اعتقاداتمان می‌دانستیم، نسبت به این مهم غفلت و کم‌کاری کردیم؛ این کم‌کاری متوجه همه ما است؛ چه هنرمندان و چه مسئولینی که در شورای عالی انقلاب فرهنگی، کمیسیون فرهنگی مجلس و سایر بخش‌های مربوطه حضور داشتند، آن‌گونه که باید به وظایف خود عمل نکردند؛ بگذارید راحت به شما بگویم؛ ما کاری نکردیم.

شاید برای برخی این پرسش به وجود آید که طیفی از هنرمندان متعهد که ما آنها را به نام حلقه هنرمندان انقلاب اسلامی می‌شناسیم، در طول دوران دفاع مقدس و سال‌های پس از آن آثاری هنری را متناسب با حال و هوای دفاع مقدس خلق کردند و ازقضا خود شما هم یکی از همین هنرمندان بودید.

بله؛ اما مقصودم این است که ما در طول 40 سال اخیر، تابلوی هنری شکوهمندی درباره دفاع مقدس خلق نکردیم که وقتی مخاطب مقابل آن می‌ایستد، مجذوب و برای دقایقی میخکوب شود و نتواند از جایش تکان بخورد؛ چه از حیث قدرت اجرا، چه از لحاظ ساختار، چه از حیث بیان نمادها، چه از لحاظ بیان تاریخی و... اثر هنری شکوهمندی تولید نکرده‌ایم؛ دست کم در مقایسه با آثار مشابهی که من نمونه‌هایشان را از نزدیک در موزه‌های معتبر دنیا نظیر: لوور، فلورانس و... دیدم، کاری نکرده‌ایم؛ البته تا زمانی که این آثار را ندیده بودم، چنین تصوری نداشتم اما وقتی از نزدیک آثار هنرمندان بزرگ دنیا را دیدم، متوجه شدم که چه شکاف معناداری میان کارهای ما و کارهای آنها وجود دارد و متأسفانه چقدر از آنها عقبیم؛ من دوست ندارم این حرف‌ها را بزنم اما چه کنم که واقعیت است و از آن گریزی نیست.

دیگر نقاشی از اسلحه و توپ و تانک جواب نمی‌دهد

نکته دیگری که باید به آن اشاره کنم، این است که ما هنرمندان از دو وجه می‌توانستیم و همچنان هم می‌توانیم به دفاع مقدس بپردازیم؛ جنبه نخست، ناظر به بعد عینی دفاع مقدس و مقاومت جانانه‌ای است که در طول این 8 سال اتفاق افتاد؛ در این جنبه، عناصری چون: تانک، توپ، موشک، اسلحه، خرابی‌های ناشی از جنگ و... مورد توجه است که شاید خود من نیز ده‌ها تابلو ناظر بر این وجه از دفاع مقدس خلق کرده باشم که از جمله آنها می‌توانم به تابلوی «سنگرنشینان جبهه توحید» اشاره کنم که ازقضا به آن علاقه بسیاری هم دارم و از قریب به سی و چند سال پیش تاکنون در موزه شهدا نگهداری می‌شود.

وجه دیگر دفاع مقدس که برای من بسیار مهم است و انتظار هم این بود که هنرمندان به آن اهتمام بیشتری داشته باشند، نشان دادن این تصویر بود که ملت ایران تحت هیچ شرایطی و در هیچ زمانی اجازه نمی‌دهد که کشورش مورد تعرض، تجاوز و غصب قرار گیرد؛ بدین معنا، روحیه غیرت، مردانگی، سلحشوری، قدرت درونی و جان مقاومی که نزد مردم ایران وجود دارد، باید نشان داده شود؛ اینکه هنرمند چگونه می‌خواهد چنین وجهی را در اثر هنری خود به نمایش بگذارد، کار دشواری است؛ با این‌وجود، جانمایه مقاومت رزمندگان و ایرانی‌هایی که از سرزمین، ناموس، شرف و دینشان دفاع می‌کنند، باید بیان و نمایش داده شود.

روح هنر دفاع مقدس را نمایش دهیم

اکنون دیگر به تصویر کشیدن رزمنده‌ای که تفنگ یا آرپیجی در دست دارد و در حال شلیک به دشمن است، جواب نمی‌دهد؛ روح هنر دفاع مقدس باید در اثر هنری متجلی شود؛ این نکته بسیار مهمی است که من روی آن تأکید مؤکد دارم و خود نیز بسیار به آن فکر می‌کنم؛ باور دارم که توجه به این وجه، می‌تواند یک اثر هنری را ماندگار کند.

ادامه دارد...

انتهای پیام/