یادداشت| نقدی بر جایزه کتاب ماه و سال کانون پرورش فکری

به گزارش خبرگزاری تسنیم،‌ سید‌علی کاشفی خوانساری؛

 پیشتر طی دو یادداشت به معرفی ملاک‌های ضروری در جشنواره‌های کتاب پرداختیم و ضمن معرفی شش سنجه اصلی دانستیم با پاسخ به این سنجه‌ها می‌توان اعتبار حرفه‌ای و همچنین اثرگذاری اجتماعی هر جشنواره را ارزیابی کرد. این شش سنجه عبارتند از:

1. هویت و تمایز
2. حدود یگانه و جامع و مانع
3. اعتبار حرفه‌ای دست اندرکاران و نظام گزینش ایشان
4. جوایز و پیامدهای جشنواره
 5. شفافیت
6. نظم و استمرار

حال به بررسی جدیدترین جشنواره کتاب کودک و نوجوان که بنیان گذاشته شده است، یعنی جشنواره کتاب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان می‌پردازیم. این جشنواره یک ماه پیش برگزیدگان فصل بهار 99 را معرفی و فراخوان تابستان 99 را منتشر کرده است. تحلیل جایگاه این جشنواره بر اساس ملاک‌های شش گانه از این قرار است:

 1. هویت و تمایز جشنواره

این جشنواره از منظر نهاد برگزارکننده نمره بالایی می‌آورد. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان مهم‌ترین برند حوزه فرهنگ و هنر کودکان در ایران است که 55 سال از بنیاد آن می‌گذرد. این موسسه خود از ناشران کتاب کودک است. همچنین نزدیک به هزار کتابخانه کودک و نوجوان را در سطح کشور را اداره می‌کند. به این ترتیب جشنواره کانون این استعداد را داشته است که به جشنواره ملی کتابخانه‌های کودک و نوجوان بدل شود.

 چنین جشنواره‌ای دست به انتخاب بهترین و مناسب‌ترین کتاب‌ها برای کتابخانه‌های تخصصی کودک و نوجوان می‌زند. داوران چنین جشنواره‌ای هم کتابداران کتابخانه‌ها هستند. در چنین جشنواره‌ای کتاب خاص و متفاوتی که به کار عموم اعضای کتابخانه ها نمی‌آید و تنها مناسب و مطلوب گروه محدودی از کودکان و نوجوانان است (مثلاً بچه‌های المپیادی و کودکانی که به شکل کاملاً تخصصی روی مسابقات قرآن، ورزش و... متمرکزند) کنار گذاشته خواهند شد.

در چنین جشنواره‌ای تنها کتاب‌های مناسب گروه‌های سنی که عضو کتابخانه‌های برگزارکننده هستند داوری می شود و سایر کتاب‌ها مثل کتاب‌های گروه سنی زیر 5 سال به دلیل خروج از شمول مخاطبان حذف می‌شوند.  در چنین جشنواره چون کتابخانه‌هایی برای کودکان با نیازهای ویژه وجود دارد، جستجو و معرفی کتاب‌‌های مناسب برای آن مخاطبان در دستور کار قرار می‌گیرد. در چنان جشنواره‌ای... .

با این حال به نظر می‌رسد در طراحی این جشنواره از این قابلیت بالا و ارزشمند استفاده کامل صورت نگرفته است و روشن نیست کتابخانه‌ها و کتابداران در برگزاری این جشنواره چه نقش و جایگاهی دارند.

 حوزه‌های مورد بررسی جشنواره مطابق حوزه فعالیت کتابخانه‌ها نیست و در اخبار و بیانیه‌های جشنواره، صفت کتابخانه‌ای بودن مصرح و مشهود نمی‌باشد. برای همین نمی‌توان این جشنواره را با اطمینان جشنواره کتابخانه‌های کودک و نوجوان ایران نامید و این نگرانی به وجود می‌آید که جشنواره از هویت ممتاز و تعریف و متمایزی برخوردار نباشد.

2. حدود و دایره شمول

 این جشنواره از منظر حدود و دایره شمول دارای ضعف‌های اساسی است و طراحی آن به روش علمی صورت نگرفته است. حوزه‌های تحت پوشش این جشنواره عبارتند از:

• کتاب‌های داستانی کودک و نوجوان منتشر شده به زبان فارسی، در کشورهای فارسی‌زبان، در دو سال گذشته
• کتاب های شعر کودک و نوجوان با همین ویژگی
•  کتاب‌های داستانی بازآفرینی ، نمایشنامه و فیلمنامه
•  تصویرگری
• اشعار و داستان‌های منتشر نشده

می‌بینیم که این جشنواره نتوانسته است، حدود و حوزه کاری مشخص و یگانه‌ای برای خود تعریف کنند. معرفی بهترین کتاب ماه (از میان کتاب‌های دو سال اخیر!)، جایزه بهترین کتاب‌های فصل، جایزه بهترین تصویرگری سال، جایزه خلاق‌ترین چهره سال، حمایت از نوقلمان و ... مجموعه‌ای درهم و نامشخص برای این جشنواره پدید آورده است.

 این جشنواره حوزه‌های مهمی همچون کتاب‌های مرجع (کلیات و دانشنامه‌ها)، کتاب‌های دینی، کتاب‌های غیر داستانی (ادبیات، علوم انسانی و هنر)، کتاب‌های تصویری (بدون متن)، کتاب‌های علمی (علوم محض و کاربردی) و کتاب‌های مهارت‌های زندگی را از تعریف خود خارج ساخته است که جای پرسش و تأمل جدی است و ممکن است این تصور را به وجود بیاورد که بانیان جشنواره برای این گونه کتاب‌ها ارزش و کارکرد پایین‌تری نسبت به شعر و قصه باور دارند.

 گنجاندن بررسی آثار چاپ شده و نه چاپ نشده در کنار هم و تعریف زیر مجموعه‌های متعددی همچون جایزه آذریزدی، جایزه فرصت طلایی، جایزه مداد پرنده، جایزه کتاب ماه و ... در یک جشنواره به شکل‌گیری معنای روشن آن در ذهن مخاطب و جایگاه‌یابی حرفه‌ای آن لطمه زده است.

 عنوان جشنواره جایزه کتاب ماه و سال کانون پرورش تعیین شده اما شکل فراخوان و برگزاری و اعلام نتایج آن نه ماهیانه و یا سالیانه بلکه فصلی است.

همچنین روشن نیست که چرا مثلا کتابی که اردیبهشت 98 منتشر و در سایت خانه کتاب ثبت شده، باید به عنوان کتاب برگزیده شهریور 99 معرفی شود و اگر قرار بر اعلام کتب برگزیده به شکل ماهانه باشد (که ایده جذاب و قابل قبولی است) چرا فقط کتاب‌های همان ماه بررسی نشود.

 از سوی دیگر انحصار جشنواره به کتاب‌های فارسی جای تامل دارد. در شرایطی که بسیاری از اعضای کتابخانه‌های کانون زبان مادری به غیر از فارسی دارند. دلیل حذف کتاب‌های ترکی، کردی، ارمنی، بلوچی، عربی، لری، گیلکی و ... از چرخه داوری جشنواره روشن نیست.

 از آن سو شمول کتاب‌های فارسی غیر ایرانی ابتکار جالبی برای جشنواره محسوب می‌شود. هر چند این دربرگیری شامل کشورهای فارسی‌زبان اعلام شده و سایر کتاب‌های کودک فارسی در دیگر کشورها را پوشش نمی‌دهد.

3.اعتبار حرفه‌ای برگزارکنندگان

 گفتیم این که نهاد کانون در عرصه کتاب کودک و نوجوان نهادی آشنا، پرسابقه و معتبر است. حال باید دید آیا جشنواره کتاب آن هم توانسته چنین اعتباری را برای خود حفظ کند؟

 در این جشنواره داوران مقدماتی معرفی نشده‌اند و داوران نهایی تنها حدود 20 کتاب نامزد جایزه را از میان چند هزار کتاب کودک و نوجوان منتشر شده در هر فصل یا هر سال بررسی می‌کنند. در حقیقت داوری اصلی این جشنواره در مراحل مقدماتی انجام می‌شود و داوران نهایی نقشی محدود و تقریباً نمایشی دارند. حال پرسش این است که داوران مقدماتی 27 نفره و 12 نفره در مراحل اول و دوم که نامزدها را انتخاب و بار اصلی جشنواره را به دوش کشیده‌اند چه کسانی هستند و چرا نام‌هایشان اعلان  و از ایشان تقدیر نمی‌شود.

 چقدر خوب بود داوری این جشنواره توسط گروهی از کتابداران کانون از سراسر کشور که با رای همکارانشان انتخاب شده‌اند صورت می‌گرفت اما این ظرفیت ارزشمند و قابلیت منحصر به فرد نادیده گرفته شده است.

 همچنین روشن نیست داوران نهایی و مقدماتی با چه ملاکی و توسط چه شورایی انتخاب شده‌اند. در خبرها حرفی از آیین‌نامه گزینش داوران، هیئت امنا و یا برپایی انتخابات برای گزینش داوران نشنیده‌ایم. آیا این افراد انتخاب شخصی مدیران کانون هستند؟

 جدا از فرآیند انتخاب باید گفت دبیر و داوران نهایی معرفی شده برای این جشنواره همگی از چهره‌های شاخص، شناخته‌شده، محبوب و معتبر این حوزه هستند. حضور یک مروج کتابخوانی در جمع نویسندگان هم اتفاقی زیباست که جای تشکر دارد. همچنین این نکته که دبیر جایزه در ترکیب داوران حضور و در نتایج جشنواره هیچ دخالتی نداشته است، اقدامی حرفه‌ای است که در جشنواره‌های ایرانی کمتر مسبوق بوده است.

4. جوایز

جایزه این جشنواره جدا از نشان مرغک و جایزه نقدی، خرید برای کتابخانه‌ها اعلام شده است که جایزه ای مناسب، تاثیرگذار و قابل قبول است. خرید کتاب شاید بهترین جایزه برای جشنواره‌های کتاب باشد. چرا که همزمان نویسنده، ناشر و مخاطبان منتفع خواهند شد. گرچه روشن نیست که از کتاب‌های برگزیده شده در مراحل مقدماتی اول و دوم و برگزیدگان نهایی جایزه هر کدام چند نسخه خریداری می‌شود و رتبه‌های بدست آمده چه تاثیری در میزان این حمایت خواهد داشت.

 5. شفافیت

درباره شفافیت این جشنواره در انتخاب داوران مقدماتی و نهایی پیش‌تر سخن گفتیم. در این جشنواره همچنین فهرست تمامی کتاب‌های بررسی شده، فهرست کتاب‌های فارسی غیر ایرانی و فهرست کتب راه یافته به مرحله دوم داوری (فهرست کتاب‌های مورد حمایت و خریداری) منتشر نمی‌‌‌‌‌‌شود و این شفافیت جشنواره و جایگاه حرفه‌ای آن را مخدوش می‌سازد. ضمنا روشن نیست کتاب‌های به زبان فارسی چاپ کشور تاجیکستان که قاعدتا به خط سیریلیک است توسط چه کارشناسانی داوری شده است.

6. نظم و استمرار

 با توجه به عمر کوتاه این جشنواره این سنجه درباره آن مصداق نمی‌یابد و فعلاً دوره بهار و تابستان را با نظم خوبی پشت سر گذاشته است. با این حال جای تاسف دارد که چرا در عنوان این جشنواره از واژه اولین استفاده شده و سابقه 55 ساله کانون و جشنواره‌های آن نادیده گرفته شده است. جشنواره کتاب کانون می‌‌توانست اعتبار و پشتوانه این جایزه جدید قرار گیرد.

 امیدوارم به مرور و در فرصت‌‌ها و مناسبت‌های بعد بتوانیم سایر جشنواره‌های کتاب کودک در ایران را هم با سنجه‌های حرفه‌ای و استانداردهای علمی تعریف شده مورد بررسی قرار دهیم.

انتهای پیام/