«فصل‌های تاریکی»؛ نگاهی به اولین زمزمه‌های شعر ضد اشغالگری در ادب فارسی
شعر دوره بازگشت که در هوای سبک خراسانی و عراقی پدید آمده بود، در دوره قاجار هدفمندتر به کار خود ادامه داد. در این میان، واکنش شاعران به مسائل اجتماعی و سیاسی چون جنگ‌های ایران و روس دریچه تجربه‌های نویی به روی سخنوران این دوره گشود.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، «فصل‌های تاریکی»، نوشته محمد طاهری خسروشاهی، پژوهشگر، به کوشش انتشارات وزارت خارجه برای دومین‌بار منتشر شد و در دسترس علاقه‌مندان به ادبیات دوره قاجار قرار گرفت.
«فصل‌های تاریکی» تلاش دارد تا به بررسی تحلیلی واکنش شاعران دوره قاجار به اشغال شهرهای ایرانی قفقاز و بازتاب جنگ‌های روس با ایران در این دوره تاریخی بپردازد. خسروشاهی در این کتاب به واکنش شاعران سبک دوره بازگشت پرداخته است. جنگ‌های روس با ایران در این بازه زمانی، شعر فارسی دوره بازگشت را وارد مرحله جدیدی کرد که در آن می‌توان دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی را پررنگ‌تر از پیش دید.
خسروشاهی در یادداشتی درباره اهمیت پرداختن به این موضوع در شعر فارسی می‌نویسد: با استیلای لشکر روس بر سرزمین‌های ایرانی قفقاز در آن سوی رود ارس، اگرچه ایران، بخش‌های فرهنگ‌خیزی را از دست داد، ولی این استیلا هرگز نتوانست پیوندها و اصالت‌های ایرانی مردمان مسلمان آن دیار را به کلی قطع کند. تاریخ نشان داد که حتی حاکمیت کمونیسم نیز نتوانست به اصالت ساکنان قفقاز خدشه‌ای وارد کند. در پی جدایی شهرهای آن سامان، شاعران عصر قاجار، هنگام با تحوّلات اجتماعی، وارد عرصه آفرینش‌های هنری و ادبی شدند و «شعر ضد اشغالگری» را در ادبیات پایداری پی‌ریزی کردند.
سیری کوتاه در تاریخ ادبیات ضداستعماری نشان می‌دهد که این نوع ادبی، پس از استقرار مشروطیت تا خلع قاجار از سلطنت، همچنان به حرکت تعالی‌بخش خود ادامه داد و با پیش آمدن جریان جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط نیروهای استعمارگر و وقایع مهم پس از آن به اوج خود رسید.
مؤلف در این اثر با ارائه نمونه‌هایی از آثار ادبی آن روزگار، نشان داده است که واکنش شاعران به اشغال و جدایی 17 شهر قفقاز، جانی تازه در کالبد شعر فارسی دمید و پایه‌گذار ادبیات پایداری سال‌ها پیش از مشروطه شد. مؤلف کتاب «فصل‌های تاریکی» معتقد است که بازتاب جنگ‌های روس با ایران در دوره قاجار، نخستین تجربه شعر فارسی در ورود به حوزه مطالعات سیاسی است.
واکنش شاعران دوره قاجار به این واقعه را می‌توان در چند بخش مورد بررسی قرار داد؛ نخست شعرایی مانند نشاط اصفهانی و قائم مقام فراهانی که علاوه بر شاعری از سیاستمداران بزرگ آن زمان نیز بوده و در بحبوحه جنگ ایران و روس حضور داشته‌اند. این دسته از سیاستمداران شاعر که از نزدیک با جبهه جنگ در ارتباط بودند، علاوه بر ستایش مجاهدان ایرانی، از کارشکنی مزدوران استعمار نیز گلایه کرده‌اند.
دسته دیگر شاعران افرادی چون مجمر اصفهانی بودند که تنها به یک اشاره کوتاه بسنده کرده‌اند. دسته سوم شاعران، افرادی چون فتحعلی خان صبا، بودند که با جزئی‌نگری خاصی، در قالب وقایع‌نگاری به شرح و توصیف صحنه‌های جنگ پرداختند. در نهایت دسته دیگری از شاعران مانند سحاب اصفهانی و وصال شیرازی نیز بوده‌اند که بی‌اعتنا به وقایع روزگار خود، در عالمی دیگر سیر می‌کردند.
شعر دوره بازگشت که در هوای سبک خراسانی و عراقی پدید آمده بود، در دوره قاجار هدفمندتر به کار خود ادامه داد. در این میان، واکنش شاعران به مسائل اجتماعی و سیاسی چون جنگ‌های ایران و روس دریچه تجربه‌های نویی به روی سخنوران این دوره گشود؛ تجربه‌هایی که زمینه‌ساز شکل‌گیری حرکت‌های پویاتر و منسجم‌تر در دهه‌های بعد از خود شد که نمونه کامل آن را می‌توان در حیات شعر فارسی در دوره مشروطه دید.
انتهای پیام/
