یادداشت| اولین کتاب‌های کودک و نوجوان فارسی منتشر شده در اروپا
در بررسی‌های تاریخی همیشه اولین‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. با این حال پاسخ به این پرسش که اولین کتاب کودک و نوجوان فارسی چه کتابی است، آسان نیست و می‌توان از منظرهای گوناگون پاسخ‌های متفاوت به این پرسش داد.
خبرگزاری تسنیم، سید‌علی کاشفی خوانساری:
در بررسی‌های تاریخی همیشه اولین‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. با این حال پاسخ به این پرسش که اولین کتاب کودک و نوجوان فارسی چه کتابی است، آسان نیست و می‌توان از منظرهای گوناگون پاسخ‌های متفاوت به این پرسش داد. در این نوشته در میان کتاب‌های فارسی چاپ اروپا که پیش از آغاز صنعت چاپ در ایران منتشر شده‌اند به جستجوی کتاب‌های کودک می‌پردازیم.
می‌دانیم اولین کتاب‌های چاپی فارسی در اروپا انتشار یافتند و سالها پس از آن چاپ کتاب فارسی در هند و سالها بعد در ایران آغاز شد. در میان اولین کتاب‌های فارسی زبان که در اروپا منتشر شده‌اند، کتابی خاص کودکان و نوجوانان یافت نمی‌شود. حدود 10 کتاب که تمام یا بخشی از آن فارسی بوده‌اند، پیش از آغاز چاپ کتاب فارسی در هند در اروپا منتشر شده‌اند. این کتاب‌ها هیچ‌یک ارتباطی به موضوع بحث ما ندارند؛ مگر گلستان که گرچه بی‌شک یک کتاب مکتبخانه‌ای است، اما انتشار آن در اروپا با هدف استفاده در آموزش کودکان نبوده است.
با این حال از میان حدود 25 کتابی که قبل از آغاز چاپ فارسی در ایران، در اروپا منتشر شده‌اند و محل انتشار این کتاب‌ها شهرهای لیدن، آمستردام، لندن، پاریس، سن پترزبورگ، لایپزیک و استانبول بوده، یک کتاب از منظر ادبیات کودک قابل تأمل است.
کتاب «حکایات لطیف»، کتابی فارسی انگلیسی است که سال 1801 م در لندن و توسط فرانسیس گلادوین منتشر شده است. گلادوین یکی از کارمندان دولت انگلیس در هند است که به شرق‌شناسی و ادبیات فارسی علاقه‌ای ویژه داشته و 18 کتاب در این موضوع ترجمه و تالیف کرده است. ترجمه گلستان، ترجمه آیین اکبری، تالیف واژه‌نامه انگلیسی فارسی (1780م)، فرهنگ آیین‌های دینی ملل شرق (1786م)، فرهنگ حقوق اسلامی (کلکته، 1797)، تاریخ هندوستان (1788م)، ترجمه بوستان، بهارستان و طوطی‌نامه از جمله آثار اوست. زندگینامه و شرح کامل آثار گلدوین در دانشنامه ادب فارسی جلد شبه قاره در دسترس است.
مهمترین کتاب گلادوین منشی فارسی نام دارد که موضوع و هدفش آموزش زبان فارسی به کارکنان شرکت هند شرقی انگلیس (اعم از انگلیسی و هندی) است و در نوع خود کتابی متفاوت و پیشرو محسوب می‌شود، گرچه پیش از آن نیز اروپاییان کتاب‌هایی با موضوع آموزش زبان فارسی تألیف و منتشر کرده بودند، کتاب گلدوین به دلیل ارائه نمونه متن‌های ساده برای تمرین خواندن و نوشتن متفاوت و پیشگام است.
کتاب منشی فارسی سال 1795م (1209ق) در کلکته منتشر و بارها بازچاپ شد. حکایات لطیف در حقیقت بخش و ضمیمه‌ای از کتاب منشی فارسی و شامل متونی برای تمرین خواندن زبان‌آموزان است. متونی که گلادوین برای تمرین و روان‌خوانی فارسی انتخاب کرده شامل پندنامه سعدی و چند نامه و سپس 76 داستان کوتاه طنز‌آمیز برگرفته از متونی چون مصیبت‌نامه و الهی‌نامه عطار، رساله دلگشای عبیدزاکانی، بهارستان جامی و لطائف الطوائف فخرالدین علی صفی است که در آن سهم «لطائف الطوائف» بیش از سایر کتاب‌ها است؛ البته اقتباس‌هایی از داستان‌های اروپایی چون تاجر ونیزی نوشته شکسپیر هم در میان این حکایات لطیف دیده می‌شود. (معرفی کتاب منشی فارسی تماما مستند به مقاله آقای بهروز محمودی بختیاری است).
گلادوین شش سال پس از انتشار این کتاب در هند، ترجمه انگلیسی بخش حکایات لطیف را به متون فارسی افزود و آن را در سال 1801به شکل کتابی مستقل در لندن منتشر کرد. گرچه حکایات انتخاب شده توسط گلادوین نسبت به بسیاری از کتاب‌های کودکانه و آموزش زبان فارسی به کودکان و نوجوانان هندی که آن روزها منتشر می‌شدند، کودکانه‌تر است اما او کودکان را به عنوان مخاطبان کتاب خود مدنظر نداشته و کتابش چه در هند و چه در انگلیس با این هدف به کار نرفته است. استفاده از کتاب حکایات لطیف در مکتب‌خانه‌های کودکان در هند و انتشار آن مستقل از کتاب منشی فارسی و البته بدون ترجمه انگلیسی، پس از سال‌های 1270 ق در هند باب شد و کتاب شمایل کودکانه یافت. این کتاب سپس در اواخر دوره قاجار هم به عنوان کتابی کودکانه در ایران بازنشر شد.
پس می‌توان گفت در میان کتاب‌های فارسی که پیش از آغاز صنعت چاپ در ایران، در اروپا انتشار یافته‌اند، یک کتاب می‌یابیم که با ادبیات کودکان ارتباط می‌یابد. کتاب حکایات لطیف گرچه در آغاز و در اروپا کتابی برای کودکان نبوده، چند دهه بعد به عنوان کتابی کودکانه در هند و پس از آن در ایران منتشر شده است. به عبارتی در میان کتاب‌های فارسی چاپ اروپا که پیش از آغاز صنعت چاپ در ایران انتشار یافته بودند کتاب حکایات لطیف کتابی است که سالها بعد از انتشارش در اروپا، در هند و ایران به عنوان کتابی کودکانه مورد استفاده قرار گرفته است.
کتاب‌های کودکانه‌ای که در استانبول و قفقاز منتشر شده‌اند، همگی به بعد از آغاز صنعت چاپ در ایران باز می‌گردند و در سایر شهرهای اروپایی هم کتاب فارسی کودکانه و مهمی در قرن نوزدهم میلادی و سیزدهم هجری سراغ نداریم. کتاب‌های فارسی چاپ اروپا معمولا کاربرد دانشگاهی و شرق‌شناسانه داشته‌اند و کمتر برای مخاطبان ایرانی و فارسی‌زبان منتشر می‌شده‌اند. در اواخر دوره قاجار دسترسی ایرانیان به کتاب‌های جاپ اروپا تسهیل شد و مثلا جمالزاده در برلین داستان‌هایش را با هدف خوانده شدن در ایران منتشر کرد و چندین کتاب درباره تربیت کودکان به قلم کاظم‌زاده ایرانشهر و دیگران به چاپ رسید.
در میان کتاب‌های فارسی و کودکانه چاپ استانبول در قرن 13 قمری می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد: پروزنگارش خط فارسی نوشته رضا افشار بکشلو قزوینی در سال 1254 ق که مخاطبان آن بیشتر بزرگسالان بوده‌اند. تنبیه‌الصبیان از مصباح‌السلطنه محمدحسین انصاری در سال 1292 و رساله رشدیه پرنس ارفع دانش تبریزی در سال 1296 ق که این کتاب‌ها همگی پس از رواج چاپ کتاب کودک در ایران منتشر شده‌اند.
از کتاب‌های منتشر شده در قفقاز در قرن سیزده هم کتاب فارسی و ترکی معلم‌الاطفال نوشته شیخ‌الاسلام احمد حسین زاده به سال 1297ق قابل ذکر است که آن هم به نسبت کتب کودک چاپ داخل ایران متاخر است.
پس باید گفت در جستجوی نخستین کتاب کودک چاپی به زبان فارسی، یافته روشنی در میان کتاب‌های فارسی چاپ اروپا نداریم و برای این منظور باید به سراغ کتاب‌های فارسی چاپ هند، ایران و دیگر کشورها برویم.
انتهای پیام/
