رادیو در سالی که گذشت به روایت رئیس رادیو ایران/ آیا رادیو با تلویزیون برنامه مشارکتی داشته باشند؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، رادیو اولین فرستنده‌ای است که به صورت عمومی وارد ایران شد. اولین‌باری که رادیو در ایران شنیده شد به دلیل فقدان دسترسی و ابزارهای ارتباطی آن زمان، با نام "رادیو تهران" شناخته شد.  در بدو تأسیس، رادیو تهران که دارای دو فرستنده یکی برای موج متوسط و دیگری برای موج‌کوتاه بود، برای پخش برنامه‌های خود از یک استودیو در محل اداره بی‌سیم استفاده می‌کرد. در سال 1327 یک فرستنده در اختیار رادیو قرار گرفت و یک استودیوی کوچک در میدان ارگ برای پخش اخبار ساخته شد.

قبل از انقلابِ رادیو

تعداد شبکه‌های رادیویی قبل از انقلاب بسیار محدود بوده اما هم‌اکنون 71 شبکه رادیویی به صورت آنالوگ و دیجیتال بیش از 520 ساعت برنامه در روز با موضوعات و زبان‌های مختلف برای مخاطبان داخلی و خارجی تولید و پخش می‌کند. غلبه فرهنگ غرب در رادیو موسیقی مبتذل را در بالاترین جایگاه برنامه‌های آن قرار داده بود امروز نه تنها اکثر این برنامه‌های بی‌ارزش حذف شده بلکه تولید 50 هزار قطعه موسیقی با موضوعات ملی‌مذهبی و محلی توانسته است فرهنگ اصیل اسلامی- ایرانی را در قالب هنر موسیقی برای مخاطبین ایرانی و خارجی ارائه دهد.

پرداخت جدی همزمان رادیو به شعر و ادبیات فارسی و به لهجه‌ها و گویش‌های محلی اصالت فرهنگ ایرانی را در امواج بی‌سابقه تهاجم فرهنگی غرب حفظ کرده است. تولیدات رادیویی مبتنی بر روانشناسی مخاطبین و با نگاه تخصصی تفاوت برنامه‌های صبحگاهی، ظهرگاهی، شامگاهی موجب شده که با وجود تنوع زیاد رسانه‌ای جذاب روزآمد رادیو کماکان مخاطبان خود را داشته باشد.

اولین فرستنده عمومی رادیو در ایران

اولین فرستنده عمومی رادیو در ایران به ساعت نوزده 4 اردیبهشت 1319 در تهران با نام «رادیو تهران» گشایش یافت. از فردای آن روز برنامه‌های عادی رادیو آغاز شد و چون برنامه‌ها تنها در تهران قابل دریافت بود رادیو تهران نامیده می‌شد.

در سال 1303 (1924‌)، وزارت جنگ مقدمات استفاده از بی‌سیم را فراهم کرد. در سال 1305 بی‌سیم به ایران وارد گردید. از سال 1311 موسسات بی‌سیم توسعه‌پیدا کردند، که نهایتاً به ایجاد رادیو منتهی شد. هیئت وزیران روز 2 مهر 1313 استفاده از رادیو را تصویب کرد و مقرراتی وضع شد که برای نصب آنتن و استفاده از رادیو اجازه وزارت پست و تلگراف و تلفن لازم بود. در سال 1316 مقدمات ایجاد مرکز رادیو به‌وسیله وزرات پست و تلگراف و تلفن فراهم و به‌دنبال این اقدام در سال 1317 سازمان پرورش‌افکار تأسیس شد. این سازمان دارای‌کمیسیون‌های مطبوعات، کیت کلاسیک، سخنرانی، نمایش‌های رادیویی و موسیقی بود.

در چهارم اردیبهشت 1319 اولین فرستنده‌رادیویی در ایران در محل بی‌سیم در جاده قدیم شمیران افتتاح شد. از سال 1319 رادیو تهران در 24 ساعت فقط 8 ساعت برنامه اجرا می‌کرد که شامل اخبار، موسیقی ایرانی، گفتار مذهبی، فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی بود. در سال 1322 رادیو تهران بخش دیگری به‌تعداد بخش‌های قبلی خود افزود و صبح‌ها نیز برنامه آن سه ساعت افزایش یافت‌. در سال 1324 برای روزهای تعطیل نیز برنامه‌هایی‌مدون پخش می‌شد.

در بدو تأسیس، رادیو تهران که دارای دو فرستنده یکی برای موج متوسط و دیگری برای موج‌کوتاه بود، برای پخش برنامه‌های خود از یک استودیو در محل اداره بی‌سیم استفاده می‌کرد. در سال 1327 یک فرستنده در اختیار رادیو قرار گرفت و یک استودیوی کوچک در میدان ارگ برای پخش اخبار ساخته شد. در سال 1336 نام «رادیو تهران» به «رادیو ایران» تبدیل و بعدها در جنب رادیو ایران فرستنده دومی بنام رادیو تهران نیز مشغول به کار شد که در آغاز امر تنها موسیقی از آن پخش می‌شد. حالا که 79 سال از اولین حضور رادیو در ایران می‌گذرد رادیو از 16 شبکه رادیویی بهره می‌برد. شبکه‌هایی که شنیده می‌شوند اما در اکثر اوقات، فرهیخته‌تر و اندیشمندانه‌تر از تلویزیون حرکت می‌کنند؛ حتی به تعبیر بسیاری از کارشناسان سطح دسترسی‌شان در عصر مدرنیته هم راحت‌تر و بهتر است.

رادیو پس از انقلاب اسلامی

پس از انقلاب اسلامی 1357، نام سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران تبدیل به صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران شد. ریاست این سازمان هر پنج سال یک بار توسط مقام رهبری انتخاب می‌ شود. بالاترین مقام رادیو، معاون رئیس سازمان در حوزه صدا است.

رادیویی که امروز با تعدد شبکه‌های مجازی و نمایش خانگی و ماهواره و بسیاری از مجموعه‌های رسانه‌ای، 40 درصد جامعه آن را می‌شنوند و از گرمایش استقبال می‌کنند. حتی در مواجهه با بحران‌های مختلف در خط مقدم است همان طور که امروز در شرایط کرونایی، سریال‌های نمایشی و برنامه‌های ترکیبی و حتی رادیو فصلی به نام (نوروز) تدارک دیده و فعالیت 24 ساعته دارند. اینکه چقدر موفق بوده‌اند و توانسته‌اند رسانه‌ مورد پسند مخاطبین باشند؛ البته که در سریال‌هایشان و توجه به محتوا و مضامین قطعاً فراتر از سریال‌های تلویزیونی عمل می‌کنند. حتی به مراتب کار هنری برای شنیده شدن سخت‌تر از دیده شدن است. 

رادیو و تحقق شعار سال (جهش تولید)

رادیو برای تحقق شعار سال "جهش تولید" برنامه و هدف‌گذاری دارد؛ همان‌طور که حمید شاه‌آبادی معاون صدا به آن اشاره کرد: "اکثر برنامـه‌ها و تحول در این برنامه‌هایی که در سال گذشته داشتیم ان‌شاءالله در سال جدید که مقام معظم رهبری امسال را به نام سال جهش تولید نامگذری کردند باز رادیو بتواند در همه عرصه‌ها نقش خودش را به درستی ایفا کنند و در همه بخش‌های رادیویی در همه ژانرها  و گونه ها و ساختار های تولید رادیو بتواند که نقش آفرین باشد."

مخاطب 40 درصدی رادیو

چندی پیش که با معاون صدا گفت‌وگویی داشتیم او درباره مخاطب 40 درصدی رادیو، گفت: "مخاطب همیشه برای ما اهمیت داشته و در راستای میل مخاطب حرکت کرده‌ایم و البته از مصلحت موردنیاز واقعی دور نشویم.  همکاران ما به طور ویژه با نرم‌افزارهای متعدد در لحظه از واکنش مخاطبین خودشان متوجه می‌شوند. از همکاران و شنوندگان تقاضا دارم این تعامل را در بیشتر کنند؛ وقتی ما خودمان را به علایق و سلایق مخاطبین نزدیک کنیم مخاطبین ما برای استفاده از رادیو بیشتر ترغیب می‌شوند؛ امیدواریم روز به روز بهتر بشویم."

انتقادها به بسته‌های تبلیغاتی در صداوسیما/ کاهش در رادیو؟

یکی از نکاتی که بارها مورد نقد بوده و کماکان هست، بسته تبلیغاتی و آگهی‌های رنگارنگ بازرگانی است که روی آنتن شبکه‌های سیما می‌رود و به رادیو هم تحمیل می‌شود. شاه‌آبادی بارها این سؤال را پاسخ داده که در زمینه کم‌کردن حجم‌ آگهی‌های بازرگانی در رادیو و یا جلوگیری از پخش این تبلیغات درخواست‌هایی داشته است. حالا باید ببینیم در سال 1399 چه تمهیداتی برای کاهش و حتی جلوگیری از بسته‌های تبلیغاتی خسته‌کننده و آزاردهنده برای مخاطب، علاوه بر مواجهه ویژه و اصولی آن در تلویزیون و سیما، در رادیو برای آن برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری درستی صورت گیرد. 

معاون صدا هم همچون مدیران دیگر مثل سیدمرتضی میرباقری معاون سیما، صداوسیما را تحت فشار مسائل اقتصادی و مالی می‌داند؛ چرا که باید به این نکته توجه داشت مسائل مالی صداوسیما به شدت این سازمان را تحت فشار قرار داده و هیچ حمایت لازم و منطقی در حد مأموریتی که صداوسیما برعهده دارد انجام نمی‌شود. در وهله بعدی باید مراقبت شود تا آگهی بازرگانی باعث نشود که برنامه‌زدگی ایجاد شود و زمینه استقبال مخاطب را کاهش دهد؛ مثل برخی از برنامه‌ها و فیلم‌ها و سریال‌های پربیننده که بسته‌های تبلیغاتی زیادی به آنها اختصاص داده می‌شود. 

رادیو از تلویزیون جلوتر است؟

هنرمندان رادیو اعتقاد دارند رادیو از تلویزیون جلوتر است؛ این جلوتر بودن رادیو به خاطر دوری رادیو از تبرج، خودنمایی خاص نه خودنمایی ضرورتاً منفی است. چون رادیو تلاش می‌کند تا عمق معنا و مفهوم را منتقل کند و مجبور است تمام توان خودش را در درون واژگان و صدای گوینده قرار بدهد و ارائه کند و ابزار دیگری برای این کار ندارد. اشتباهی که گاهاً در تلویزیون روی آنتن می‌بینیم، سریالی که به جای فرهنگسازی، خودنمایی و فرهنگ غلط را در جامعه گسترش می‌دهد.

 رادیو به غنای محتوا اهمیت می‌دهد و ممکن است این توانمندی‌ها کمتر به رخ کشیده شود اما فرهیختگی به این معناست که ما آثار رادیویی‌مان و اثرگذاری بیشتری در ذهن مخاطب کمک می‌کند. ما معتقدیم مخاطب با مقبولیت بیشتر و تدافع کمتر با اثر رادیویی مواجه است. همین باعث کیفیت اثر، فرهیختگی و منشأ اثر می‌شود. کاری که تلویزیون در برنامه‌سازی و سریال‌سازی‌اش نشان داده دیگر به دنبال القای مفاهیم و پیام نیست و برایش سرگرم‌کردن و به قولی آنتن پُرکردن بیشتر اهمیت دارد.

آیا رادیو با تلویزیون کار مشارکتی داشته باشد؟

پیش از این در گفت‌وگویی با معاون صدا سراغ این مطلب رفتیم که آیا رادیو با تلویزیون کار مشارکتی خواهد داشت؟ و او این چنین پاسخ داد: ما قرارمان بر این است 5 درصد از برنامه‌های رادیو برون‌سپاری شود و از ظرفیت‌های برنامه‌های رادیویی تلویزیون استفاده کند همچون رادیو گفتگو که نشست خبری مقامات را برگزار کرد. بنابراین هیچ‌وقت نقطه عزیمت یک محور را از رادیو تغییر نخواهیم داد، البته تلویزیون می‌تواند نه به عنوان تصویر مکمل و تصویری که نیازمند او باشد و پیام ناقص شود بلکه به عنوان یک ارزش افزوده اضافه شود.  

این روزها شاهد برنامه‌ای رادیویی به نام "نمای رادیو" در شبکه نسیم هستیم؛ قرار است زمینه برنامه‌های مشارکتی رادیو با تلویزیون چطور پیش برود؛ آیا رویکردی برای گسترش تولیدات مشترک با سیما دارید. شاه‌آبادی چنین پاسخ داد: ما تلاش‌مان بر این است که برای برنامه‌های خوبمان آنونس تلویزیونی نسازیم؛ یعنی به تلویزیون نگوییم فلان برنامه ما را با یک آگهی بازرگانی، تبلیغ کن! بلکه عملکرد رادیو بیشتر نمود پیدا کند. موضوعاتی مثل تولید مستندی از پیشکسوتان رادیو را دستمایه قرار دهیم؛ برای اینکه از ظرفیت تلویزیون برای معرفی بیشتر رسانه و در واقع هم‌افزایی مشترک استفاده کنیم.

موضوع سر این است که نباید این برنامه‌های مشارکتی اجازه دهد که قوه خیال مخاطب در نمایش رادیویی یا مواجهه با رسانه صداپایه بر هم زده شود؛ چرا که رادیو دریچه‌ای است که گرمایش با صدا و شنیدن به سمع و نظر مخاطب می‌رسد. شاید مخاطب با این نوع و رویکرد، لذت بیشتری ببرد؛ نظری که محمدجعفر محمدزاده رئیس شبکه رادیویی ایران دارد و به خبرنگار خبرگزاری تسنیم،  گفت:

"رادیو و تلویزیون بر هم اثرگذارند؛ در برنامه‌سازی و سوژه‌یابی تأثیر متقابل دارند. رادیو رسانه قدیمی‌تری نسبت به تلویزیون است و برنامه‌های ماندگاری دارد. بنابراین تلویزیون بهره‌برداری‌اش بیشتر است از برنامه‌های رادیویی. البته که خوشحال می‌شویم با تلویزیون تعاملات داشته باشیم. در هر صورت رادیو و تلویزیون دو رسانه متفاوتند و ما نباید رادیو را به سمتی ببریم توقع تلویزیون شدن از آن داشته باشیم. اساس رادیو بر صداست و این صدامحوری و صدا پایه‌ای باید محفوظ بماند و گاهی اوقات برنامه مشارکتی را داریم مثل برنامه "عندلیب" برنامه موسیقی اصیل ایرانی که در رادیو ایران روی آنتن می‌رود و شبکه 4 تصویربرداری می‌کنند و این همکاری‌ها وجود دارد."

رادیو و عصر مدرنیته رسانه‌های امروز

وی با اشاره به اینکه رادیو در حاشیه قرار نخواهد گرفت، تأکید کرد: بحث مهم امروز تأثیرگذاری و به هنگام بودن رادیو در مقابل عصر مدرنیته رسانه‌های امروز است. من اعتقاد ندارم که رادیو در حاشیه این مدرنیته رسانه‌ای قرار گرفته است. ولی در عین حال معتقدم اگر برنامه‌سازان رادیو بدانند چه کاری باید انجام بدهند و نکته دیگر مخاطب خودش را از دست نخواهد داد. چرا که شرایط زیستی مردم به گونه‌ای است می‌تواند در هر شرایطی مخاطب رادیو باشد.

وی در خصوص جلو بودن رادیو از تلویزیون، گفت: تلویزیون الان برنامه‌محور است و مردم یک برنامه خاص را دنبال می‌کنند شاید از این نظر پربیننده باشد. ولی مخاطب رادیو، شبکه محور است و یک شبکه را همراهی می‌کند. رادیو در عصر جدید دیجیتال مردم به رسانه‌ها نیاز دارند و تنها رسانه‌ای که در هر شرایطی نیاز مخاطب را برطرف می‌کند، قطعاً رادیوست؛ چرا که استفاده از هر ابزار ارتباطی و رسانه‌ای نیاز دارد حتماً با آن رسانه به صورت تمام و کمال همراه شویم.  

رادیو معتبرترین رسانه برای مردم

فاطمه آل‌عباس از گویندگان با سابقه رادیو در پاسخ به این سوال که رادیو با حضور این همه رسانه، فضای مجازی و حتی شبکه‌های ماهواره‌ای می‌تواند همین‌طور بالنده و تأثیرگذار بماند، خاطرنشان کرد:

"خوشبختانه اتفاقی که در رادیو افتاده از دانش و تجارب پیشکسوتان‌مان استفاده کردیم اما در عین حال از جوانگرایی غافل نشدیم. حضور جوان‌ها که خوش‌فکر و با علم روز آشنا هستند ما را در ساخت برنامه‌هایی که از دیگر رسانه‌ها عقب نمانیم و همیشه به روز باشیم، یاری داده است. فارغ از تعصب رادیویی‌ام، با تحقیق و پژوهشی که انجام دادم می‌گویم رادیو هیچ‌گاه جای خودش را با هیچ رسانه دیگری عوض نخواهد کرد و از رتبه خودش پایین نخواهد آمد. دلیل دارم. شما ببینید همه در گوشه و کنار کشور به اینترنت دسترسی ندارند اما رادیو در تمام دنیا رسانه‌ای قابل دریافت است که همه در گوشی‌های تلفن همراه خودشان رادیو دارند. حقیقتاً رادیو همیشه معتبرترین رسانه برای مردم است."

سالی که در رادیو گذشت؟

محمدزاده درباره سالی که در رادیو گذشت، خاطرنشان کرد:  "سالی که گذشت برای رادیو سال سخت از جهت پُرکاری و سال شیرین از جهت همدلی بود. وقایع تلخ و ناگواری و پرُکاری در سال 1398 داشتیم از سیل استان‌های لرستان، گلستان و خوزستان گرفته تا بحث تشییع پیکر سردار سلیمانی و بعد 22 بهمن انتخابات مجلس شورای اسلامی و مسائل مختلف و نهایتا هم پدیده کرونا؛ با همه سختی‌هایی که داشت آن چیزی که برای ما شیرین بود که دوستان و همکاران ما در رادیو به همدلی و وفاقی رسیدند برای اینکه ما در خدمت مردم و صدای مردم باشیم."

برنامه پربیننده صبح جمعه با شما

رئیس رادیو ایران در ادامه گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری تسنیم  به برنامه پربیننده "صبح جمعه با شما" که در عید نوروز تحت عنوان "صبح عید با شما" روی آنتن می‌رود، گفت: "صبح جمعه با شما" یکی از برنامه‌های پرمخاطب و پرشنونده رادیو است امسال تعطیلات عید نوروز، "صبح عید با شما" تا پایان تعطیلات روی آنتن می‌رود. این برنامه‌ها  50 درصد تولیدی و 50 درصد زنده  پخش می‌شوند. افراد جدیدی مثل رضا بنفشه‌خواه، مهران رجبی و محمد یگانه به گروه اضافه شدند که امیدواریم همکاری‌مان بعد از تعطیلات عید نوروز هم با این هنرمندان ادامه پیدا کند. البته درنظر داریم در امسال، جوانان با استعداد هم به جمع پیشکسوتان اضافه شوند. 

مواجهه رسانه‌ها و رادیو با "کرونا"

محمدزاده در خصوص مواجهه رسانه‌ها خصوصاً رادیو با پدیده "کرونا" توضیح داد: امسال ما بحث نوروز در خانه را مطرح کردیم و همچنین بحث آیین مهربانی؛ دو شعار محوری داریم آیین مهربانی که مردم دعوتم می‌شوند در این پویش به مهربانی با همدیگر و اینکه فضای جهان ناامن و ناآرام است و چیزهایی که این ناامنی و ناآرامی را آسان کند همدلی و همراهی مردم است و مصادیق این مهربانی‌ها برای مردم مطرح و مردم به ماندن در خانه و در کنار هم بودن تشویق می‌شوند. طور دیگری هم نگاه کنیم این پدیده فرصتی را ایجاد کرد که شاید هیچ‌وقت دیگر چنین فرصتی بوجود نیاید که ساعت‌ها همدل و همنفس همدیگر باشند. سعی شده از این فرصت به نحو احسن برنامه‌سازی شود؛ رسانه‌ها به میدان آمدند و رادیو هم در خط مقدم "کرونا" قرار گرفت.

انتهای پیام/