احتمال حضور خاقانی شروانی در جنگ‌های روس با ایران
محمدطاهری خسروشاهی در یادداشتی با بررسی سروده‌هایی از خاقانی، تلاش کرده به این پرسش پاسخ دهد که آیا این شاعر نامدار در جنگ‌های روس با ایران حضور داشت؟
خبرگزاری تسنیم، محمد طاهری خسروشاهی؛ سردبیر مجله سفینه تبریز:
بر اساس مستندات تاریخی، روسها در سال 570 یا 571 هجری به شهر تاریخی شروان حمله کرده اند. این حمله مقارن با سلطنت شیروانشاه ابو اسحاق ابراهیم اخستان اول(پسر ابوالمظفر منوچهر) بوده است.
زنده‌یاد محمّدعلی جمال زاده در کتاب ارزشمند "تاریخ روابط ایران و روس" معتقد است که منابع تاریخی درباره این حادثه سکوت کرده‌اند و "عجالتا یکتا سندی که در دست است و صراحتاً ذکر این مساله را می نماید، دو قصیده از خاقانی است" (1372:46). گویا جمالزاده، دستیابی به این آگاهی از قصاید خاقانی را، مدیون خانیکوف؛ مستشرق روسی است. براساس تتبع نگارنده، دو قصیده مورد اشاره جمالزاده از دیوان خاقانی، باید قصایدی باشند که در مدح اخستان اول و در تهنیت فتح روس سروده شده‌اند:
اینک مطلع قصاید:
صبح است کمانکش اختران را
آتش زده آب پیکران را...
و قصیده دوّم:
این تویی از غمزه غوغا در جهان انگیخته
نیزه بالا خون بدان مشکین سنان انگیخته
به نظر ما، مطالب و مضامین مندرج در این دو قصیده خاقانی و توصیفات دقیق او در این اشعار، مؤید حضور او در صحنه نبرد با روس است. خاقانی‌پژوه فقید آذربایجانی؛ مرحوم غفار کندلی معتقد است:
خاقانی که خود در صف اوّل دلیران شروان برای دفاع از وطن به پا خاسته بود، در این جنگها دست یاری به خاقان داده در کنارش می جنگید. (خاقانی شروانی،1374: 478). بر همین اساس است که باید این دو قصیده خاقانی را در ردیف" نخستین منابع تاریخ شروان" به شمار آورد.
به اعتقاد ما، باید نقش قصاید خاقانی را در تهییج شروانیان برای دفاع از تمامیت ارضی قفقاز، بسیار مهم دانست. این خود، می‌تواند موضوع رساله یا حداقل یک مقاله خوب باشد. همان‌طور که عرض کردم توصیفات دقیق خاقانی از صحنه نبرد با روس، نظر مرحوم غفار کندلی را در خصوص احتمال حضور خاقانی در جنگ با روسها تأیید می‌نماید.
حمله روس به ایران و دفاع اهالی غیور شروان در برابر این حملات، در این دو قصیده چنان به دقت تصویر سازی‌شده که گویی خاقانی در این اشعار، نه از "شنیده‌ها" که از "دیده‌ها" سخن گفته است.
ما نمی‌دانیم آیا مرحوم استاد زرّین کوب هم موافق این نظر بودند یا نه؟! همین قدر می‌دانیم که زرین کوب در کتاب ارزشمند "دیدار با کعبه جان" چنین می‌نویسد:
از قصاید خاقانی چنین بر می‌آید که حمله و هجوم روسها از دو جانب بوده است، هم از جهت زمین و هم از جانب دریا...خاقانی دعوی می‌کند که 73 کشتی از روسها خراب شده است... او جزیره رویناس و لنبران را به عنوان مرکز عملیات جنگی اهالی شروان بر ضد روسها معرفی کرده است(1379: 42).
مرحوم هادی حسن نیز که در شناساندن حیات خاقانی و محیط زندگی او مطالعات ارزنده ای دارد، نکاتی در خصوص جنگ های روس با ایران در عصر خاقانی بیان کرده است(نک: ساغری در میان سنگستان:15).
باری در مجموع نظر شخصی نگارنده این است که یکی از دلایل محبوبیت اخستان نزد خاقانی، تلاش این حاکم شجاع و غیرتمند در دفاع از حدود و ثغور میهن است و در این میان باید به نبردهای او در مقابل روس و در نتیجه پیشرفت شروان و حفظ تمامیت ارضی کشور اشاره کرد.
سال‌ها پیش نگارنده در کتاب فصل‌های تاریکی (واکنش شاعران قاجار به اشغال قفقاز/ انتشارات تمدن ایرانی و مطالعات ملی/ 1388) در بخش خاقانی شروانی و نظامی گنجه‌ای به این مسئله اشاره مختصری نمود و موجب بروز واکنش‌هایی، به ویژه در برخی از مجلّات دانشگاهی و مطبوعات محلی ایران و جمهوری آذربایجان شد.
موضوع کتاب ما، روایتی از نخستین تجربه‌های شعر فارسی در ورود به حوزه موضوعات سیاسی و اجتماعی است. در آنجا بحث مفصل و مستوفایی در خصوص واکنش خاقانی و نظامی به اشغال قفقاز کرده‌ایم. در مجموعه‌ای به نام مزدک نامه(شماره 5) نیز که به یاد زنده‌یاد مزدک کیانفر؛ یگانه فرزند استاد جمشید کیانفر منتشر می‌شود، مطالبی در این خصوص نوشته‌ایم. علاقه‌مندان مباحث ادبیات و سیاست، به آنجا مراجعه کنند.
انتهای پیام/
