یادداشت| ترکیه٬ ضعیف شدن لائیسم در برابر دولت اسلام‌گرا
لائیک‌ها از وضعیت فعلی ترکیه نگران هستند و از رویکرد دینی دولت برآمده از حزب عدالت و توسعه انتقاد می‌کنند٬ اما نمی‌توانند برای تغییر وضعیت موجود٬ گامی بردارند.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم٬ حزب عدالت و توسعه٬ یک حزب محافظه کار اسلام‌گرا است که می‌توان رهبر و کادرهای اصلی آن را به عنوان سیاست‌مدارانی قلمداد کرد که همگی از زیر شنل نجم‌الدین اربکان نخست وزیر فقید ترکیه بیرون آمده‌اند که از دهه هشتاد قرن بیستم به شکل جدی٬ فعالیت برای استفاده از ظرفیت اسلام‌گرایان را به عنوان هدف اصلی خود تعیین کرد و در چند مقطع متفاوت٬ با تاسیس سه حزب اسلامی سلامت٬ رفاه و سعادت٬ تحولات بزرگی را رقم زد. اما با این حال٬ حزب عدالت و توسعه در آغاز راه٬ ترجیح داد به عنوان یک دولت تکنوکرات٬ توسعه‌گرا و عدالت گستر وارد فضای سیاسی ترکیه شود.
درس عبرت آکپارتی از فرجام اربکان
در سال 1997 میلادی٬ گروهی از لائیست‌ها و کمالیست‌ها٬ توانستند ژنرال‌ها و مسئولین عالی‌رتبه شورای عالی امنیت ملی ترکیه را به این درک و باور برسانند که اربکان «آدم‌های دینی» را در همه جا راه داده و کشور را در مسیر ارتجاع پیش می‌برد و این رویکرد خطرناک٬ نه تنها سیاست و بقای ملی٬ بلکه اصل لائیسم و مبانی نظام آموزش ملی ترکیه را با خطر نابودی روبرو کرده است.
ژنرال‌های نهاد عالی امنیت ملی٬ با پذیرفتن این نظریه٬ در مقام مدافعین اصلی لائیسم و کمالیسم٬ به شدت به اربکان اعتراض کرده و خواهان آن شدند که یا مصوبه نهاد امنیت ملی٬ دال بر ضرورت دست شستن از اِعمال تغییرات دینی در نظام آموزش ملی و دور شدن از طریقت و مراسم و آئین‌های عرفانی را بپذیرد و یا از قدت کنار برود.
جالب اینجاست که خانم تانسو چیللر شریک دولت ائتلافی اربکان نیز با ژنرال‌ها هم‌صدا شده و از اربکان خواست در برابر آنان تسلیم شود. اربکان نیز با وجود پایگاه اجتماعی و قدرت٬ در نهایت ناچار به پذیرش این دستورات شد و بعد از آن هم به مدت چند سال٬ نتوانست از تهدید٬ تعطیلی حزب و ممنوع الفعالیت شدن در عرضه سیاست٬ بگریزد.
با توجه به وضعیتی که اربکان و حزب و شاگردان او دچار آن شدند٬ اردوغان٬ گل و دیگر رفقایشان پس از تاسیس حزب عدالت و توسعه٬ تلاش کردند تا حد زیادی از بیان شعارهای دینی پرهیز کرده و لائیست‌ها و کمالیست ها را تحریک نکند. چرا که آنان مخالف اسلام‌گرایان بودند و چند دستگاه مهم و قدرتمند در اختیار آنان بود:
1.دستگاه قضا و قضات قدرتمندی که می‌توانستند به راحتی حزب جدیدالتاسیس اردوغان را تعطیل کنند.
2.رسانه‌ها.
3.ارتش و حمایت بی‌پایان ژنرال‌ها.
به همین خاطر مصلحت نبود که در مقطع آغازین با آنها درگیر شوند.
دوقطبی شدن فضای فکری سیاسی ترکیه
حزب جمهوری خلق به عنوان مهم‌ترین حزب مخالف در ترکیه٬ در عین حال٬ اصلی‌ترین کانون محافظت از اندیشه‌های کمالیستی و لائیستی و مخالفت با تشرع و گسترش اسلام در صحنه‌های سیاسی٬ اقتصادی و اجرایی و آموزشی است.
اما این حزب در دو دهه گذشته به طور مداوم در مسیر کاهش آرا بوده و مشکلاتی همچون رسوایی دنیز بایکال و مشکلات داخلی دیگر٬ کاری کرده که نتواند همچون گذشته٬ موی دماغ حزب حاکم شود.
به همین دلیل٬ حزب عدالت و توسعه توانست از این خلا استفاده کرده و قلعه‌های جدیدی رافتح کند. در همین حال٬ با اتفاقاتی که در جریان محاکمه ژنرال‌ها در پرونده ارگن اکُن روی داد٬ رفته رفته بنیه نظامی ژنرال‌های مدافع لائیسم نیز ضعیف شد و پس از کودتای نافرجام٬ به تمامی در هم شکسته شده و نیروهای مسلح ترکیه خون خود را تازه کرده و پوست انداخت. علاوه بر این٬ دستگاه قضا رفته رفته باحزب حاکم هسمو شد٬ بخش بزرگی از رسانه‌ها به دست آکپارتی افتاد٬ کارآمدی در اجرا و عمل و مدیریت اقتصاد و ارائه پروژه‌های بزرگ عمرانی و رشد در بخش خدمات و توریسم و صادرات٬ دولت را قدرتمندتر کرد و علاوه بر تمام این موارد٬ قشر اسلام‌گرا و محافظه‌کار نیز که به مدت چند دهه به حاشیه رانده شده بود٬ به متن و کانون صحنه بازگشت و توانست بازار٬ دانشگاه٬ واردات و صادرات٬ بانکداری و بسیاری از بخش‌های حساس را فتح کند.
خانواده‌های محافطه‌کار در سالیان اخیر برای حزب عدالت و توسعه سنگ تمام گذاشته و دولت برآمده از این حزب نیز در جبران توجه و آراء آنها٬ در اغلب حوزه‌های سیاسی٬ اجتماعی و حتی مناصب اجرایی و اقتصادی٬ به نفع این قشر عمل کرده و به شکل بارز و روشن٬ یک جامعه دوقطبی فراهم آورده که در آن٬ اسلام‌گرایان روز به روز قدرتمندتر می‌شوند و سبک زندگی آنان نیز طلب می‌کند که ارائه خدمات و دروس در نظام آموزش عمومی و عالی و دیگر حوزه‌ها بر اساس تقاضای اسلام‌گرایانه و در مخالفت با لائیسم و کمالیسم باشد.
به همین دلیل با آن که لائیست‌ها از وضعیت فعلی ترکیه نگران هستند و از رویکرد دینی دولت برآمده از حزب عدالت و توسعه انتقاد می‌کنند٬ اما نمی‌توانند برای تغییر وضعیت موجود٬ گامی بردارند.
سخنان اردوغان در مورد اسلام و حکومت‌داری
اردوغان در هفته‌ها و ماه‌های اخیر٬ بارها از این سخن گفته که دولت او به دنبال ایجاد یک جامعه دین‌دار است.
اردوغان در مورد اسلام می‌گوید: «اسلام بر اساس خواسته‌ها و اهداف ما تنظیم نمی‌شود. این ما هستیم که باید خود را بر اساس قوانین و قواعد اسلام تنظیم و سازماندهی کنیم.»
منتقدین لائیست اردوغان٬ در حوزه‌های دانشگاهی٬ بانکی٬ آموزش ملی٬ توجه ویژه به مدارس دینی٬ سپردن پست‌های سفارتی به زنان محجبه و چندین نمونه دیگر از اردوغان انتقاد کرده و معتقدند که او لائیسم را لگد مال کرده است.
اما پاسخ اردوغان به تمام این انتقادات٬ چنین است:«لائیسم٬ معادل آتئیسم٬ بی‌دینی و بی خدایی نیست.» به عبارتی دیگر٬ اردوغان به لائیست‌ها چنین پیام می‌دهد که توجه به باورهای دینی و اسلامی٬ ارتباطی با مکانیسم حقوقی و اجرایی اداره دولت و پایبندی یا عدم پایبندی به لائیسم ندارد. او معتقد است از آنجایی که لائیست‌ها و کمالیست‌ها٬ از سبک زندگی دینی خوششان نمی‌یاد و در عین حال٬ جرات ندراند به شکل مستقیم به زندگی دینی حمله کنند٬ چاره کار را در این دیده‌اند که لائیسم و دموکراسی را بهانه کنند.
به هر حال٬ این کشاکش فکری و سیاسی در ساختار کنونی جامعه ترکیه امر مهمی است و احتمالاً در سالیان آتی نیز شاهد گسترش این اختلافات به حوزه‌های دیگر خواهیم بود.
محمد علی دستمالی کارشناس ترکیه
انتهای پیام/
