گاوخونی و ده‌ها سوال بی‌جواب؛ باران تنها چتر نجات تالاب خشک مرکز ایران است

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اصفهان، تالاب گاوخونی از بزرگترین و مهمترین تالاب‌های ایران است و در طول تاریخ علاوه بر ایجاد فضای فرح بخش در شرق اصفهان، مامنی برای پرندگان مهاجر و جانوران آبی و منبع درآمد و آسایش ساکنان این منطقه بوده است.

در طول تاریخ نام «گاوخونی» و «زاینده رود» به موازات هم مطرح بوده است و طومار معروف شیخ‌بهایی و تقسیمات آب زاینده‌رود که از برجسته‌ترین نمونه‌های میراث فرهنگی این مرز و بوم است، نشان از اهمیت حیاتی این رودخانه از دید مردم در طول تاریخ دارد.

رودخانه زاینده‌رود به طول بیش از 380 کیلومتر بزرگترین رودخانه منطقه مرکزی ایران از کوه‌های زاگرس مرکزی به‌ویژه زردکوه بختیاری سرچشمه گرفته و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق حدود 200 کیلومتر پیش می‌رود و در نهایت به تالاب بین‌المللی گاوخونی در شرق اصفهان می‌ریزد.

تالاب گاوخونی منطقه‌ای به وسعت 476 کیلومتر مربع در 167 کیلومتری جنوب شرق اصفهان در 30 کیلومتری شهرستان ورزنه و 140 کیلومتری اصفهان است که بخش بزرگی از آن در اصفهان و مابقی در یزد است که در سال 1354 در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و نام آن در فهرست تالاب‌های بین‌المللی قرار گرفت.

این تالاب در گذشته پناهگاهی برای پرندگان مهاجر و زیستگاه گونه‌های مختلف بود اما از سال 1378 کم آب شد و روند خشک شدن آن به‌صورت تدریجی اما مستمر ادامه داشت این تالاب بیش از یک دهه به جز یک مورد آن هم کوتاه مدت در سال 95، آب را به خود ندیده است.

به گفته کارشناسان تخصیص ندادن حقابه زیست محیطی مهم‌ترین علت خشک شدن تالاب بین‌المللی گاوخونی است که به استناد قانون و ضوابط تقسیم‌بندی سهمیه‌های آب، بعد از شرب اولویت دوم تأمین حق‌آبه‌های زیست محیطی است. همچنین بیشتر مشکلات تالاب گاوخونی مربوط به کل حوضه آبریز است. کاهش و تغییر نوع بارش در سال‌های اخیر، استمرار خشکسالی‌های طولانی مدت، سدسازی و مهار روان آب‌ها در سرشاخه‌هایی که زاینده‌رود منتهی می‌شدند، بارگذاری‌های بیش از حد ظرفیت یک رودخانه و انتقال آب به استان‌های همجوار از دلایل خشکی حوضه آبریز زاینده‌رود و تالاب بین‌المللی گاوخونی به‌شمار می‌رود.

باران تنها چتر نجات گاوخونی است

در این میان با تمام غفلت‌ها، بی‌مهری‌ها، وعده‌ وعید‌ها برای احیای تالاب گاوخونی و صدای خفته یکی از نخستین تالاب کشور که به علت معادلات غلط و بی‌تدبیری‌ها، سال‌ها در انتظار رسیدن آب به بستر خشک خود لحظه شماری می‌کرد باز هم باید باران را تنها چتر نجات گاوخونی دانست چرا که پس از 15 سال دوباره تن خشکیده گاوخونی با جریان یافتن دوباره آب در زاینده‌رود و همچنین بارش‌های بهار امسال که منجر به سیلاب در ورزنه و طغیان این رودخانه شد را جانی تازه بخشید.

این تالاب با وجود بارش‌های فراوان در اوایل امسال همچنان خشک و بی‌آب است و فقط 20 درصد تالاب گاوخونی آبگیری شده و همین میزان در حال فرو نشستن است و تا فعال شدن فاصله بسیاری دارد. خبرهای منتشر شده در فضای رسانه‌ها حاکی بسته شدن مجدد آب زاینده‌رود در آخر خرداد است. در حالی که بسیاری از تالاب‌های کشور پس از بارش‌های سال آبی 97-98 احیا شده و محیط زیست آنها زنده شدند و همچنان تالاب بین‌المللی گاوخونی در انتظار توجه‌های بیشتر است.

به باور کارشناسان محیط زیستی خشکی این تالاب نه تنها بر تنوع زیستی گیاهی و جانوری به‌ویژه پرندگان مهاجر به‌طور جدی اثرگذار است، بلکه حیات بسیاری از دوزیستان این زیست بوم را نیز تهدید می‌کند و خشک شدن این تالاب می‌تواند آن را به یکی از بسترهای خطرناک تولید گرد و غبارهای سمی و نمکی در شعاع 500 کیلومتری خود در مرکز ایران تبدیل کند.

از دیگر سوی کاهش تبعات تغییرات آب و هوایی، تصفیه پساب‌های جاری شده در زاینده‌رود، پرکردن سفره‌های آب زیرزمینی، جلوگیری از سیلاب، گردشگری و مباحث فرهنگی، تثبیت شن‌های روان و گنجینه متنوع زیستی و ژنتیکی از جمله ارزش‌ها و کارکردهای تالاب گاوخونی است اما در دهه‌های گذشته توجه به مسائل زیست محیطی اولویت کمتری در اجرای طرح‌ها و تصمیم‌ها داشته است.

عدم احیای تالاب گاوخونی با 20 درصد آبگیری

مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان گفت: با جاری شدن سیلاب رودخانه شور دهاقان در مسیر 20 درصد تالاب گاوخونی آبگیری شد که اکنون در حال فرو نشستن است و نمی‌توان ادعا کرد تالاب احیا شده است.

منصور شیشه‌فروش درباره آبگیری تالاب گاوخونی اظهار داشت: پس از 15 سال سیلاب به تالاب رسید و باوجود اینکه گاوخونی ثبت جهانی شده اما در این مدت خشکسالی اجازه برداشت حقابه را نمی‌داد.

مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان افزود: گاوخونی خاستگاه بیش از 50 نوع گونه جانوری و گیاهی است بنابراین اهمیت زیادی دارد همچنین در صورت خشک بودن می‌تواند گرد و غبار را تا شعاع 500 کیلومتری استان برساند و با وزش باد به کانون بحرانی گرد و غبار درون استانی تبدیل شود.

وی بیان کرد: تامین حقابه تالاب خواسته دائمی ما بوده اما به‌دلیل خشکسالی و عدم تامین آب از زاینده‌رود، هرگاه سیلاب وجود داشته آب به آنجا رفته و این تخریب‌ها می‌تواند نگرانی ایجاد کند.

شیشه فروش با بیان اینکه یکی از مطالبات جدی ما از وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط زیست حقابه تالاب گاوخونی است تا بتوان از مشکلات و بحران‌های احتمالی جلوگیری کرد، گفت: با جاری شدن سیلاب رودخانه شور دهاقان در مسیر 20 درصد تالاب آبگیری شد که اکنون درحال فرو نشستن است و نمی‌توان ادعا کرد تالاب احیا شده است.

وی با تاکید بر اهمیت احیای تالاب گاوخونی اظهار داشت: تالاب گاوخونی در سال‌های اخیر به کانون گرد و غبار تبدیل شده است و در حال حاضر با رسیدن سیلاب به تالاب تا حدودی از خطر تبدیل شدن این منطقه به کانون گرد و غبار کاسته شده اما باید برای جلوگیری از بحرانی شدن شرایط این منطقه، برای احیای تالاب گاوخونی اقدام شود.

هماهنگی با وزارت نیرو برای رها‌سازی آب در گاوخونی

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست گفت: با وزارت نیرو برای تالاب گاوخونی هماهنگ شده تا آب به‌صورت سیلابی در زمان فصل غیرکشت یعنی در بهمن و اسفندماه تأمین و رهاسازی شود تا به گاوخونی برسد.

عیسی کلانتری درباره احیای تالاب گاوخونی و وضعیت رودخانه زاینده‌رود اظهار داشت: متأسفانه به دلیل عبور رودخانه زاینده‌رود از وسط شهر اصفهان و گذشتن از وسط زمین‌های کشاورزی چنانچه آبی هم جاری شود به گاوخونی نمی‌رسد.

وی افزود: با وزارت نیرو برای آب تالاب گاوخونی هماهنگ شده تا به‌صورت سیلابی در زمان فصل غیرکشت یعنی در بهمن و اسفندماه تأمین و رهاسازی شود تا به گاوخونی برسد، اما اگر همین‌گونه به‌تدریج سد را باز کنند هیچ‌گاه آب به گاوخونی نمی‌رسد و این آب برداشت می‌شود.

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست پیرامون اینکه مصرف آب زاینده‌رود هم به‌قدری بالا رفته که زاینده‌رود دیگر زاینده نیست و یک‌بارمصرف است، بیان کرد: آبی وارد زاینده‌رود نمی‌شود که به تالاب گاوخونی برسد، احیای تالاب جزو سیاست‌های نخست ماست و پس از آب شرب بالاترین سیاست آبی کشور آب‌های زیست‌محیطی است.

وی گفت: امیدواریم که با هماهنگی وزارت نیرو رهاسازی آب برای تالاب گاوخونی شامل 175 میلیون مترمکعب در سال حداکثر در 100 روز زمستان و بهار باشد تا آب به تالاب گاوخونی برسد و گرنه با این روند هیچ‌گاه آب به گاوخونی نمی‌رسد.

خطر اکوسیستم منطقه با خشکی تالاب گاوخونی

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان گفت: خشکی تالاب گاوخونی اکوسیستم منطقه را در معرض خطر قرار می‌دهد و احیای تالاب در گرو احیای کشاورزی منطقه است.

مهدی بصیری با اشاره به وضعیت تالاب گاوخونی و اهمیت احیای آن اظهار داشت: معتقدم احیای تالاب در گرو احیای کشاورزی منطقه است و این دو  مسئله از هم جدا نبوده و این گونه نیست که خشکی تالاب برای اکوسیستم مشکلی نداشته باشد.

وی ادامه داد: این مسئله مشکل فرسایش، کاهش جمعیت‌های پرندگان و حیوانات شکاری و تمام موجوداتی که از این تالاب استفاده می‌کردند را در پی دارد و به صورت کلی اکوسیستم منطقه را در معرض خطر قرار می‌دهد.

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان با بیان اینکه تالاب محل توقف پرندگان مهاجر از مناطق سرد به گرم و از مناطق گرم به سرد و محل لانه‌گزینی پرندگانی است، افزود: زمانی که مهاجرت متوقف شود، نسل پرندگانی که در زمستان به تالاب می‌آمدند، در معرض انقراض قرار خواهد گرفت و دیگر قادر به ادامه دادن مهاجرت نبوده و بعد از مدتی نیز فراموش می‌شوند.

وی اضافه کرد: جوجه‌های پرندگان مهاجر نیز باید مهاجرت را یاد گرفته و به دنبال مادرشان بروند اما زمانی که مادر نتواند مهاجرت داشته باشد، جوجه او نیز از مادر مهاجرت را یاد نمی‌گیرد و به‌دلیل اینکه در منطقه صرفا سرد یا گرم و محیط نامناسب قرار گرفته و از بین می‌روند.

احیای تالاب بین‎المللی گاوخونی در گرو احیای کشاورزی اصفهان

بصیری احیای تالاب را در گرو احیای کشاورزی دانست و اظهار داشت: از گذشته همواره در مسیر رودخانه کشاورزی بوده و به‌ندرت مستقیم در تالاب گاوخونی آب رفته است و آب کشاورزی‌های اطراف، سبب پرآبی تالاب می‌شده است.

وی بیان کرد: نمی‌توان احیای تالاب را با تعطیلی کشاورزی به‌دست آورد و خطر ریزگردهای ناشی از خشکسالی که بر اثر فرسایش بادی از سطح تالاب و اراضی کشاورزی بلند می‌شود و به شهرهای اطراف و حتی اصفهان و تهران نادیده گرفت.

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان با بیان اینکه زمین تالاب با وجود خشکسالی‌های چند سال اخیر هنوز رطوبت دارد، افزود: زمانی زیادی برای از بین رفتن رطوبت در تالاب نیاز بوده اما زمین‌های کشاورزی زود خشک شده که این خشکی تالاب و زمین‌های کشاورزی برای محیط زیست تهران و اصفهان خطرناک است.

به گزارش تسنیم مشکلات زیست‌ محیطی تالاب گاوخونی مربوط به امروز و دیروز نیست. سال‌هاست که رسانه‌ها از مرگ تدریجی گوهری در دل کویر خبر می‌د‌هند اما توجه لازم به آن نمی‌شود، خشکی تالاب گاوخونی و بیابان‌های شرق اصفهان خطری است که در آینده محیط زیست، کیفیت هوا و خاک اصفهان را در معرض تهدید قرار خواهد داد و در نتیجه مسئولان کشور موظفند همان طور که به دنبال احیای دیگر دریاچه‌ها و تالاب‌ها هستند برای احیای حق‌آبه تالاب گاوخونی هم برنامه‌ریزی کنند.

انتهای پیام/ح