چالشی به نام "عدالت" در نظام پرداخت و توانمندسازی معلمان در آموزش و پرورش
برای نیل به جامعه عدالت‌محور، نخستین و مهم‌ترین گام، استقرار و نهادینه‌سازی عدالت در آموزش‌وپرورش است نظام تعلیم و تربیت ناعادلانه و آموزش‌وپرورش دور از عدالت، نتیجه‌ای جز جامعه‌ای دور از عدالت و افزایش شکاف طبقاتی نخواهد داشت.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ معلم رکن اصلی تعلیم و تربیت است، همین جمله بار معنایی بسیاری در خود دارد و از جایگاه والای آموزش و پرورش در تربیت نسل و هویت‌سازی برای کشور خبر می‌دهد.
رهبر معظم انقلاب نیز در دیدار اخیر خود با فرهنگیان تأکید کردند: معلمان، پایه‌ریزان "تمدن نوین" و جهادگرانِ در میدان کارزار با جهل و بی‌سوادی هستند که برای جامعه و نسلِ جوان آن، هویت‌سازی فرهنگی می‌کنند.
نقش معلم در تربیت دانش‌آموزان و تمدن‌سازی بسیار تأثیرگذار است؛ شاید به همین دلیل است که می‌توان گفت معلم نبض آموزش و پرورش و این وزارتخانه شریان حیاتی برای پرورش نیروی انسانی کشور است.
می‌گویند معلمی فراتر از یک شغل است؛ این جمله فراتر از شعار به واقع، حقیقتی غیرقابل کتمان است چرا که معلم با کودک و نوجوان به عنوان نیروی انسانی آینده کشور در ارتباط است در این میان باید دقت داشت که توجه به معلم از معیشت تا بهسازی و به روز‌رسانی این قشر برای تدریس موفق از اهمیت به‌سزایی برخوردار است.
پارادوکس انتظار از معلم و وضعیت معیشت و مشکلات
هرچند این سال‌ها، معیشت معلمان پررنگ‌تر از سایر مسائل و مطالبات آنها مطرح است و برخی معتقدند که نباید گفتمان معیشت‌محور را به مطالبه اصلی معلمان تبدیل کرد و در چنین فضایی، آموزش و پرورش و معلم به جایگاه والای خود نمی‌رسند اما باید به این موضوع اساسی هم پاسخ داد که اساسا تا زمانی که معیشت معلم تأمین نباشد چگونه می‌توان از او انتظار تربیت نسل، تمدن‌سازی و تربیت دانش‌آموز مطابق با ارزش‌ها و خط‌مشی تعیین شده داشت؟!
در همین رابطه حجت‌الله بنیادی؛ پژوهشگر حوزه آموزش و پرورش در گفت‌وگوی تفصیلی با تسنیم به موضوع عدالت اما این بار از زاویه تربیت و تأمین معلم پرداخته است.
او براین باور است، عدالت در تربیت و تأمین و توانمندسازی معلمان و عدالت در نظام پرداخت و به‌کارگیری معلمان دو شاخص مهم عدالت‌محوری نظام آموزشی کشور است که متأسفانه در شرایط نامطلوبی قرار دارند.
از سوی دیگر، نحوه گزینش، کیفیت آموزش و تربیت و میزان و کیفیت دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت گروه‌های مختلف معلم آنقدر باهم متفاوت است که تفاوت در توانمندی و صلاحیت‌های حرفه‌ای آن نیاز به هیچ بحث و گفتگویی ندارد.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
تسنیم: عدالت به عنوان یکی از شاخص‌های کلیدی پیشرفت آموزش‌وپرورش کشورها شناخته می‌شود اما این روزها دائم آماری کمی از وضعیت دستیابی به شاخص‌های عدالت ارائه می‌شود که به اعتقاد برخی کارشناسان حتی در بُعد کمی هم آموزش‌وپرورش وضعیت خوبی در عدالت ندارد، وضعیت عدالت آموزشی را در دو بعد کمی و کیفی چگونه ارزیابی می‌‌کنید؟
برقراری عدالت در آموزش‌وپرورش مقدمه دستیابی به عدالت اجتماعی است و شاید بتوان گفت به هر میزان نظام تعلیم و تربیت عدالت‌محور و عدالت‌خواه باشد، جامعه نیز متناسب با آن و با تأخیری چندساله از عطر و بوی عدالت بهره‌مند خواهد شد.
بررسی عدالت در سند تحول بنیادین (و مبانی نظری آن) و عملکرد آموزش‌وپرورش در دستیابی به عدالت از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است در سند تحول عدالت و عدالت محوری به عنوان یکی از ارزش‌های نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی و یکی از شایستگی‌ها و ویژگی‌های دانش‌آموزان تعریف شده است.
برای تربیت دانش‌آموزانی معتقد به عدالت، عدالت‌خواه و عدالت محور دو راهکار وجود دارد. راهکار اول ارائه دانش و معلومات نظری و بیان مزایای تبعیت از عدالت است که در برخی از کتب درسی دانش‌آموزان مصادیقی از این اقدام را می‌توان یافت. راهکار دوم که اصل و اساس تربیت عدالت محوری دانش‌آموزان است، استقرار عدالت و نهادینه شدن آن در همه امور نظام تعلیم و تربیت و فرایندهای مرتبط با دانش‌آموز و مدرسه است. نگاهی گذرا به فرایندهای مختلف نظام تعلیم و تربیت کشور، نشانگر فاصله زیاد آنها با عدالت محوری است.
برخی عدالت‌محوری در آموزش‌وپرورش را در دو دسته‌بندی شامل عدالت کمی و عدالت کیفی و دسته‌بندی دیگر عدالت آموزشی و عدالت تربیتی بیان می‌کنند در اینجا برای بررسی دقیقتر، عدالت در آموزش‌وپرورش را در چهار محور شامل «عدالت در تأمین معلمان شایسته و واجد صلاحیت»، «عدالت در تأمین منابع مالی از بودجه عمومی کشور»، «عدالت در تأمین فضای آموزشی» و نهایتاً «عدالت در دسترسی به امکانات تکمیلی و بهره‌مندی از فرصت‌های یکسان» بررسی می‌کنیم. (البته به دلیل محدودیت زمان فقط به یک محور آن یعنی عدالت در تربیت و تأمین معلم می‌پردازیم.)
تامین معلم دور از عدالت...
تسنیم: عدالت در حوزه تأمین و تربیت معلم موضوع مغفولی بوده که تا به امروز کمتر از آن شنیده‌ایم و وقتی از عدالت صحبت می‌شود بیشتر آماری کمی از وضعیت مدارس در مناطق محروم یا ادامه تحصیل دانش‌آموزان ارائه می‌شود، عدالت در حوزه معلمان دارای چه شاخص‌‌هایی است و چگونه تعریف می‌شود؟
معلم، محوری‌ترین عنصر نظام تعلیم و تربیت است که توجه به همه مسائل آن از جمله منزلت و شأن اجتماعی، نظام پرداخت، شرایط انگیزشی و توانمندی‌های علمی و حرفه‌ای او، مهم‌ترین گام در تأمین عادلانه معلمان شایسته است، عدالت در تربیت و تأمین و توانمندسازی معلمان و عدالت در نظام پرداخت و به‌کارگیری معلمان دو شاخص مهم عدالت محوری نظام آموزشی کشور است که متأسفانه در شرایط نامطلوبی قرار دارند.
شیوه‌های ناعادلانه تأمین معلم، فاصله زیاد نظام‌های پرداخت و روابط استخدامی معلمان با عدالت بیرونی و درونی از مصادیق بارز دوری از عدالت در تأمین معلم است.
هم‌اکنون آموزش‌وپرورش، برای تأمین معلم از شیوه‌های دوره چهار ساله تربیت‌معلم با پذیرش از دیپلم، دوره یک‌ساله قبل از استخدام با پذیرش از کارشناسی، معلم خرید خدمات آموزشی یا معلم مدارس حمایتی با شرط داشتن مدرک کارشناسی و دوره آموزشی چندساعتی و سرباز معلم با شرط داشتن مدرک کارشناسی (با دوره آموزشی چندساعتی) استفاده می‌کند.
اگر به این چهار روش؛ روش‌هایی را که موجب ایجاد شرایط استخدام برای افراد مشمول در سال 1397 شده است، شامل نیروهای پیش‌دبستانی، نیروهای خرید خدمات آموزشی، نیروهای حق‌التدریس غیر‌مستمر، آموزشیاران نهضت سوادآموزی و آموزش‌دهندگان مستمر نهضت سوادآموزی اضافه کنیم وضعیت ناعادلانه و مدیریت ضعف آموزش‌وپرورش در تأمین معلمان شایسته بیشتر نمایان می‌شود.
نحوه گزینش، کیفیت آموزش و تربیت و میزان و کیفیت دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت گروه‌های مختلف معلم آنقدر باهم متفاوت است که تفاوت در توانمندی و صلاحیت‌های حرفه‌ای آن نیاز به هیچ بحث و گفتگویی ندارد.
تسنیم: نادیده گرفتن عدالت در تأمین معلمان توانمند و شایسته به ویژه برای دانش‌آموزان مناطق محروم به گونه‌ای که سهم آنها معلمان کم‌تجربه یا سربازمعلمان است؛ این وضعیت تا چه اندازه با عدالت کیفی همخوانی دارد؟
نادیده گرفتن عدالت در تأمین معلمان شایسته و توانمند صرفاً در شیوه‌های ناعادلانه تربیت و آماده‌سازی معلمان خلاصه نمی‌شود، توزیع ناعادلانه معلمان و اعزام بیشترین تعداد سرباز معلمان و معلمان خرید خدمات آموزشی، معلمان حق‌التدریس به مناطق محروم بر ایجاد فقر آموزشی و تربیتی در این مناطق افزوده است.
سیاست‌ها و عملکرد آموزش‌وپرورش نشانگر آن است که سرباز معلمان، معلمان خرید خدمات، آموزشیاران نهضت که ازنظر شیوه‌های تربیت‌معلم و صلاحیت‌های حرفه‌ای در شرایط نسبتاً ضعیفتر قرار دارند غالباً در مناطق محروم بکار گرفته می‌شوند تنوع بیش‌ازحد مدارس و اولویت مدارس خاص در مناطق برخوردار شهرها در به‌کارگیری معلمان شایسته‌تر و باتجربه‌تر و عدم دسترسی دانش‌آموزان روستاها و مناطق محروم کشور به این مدارس، از دیگر مصادیق نادیده گرفتن عدالت در تأمین معلم است.
تأسیس مدارس نمونه دولتی و شبانه‌روزی با اولویت مناطق محروم راهکاری نسبتاً موفق برای برقراری عدالت نسبی در دسترسی دانش‌آموزان مستعد روستایی به معلمان توانمندتر و بامهارت‌تر بود که متأسفانه به دلیل نگرش‌های سطحی دچار فراز و فرودهایی فراوانی شد و هم‌اکنون از هدف اصلی تأسیس فاصله زیادی گرفته است به‌گونه‌ای که بخش عمدهای از مدارس نمونه دولتی در مناطق برخوردار شهرها مستقرند.
تسنیم: زیر نظام تربیت معلم و تأمین منابع انسانی سند تحول بنیادین راهکارهای تأمین نیرو در وزارت آموزش‌وپرورش را مشخص می‌کند اما هم‌اکنون جذب معلم در این وزارتخانه براساس شاخص‌های کیفی مشخصی انجام نمی‌شود، همین مسئله در جهت نقض عدالت کیفی نیست؟
با وجود نهایی شدن زیرنظام تربیت‌معلم و تأمین منابع انسانی خلاء تصویب نظام ملی تربیت‌معلم و نبود سیاست‌های کلان و راهکارهای اجرایی شفاف برای تأمین معلم سبب شده آموزش‌وپرورش بدون توجه به روش‌های متنوع و عادلانه‌ای که در تربیت و جذب معلم وجود دارد و در گذشته نیز اجرا شده است، تأمین معلم را به روش‌های ناعادلانه و نا بسنده کنونی اجرا کند در شرایطی که دو دانشگاه وابسته آموزش و پروش (فرهنگیان و شهید رجایی) با دو روش دوره چهارساله و دوره یک‌ساله (مبتنی بر ماده 28 اساسنامه دانشگاه فرهنگیان) با به‌کارگیری تمام ظرفیت خود قادر نیستند نیاز سالانه آموزش‌وپرورش به معلم را تأمین کنند نمیتوان انتظار تحقق عدالت در تربیت و تأمین معلم را در آینده نزدیک داشت و با چنین روندی شاهد فاصله بیشتر آموزش‌وپرورش از عدالت‌محوری در تربیت و تأمین معلم خواهیم بود.
عدم اجرای نظام سنجش صلاحیت حرفه‌ای معلمان و گسترش شیوه خرید خدمات آموزشی سبب شده است که بخش قابل‌توجهی از افرادی که در قالب این طرح بکار گرفته می‌شوند، فاقد صلاحیت‌های حرفه‌ای معلمی باشند.
تسنیم: شما در ابتدای بحث، عنوان کردید که عدالت در نظام پرداخت به معلمان و توانمندسازی آنها از شاخص‌های عدالت کیفی محسوب می‌شود، با توجه به اعتراض مختلف معلمان از سوی دیگر نبود دوره‌های مشخص برای به روز‌رسانی و توانمندسازی آنها، و قطعاً نامناسب بودن اوضاع آموزش‌وپرورش در این بعد از عدالت، ادامه این مسیر چه تبعاتی خواهد داشت؟
عدالت در نظام پرداخت و سازوکار توانمندسازی معلمان، یکی دیگر از شاخص‌های استقرار عدالت در آموزش‌وپرورش است. نظام پرداخت عادلانه با تأثیر بر انگیزش و رضایت شغلی معلمان موجب ایجاد فرصت‌های عادلانه یادگیری برای دانش‌آموزان می‌شود، مقایسه نظام پرداخت، شرایط انگیزشی و امنیت شغلی ابعاد دیگری از فاصله زیاد عملکرد آموزش‌وپرورش با عدالت را نشان می‌دهد.
به معلمان دوره چهارساله مبلغی به‌طور ماهانه تحت عنوان کمک‌هزینه تحصیلی (حقوق) پرداخت می‌شود معلمان دوره یک‌ساله که از طریق آزمون استخدام پیمانی پذیرفته شده‌اند، در دوره یک‌ساله هیچ حقوق و یا کمک‌هزینه‌ای پرداخت نمی‌شود و بعد از اتمام دوره به استخدام پیمانی درمی‌آیند. معلمان استخدام رسمی و پیمانی بعد از اتمام دوره از حقوق و مزایای قانونی بهره‌مندند، سرباز معلمان هم برای خدمت در آموزش‌وپرورش باید از مزایای کسر خدمت بگذرند و حقوق پرداختی به آنان نیز مطابق قواعد کلی دوره وظیفه است، معلمان خرید خدمات نیز افرادی هستند که فاقد نظام پرداخت شفاف و معین، تأخیرهای طولانی در پرداخت، و آینده شغلی نامعین هستند.
معلمان طرح خرید خدمات آموزشی که عمدتاً در مناطق محروم روستایی اشتغال می‌یابند، آنقدر در شرایط ناعادلانه پرداخت حقوق و مزایا قرار دارند که برخی افراد از این طرح (بخصوص در چند سال اخیر) با عنوان بیگاری کشیدن از جوانان متقاضی شغل یادکردهاند.
عدالت در نظام پرداخت به معلمان چگونه خدشه‌دار می‌شود؟
عدالت درونی در نظام پرداخت میان معلمان رسمی و پیمانی تا حد زیادی وجود دارد؛ اما آنچه عدالت در نظام پرداخت معلمان را خدشه‌دار می‌کند، تفاوت فاحش در نظام پرداخت به معلمان خرید خدمات و دیگر معلمان و مهم‌تر از آنها، تفاوت فاحش میان دریافتی معلمان رسمی و سایر کارکنان دولت و نبود عدالت بیرونی در نظام پرداخت معلمان است.
کم‌توجهی مدیران و برنامهریزان به برقراری عدالت درونی و بیرونی در نظام پرداخت به معلمان به عنوان عاملی در افزایش نارضایتی معلمان است، علیرغم تکلیف قانونی برنامه ششم، سیاست‌های کلان تحول در آموزش‌وپرورش و هدف عملیاتی (شماره 12) سند تحول، آموزش‌وپرورش همچنان با عدالت محوری و اهداف تعیین شده در این زمینه فاصله زیادی دارد.
طرح رتبه‌بندی معلمان که هدف اصلی آن برقراری عدالت درونی و افزایش انگیزه و ارتقاء معلمان است، بدون برقراری عدالت بیرونی، نمی‌تواند به نتایج و اهداف تعریف شده دست یابد و موجب افزایش انگیزه معلمان نخواهد شد.
برقراری عدالت در نظام پرداخت، رفع تبعیض و متناسب‌سازی دریافت‌ها، تهیه نظام رتبه‌بندی معلمان و استقرار نظام پرداخت‌ها بر اساس تخصص با شایستگی‌ها و عملکرد رقابتی مبتنی بر نظام رتبه‌بندی معلمان تکالیفی است که در قانون برنامه ششم برای دولت معین شده است. نگاه بخشی و غیر جامع به قانون برنامه ششم و سند تحول موجب شده است که آموزش‌وپرورش به جای عمل به تکالیف قانونی خود، تمرکز خود را به طرح‌های دیگری معطوف دارد.
رتبه‌بندی به هدف نمیرسد اگر...
تسنیم: هم‌اکنون رتبه‌بندی به عنوان شاخصی برای ارتقای کیفیت در آموزش وپرورش و افزایش انگیزه معلمان مطرح است، آیا این طرح راهکاری برای برقراری عدالت درونی و اصلاح نظام پرداخت‌ها در آموزش‌وپرورش خواهد بود؟
مولفه‌های اصلی نظام پرداخت معلمان شامل «صلاحیت‌های حرفه‌ای» و «نتایج عملکردی» است که علیرغم تأکیدات مختلف و تکالیف تعیین‌شده در اسناد مختلف هنوز آموزش‌وپرورش برای برقراری نظام پرداخت معلمان بر مبنای این دو مؤلفه کار جدی انجام نداده است، رتبه‌بندی راهکار برقراری عدالت درونی و اصلاح نظام پرداخت راهکار استقرار عدالت بیرونی است و آنچه مطالبه و خواسته معلمان و تکلیف قانونی آموزش و پرورش است، استقرار نظام پرداخت عادلانه مبتنی بر رتبه بندی و عملکرد است.
رتبه‌بندی و به طور خاص رتبه‌بندی معلمان یکی از مفاد قانون مدیریت خدمت کشوری است که از سال 1388 اجرا می‌شده است و موضوع جدیدی نیست آنچه اهمیت دارد استقرار نظام پرداخت معلمان بر مبنای رتبه‌بندی حاصل از سنجش صلاحیت حرفه‌ای معلمان و ارزیابی عملکرد است. بدون تصویب و نهایی شدن فرایندها و سازوکارهای سنجش صلاحیت حرفه‌ای معلمان، رتبه‌بندی معلمان مطابق رویه گذشته استمرار خواهد یافت و با بودجه اختصاص‌یافته به طرح رتبه‌بندی عملاً از هدف اصلی آن که ایجادِ انگیزه و ارتقاء شغلی معلمان است فاصله می‌گیرد.
اجرای طرح رتبه‌بندی بدون استقرار نظام سنجش صلاحیت حرفه‌ای معلمان، کاری بی نتیجه و حتی ناشدنی و بدون توجه به « برقراری الگوی جبران خدمات و تامین رفاه نیروی انسانی در خور منزلت فرهنگیان» و «نظام پرداخت معلمان، مبتنی بر شایستگی‌ها و براساس رویکرد رقابتی»، اقدامی به ظاهر مبتنی بر سند تحول بنبادین آموزش و پرورش ولی در واقع متعارض با سند تحول است.
بدیهی است که برای نیل به جامعه عدالت محور، اولین و مهم‌ترین گام؛ استقرار و نهادینه‌سازی عدالت در آموزش‌وپرورش است نظام تعلیم و تربیت ناعادلانه و آموزش‌وپرورش دور از عدالت، نتیجه‌ای جز جامعه‌ای دوراز عدالت و انصاف، افزایش شکاف طبقاتی، کاهش انسجام و اتحاد ملی و ناپایداری را به دنبال نخواهد داشت.
نخستین گام برای نیل به عدالت در آموزش‌وپرورش برقراری عدالت در تربیت و تأمین معلمان شایسته برای همه دانش‌آموزان کشور با هر وضعیت مالی و در هر نقطه‌ای از ایران اسلامی است.
انتهای پیام/
