بهار ۹۸|برج تاریخی همدان در انتظار مهمانان نوروزی

به گزارش خبرگزاری تسنیم از همدان، استان همدان در پهنه غربی کشور از جمله مناطقی است که بناهای ارزشمندی را از دوران اسلامی در خود جای داده است. بخش مهمی از این آثار را آرامگاه­ها و یادمان­های تدفینی تشکیل می‌دهند.

یادمان معماری« برج قربان» در شهر همدان از آرامگاه­های برجی شاخص دوران اسلامی است که تاکنون به­گونه مطلوبی مطالعه نشده است. به همین منظور نگارندگان، بنای مزبور را از دیدگاه­ تاریخی، مزارشناسی و باستان­شناختی مورد مطالعه و پژوهش قرار داده­اند.

نتیجه  این مطالعات نشان­دهنده آن است که بنا، مدفن یکی از مفاخر دینی صاحب­نام عهد سلجوقی به نام «خواجه حافظ ابوالعلای همدانی» است و ساختمان مقبره در دوره ایلخانان احداث شده است. ویژگی خاص معماری این بنا، کاربست نقشه دوازده ضلعی در داخل و بیرون آن است.

موقعیت مکانی

بنای موسوم به برج قربان که در سال 54، و به شماره 1078/3 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت تاریخی رسیده ، در شرق شهر همدان و در داخل بافت کهن و تاریخی شهر قرار گرفته است. این بنا به فاصله اندکی از حاشیه جنوبی تپه تاریخی مصلی، در یکی از محله‌های قدیمی همدان که در گذشته به «باب الاسد»و «سربرزه» مشهور بوده، در حد فاصل خیابان‌های مدنی و طالقانی، قرار دارد.

موقعیت کلی بنا

بنا ازیک برج 12 ضلعی آجری با گنبدی هرمی شکل 12 ترک آجری تشکیل‌شده است. طول اضلاع 12 گانه برج از بیرون بیش از دو متر و از درون کمی بیش از یک متر است.

جبهه خارجی بنا را طاق ‌نماهایی با عمق 15 سانتی‌متر و پهنای 123 سانتی‌متر در هر ضلع تشکیل می‌دهد که هر کدام به‌ وسیله یک گوشواره از سطح خارجی جرزهای 12 گوشه به عقب نشسته و در جبهه داخلی برج نیز طاق‌نماهایی به عمق 20 و عرض 90 سانتی‌متر قرارگرفته است. این بنا فاقد هرگونه کتیبه و گچ‌بری و تزیینات است.

بنا تماماً از آجر با ملات ساروج ساخته شده است. در برخی از قسمت‌های داخل و همچنین گنبد بیرونی از آجرهای جدید با مصالح گچ و خاک استفاده شده که این مصالح مربوط به مرمت‌های جدید است.  اطراف بنا تا ارتفاع 50 سانتی‌متری از سطح زمین‌های اطراف با سنگ‌های تراش‌دار جدید ساخته شده است.

ساختمان برج تا چندی پیش، در داخل بافت کهن و فرسوده با معابر تنگ و پیچ­در­پیچ بخش شرقی شهر جای داشت و حتی قسمتی از آن در داخل منازل مسکونی مجاور برج قرار گرفته بود که از این حیث صدمات فراوانی به بنا وارد شده بود. خوشبختانه با اقدامات  به موقع  میراث فرهنگی استان همدان در راستای فضاسازی بهینه در اطراف برج و آزادسازی آن از حیطه ساختمان‌های مسکونی مجاور، تمامی این ساختمان‌ها به تملک قانونی میراث فرهنگی درآمده و سپس تخریب شده‌است . هم اکنون بنا به کلی از هر سو آزاد بوده و با مرمت‌های انجام گرفته در آن، از وضعیت مطلوبی برخوردار است.

تاریخچه برج قربان

بنا فاقد کتیبه تاریخی ساختمان و نام بانی است. با این وجود، بر روی سنگ قبری که در داخل ساختمان قرار دارد، کتیبه‌ای مشاهده می‌شود که این نوشته، قدیمی‌ترین و در عین حال تنها کتیبه تاریخی موجود در بنا است. نوشته­های «یا غفارالذنوب- هذا قبر المرحوم المغفور الواصل الی رحمةالله تعالی محمد فی شهر ذیحجه­الحرام غفرله سنة1090»در شش سطر بر روی سنگ قبر مذکور مشاهده می‌شود.  البته تاریخ مذکور ممکن است 1009 قمری هم باشد و به هر صورت مربوط به دوره صفوی است و ارتباطی با زمان ساخت بنا ندارد.

بنای مورد نظر، تاکنون چندین­بار مرمت و بازسازی شده و از خطراتی که آن را تهدید می‌کرده، رهایی یافته است. نخستین مرحله از مرمت‌های انجام گرفته در این یادمان، مربوط به سال 1328 خورشیدی است که در این سال، برای بازسازی گنبد فروریخته بنا به شکل اولیه اقدام شد. سپس در سال 92، پس از تکمیل مرمت و بازسازی گنبد، ازاره سنگی بیرونی و همچنین بخش‌های مختلف داخل بنا و سرداب، مرمت و بازسازی شد.

در سال 1364، تعمیراتی روی بدنه برج انجام گرفت و در سال 1376 نیز جهت رطوبت‌زدایی، کانال گربه‌رویی در اطراف آن تعبیه شد  و تا شعاعی که فضای اطراف اجازه می‌داد سنگ فرش شد. از آنجا که بنای مذکور، تا چندی پیش در مجاورت بافت مسکونی و حتی در داخل محوطه برخی منازل مسکونی قرار گرفته بود و از همین حیث صدمات فراوانی به بنا وارد شده بود، سازمان میراث فرهنگی استان، در طی چند مرحله، به خریداری منازل مسکونی مذکور و سپس تخریب آنها اقدام کرد که در نتیجه فضای اطراف «برج قربان» تا شعاع چندین متری از محاصره هرگونه بنای دیگری رها و آزاد شده است.

وجه تسمیه بنا

درباره وجه تسمیه بنا نیز نگره‌ها و اقوال چندی مطرح است. نخست آن که گفته می‌شود در فتنه افغان، شخصی قربان­ نام، برج را سنگر قرار داده و با یاری دیگر مردم به مقابله با افغان‌ها پرداخته، لذا این بنا، برج قربان نام گرفته است . دیگر اینکه، گفته شده در داخل برج، اهالی در موارد معینی، شتری را قربانی می‌کنند و ازاین­رو، این برج را برج قربان نامیده‌اند. برخی دیگر نیز احتمال داده‌اند که «قربان» نام بنّا یا معماری بوده که برج را ساخته و یا اینکه به تعمیر و بازسازی آن اقدام کرده است.

درباره علت نام گذاری این بنا به برج قربان معروف است که در جریان شورش افغان‌ها در اواخر دوره صفویه، فردی به نام قربان این محل را سنگرگاه خود قرار داده و ضمن دفع شورشگران از اهالی محل دفاع کرده است و از این رو مسجد و بقعه به نام او شهرت یافته است.

انتهای پیام/ ت