گزارش|۴ دهه فراز و فرود ابرپروژه ۴ میلیارد دلاری تاجیکستان در راغون
اکنون که قدرت تاجیکستان در حال انتقال به پسر ارشد رئیس‌جمهور تاجیکستان، رستم است، بدون یک میراث خانوادگی درخور کسب مشروعیت سیاسی و کنترل افکار عمومی در آینده امکان‌پذیر نیست.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، آب و انرژی دو مقوله حساس در آسیای مرکزی به حساب می‌آیند. این دو مقوله به نوعی وابستگی متقابل جدیدی در منطقه به وجود آورده‌اند. آب در برابر انرژی، استراتژی موازنه‌گرانه‌ای است که بسیاری از تحلیل‌گران برای کشورهای آسیای مرکزی مطرح کرده‌اند (قرقیزستان و تاجیکستان اگرچه همچون سه جمهوری دیگر بهره‌ای از منابع هیدروکربنی انرژی ندارند، لکن بیش از 70 درصد منابع آب شیرین منطقه از این کشورها سرچشمه می‌گیرد). با این حال سیاست‌های جدیدی که کشورهای بالادستی (به لحاظ برخورداری از منابع آب) در حوزه انرژی در پیش گرفته‌اند نخستین زمزمه‌ها را در خصوص تغییر این موازنه مطرح کرده است. احداث سدها و نیروگاه‌های برق‌آبی در کنار پروژه‌های بزرگ صادرات انرژی همچون کاسا-1000 در این راستا صورت گرفته است. افتتاح بزرگترین پروژه برق‌آبی منطقه در راغون بهانه‌ای شد تا به تحلیل این موضوع بپردازیم.
نیروگاه راغون؛ ابرپروژه‌ای از حکومت شوروی
ایده اولیه ساخت نیروگاه راغون بر روی رود وخش در تاجیکستان به آخرین دوره اتحاد جماهیر شوروی باز می‌گردد. دوره‌ای که در فضای دوقطبی جنگ سرد بدون توجه به دستاوردهای اقتصادی، آسیب‌ها و پیامد زیست‌محیطی، مسائل انسانی و موارد از این قبیل، برای پیشی گرفتن از رقیب آمریکایی و تنها به واسطه ارتقاء پرستیژ جهانی حکومت تاواریش‌ها، یکی پس از دیگری کلنگ زده می‌شد. ساخت راغون نیز در سال 1976، زمانی که لئونید برژنف نخستین گام‌های مقابله با استالین‌زدایی خروشچف را بر می‌داشت آغاز شد. با توجه به مقیاس پروژه و مشکلات عدیده اقتصادی اتحاد جماهیر شوروی در سال‌های پایانی و ظهور انتقادات به عقلانیت اقتصادی وراء پروژه راغون، فرایند ساخت آن تا دوره گورباچف به سختی پیش می‌رفت.
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و قطع بودجه‌های ارسالی از مسکو به جمهوری‌های آسیای مرکزی، فرایند ساخت راغون به طور کامل متوقف شد. آغاز جنگ داخلی نیز شرایط به مراتب سخت‌تری را برای ادامه کار راغون پیش آورد. در این دوره پیش‌بینی می‌شد راغون با توجه به چالش‌های جدید کشورهای آسیای مرکزی در جمهوری‌های تازه استقلال‌یافته به کلی از دستور کار خارج شود. اقتصادهای شکننده این جمهوری‌ها و حجم بالای اختلافات با همسایه قدرتمند، یعنی ازبکستان نیز مزید بر علت شده بود.
از سرگیری پروژه با تثبیت قدرت امامعلی رحمان
با این وجود اما امامعلی رحمان که مدیری برآمده از کالخوزهای شوروی و با دیدگاه‌ها و ایده‌های بسیار مشابه به رهبران کمونیست بود، با تثبیت قدرتش پس از امضای سازش‌نامه صلح با گروه‌های مخالفین، دوباره این پروژه را از سر گرفت. نخستین مذاکرات رحمان با شرکایش در مسکو صورت گرفت. روس‌ها که ضرورت حمایت از رحمان را به ویژه در پروژه‌های عمرانی نظیر راغون ضروری می‌دیدند، با سرعت بسیار کمی پروژه را به پیش بردند. یک شرکت روسی به نام «روسال» قرار بود تکمیل فرایند ساخت راغون را برعهده بگیرد. با این حال اختلافات فنی و سیاسی مانع از آن شد که این همکاری‌ها ادامه یابد.
چرخش از روسیه به سمت ایران برای تکمیل راغون
قرارداد روسال که در سال 2004 امضا شده بود، در سال 2007 لغو شده و تاجیک‌ها اعلام کردند به اتکاء به توان داخلی فرایند تکمیل این پروژه را ادامه خواهند داد. با این حال آن چه بدیهی به نظر می‌آمد، فقدان دانش فنی و در کل توانایی تکمیل این پروژه توسط دولت تاجیکستان و مهندسان تاجیک بود.
در این دوره با روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد در ایران و نگاه ویژه‌ای که وی به تاجیکستان داشت، ایران یکی از گزینه‌های مطلوب تاجیک‌ها برای تکمیل راغون به حساب می‌آمد.
در مهر ماه سال 1387 رمضان میرزایف، سفیر تاجیکستان در تهران حاشیه برگزاری سالروز استقلال این کشور ضمن دعوت از ایران برای مشارکت در پروژه راغون، گفته بود: از آنجا که ایران تجربه ساخت نیروگاه در تاجیکستان و توان مالی و فنی مهندسی این صنعت را دارد، می‌تواند از عهده ساخت این نیروگاه بزرگ برآید. در آن سال رئیس‌جمهور تاجیکستان دستور تشکیل یک کنسرسیوم ویژه برای تکمیل پروژه راغون را داده بود که حضور ایران در این کنسرسیوم می‌توانست بسیار کارگشا باشد. پیش از آن نیز به گفته میرزایف وزیر، مسئولان و کارشناسان وزارت نیروی جمهوری اسلامی ایران از محل ساخت نیروگاه راغون دیدار کرده و با فرایند ساخت آن آشنا شده بودند.
با این حال این فرایند نیز بنا به دلایل فنی و سیاسی تداوم نیافت و ساخت راغون به کندی پیش رفت تا این که در سال 2016 پروژه راغون به یک شرکت ایتالیایی واگذار شد. البته در این زمان شرکت‌های خارجی دیگر از جمله شرکت‌های ایرانی در بخش‌های دیگر پروژه راغون همچنان حضور داشتند.
موانع پیش‌روی رحمان برای تکمیل راغون
طبیعتا تکمیل ابرپروژه‌ای 4 میلیارد دلاری برای کشور کوچکی همچون تاجیکستان با تولید ناخالص داخلی سالانه کمتر از 6 میلیارد دلار، یک گام بزرگ و دست نیافتنی محسوب می‌شود. فقدان منابع مالی اولین و مهم‌ترین مانع پیش‌روی رحمان در این راستا به شمار می‌آمد. نخستین راه حل وی درخواست کمک از سازمان‌های بین‌المللی و به‌ویژه نهادهای مالی در قالب کمک‌های توسعه‌ای و وام‌های بانکی بود. علاوه بر این، دولت تاجیکستان بخشی از سهام راغون را در بازارهای جهانی برای فروش گذاشت که ارزشی معادل 500 میلیون دلار داشت.
مانع دیگری که پیش‌روی رحمان وجود داشت، فقدان دانش فنی ساخت سد در تاجیکستان بود. طبیعتا در زمانی که روس‌ها از این پروژه رانده شده و اختلافات نیز با شریک سنتی دوشنبه، یعنی تهران نیز به بهانه‌های مختلف افزایش یافته بود، گزینه‌ای جز غرب برای رحمان باقی نمی‌ماند. اما غرب نیز نشان داده بدون دریافت امتیازات سیاسی در نقاط ضعف رحمان همچون حقوق بشر، دموکراسی و آزادی‌های مدنی، و البته اقتصادی حاضر به چنین کاری نمی‌شود. طبیعتا هزینه تمام شده تکمیل راغون برای یک شرکت ایتالیایی به مراتب بالاتر از شرکت‌های روسی و ایرانی خواهد بود.
ازبکستان دیگر مانع پیش‌روی رحمان برای تکمیل راغون بود. به‌ویژه سیاست‌های سخت‌گیرانه اسلام کریم‌اف، هیچ گاه اجازه پیش‌روی در راغون را به تاجیک‌ها نمی داد و در صورت پیشرفت نیز، این پروژه با ریسک‌های بالای امنیتی مواجه می‌شد. لکن، مرگ کریم‌اف و روی کار آمدن میرضیایف زمینه‌های جدیدی برای رفع این مانع به وجود آورد. دیدار تاریخی روسای جمهور دو کشور و موضع شگفت‌انگیز میرضیایف که گفته بود ازبکستان مایل به مشارکت در پروژه راغون است، یک فرصت بی‌بدیل در اختیار دولت تاجیکستان گذاشت.
افتتاح نخستین فاز راغون
روز گذشته اما با تمام موانعی که وجود داشت، نخستین توربین راغون روز گذشته با حضور امامعلی رحمان و شماری از میهمانان خارجی افتتاح شد. تمام رسانه‌ها و افکار عمومی کشور برای پوشش مراسم راه‌اندازی راغون بسیج شده و در سرتاسر کشور جشن‌هایی برگزار شد. حتی شبکه‌های اجتماعی نظیر فیسبوک و یوتیوب که تا پیش از این در نتیجه بحران در بدخشان مسدود شده بودند، برای پوشش راغون مجددا باز شدند.
این توربین ظرفیتی معادل 600 مگاوات دارد. نیروگاه راغون با 335 متر ارتفاع، به عنوان بلندترین سد جهان و برخورداری از 6 توربین با ظرفیت 3600 مگاوات، بزرگترین نیروگاه برق‌آبی تاجیکستان خواهد بود. تکمیل راغون می‌تواند علاوه بر تامین تمام نیاز برق تاجیکستان، نقش تعیین‌کننده‌ای در درآمدهای صادراتی این کشور در قالب صادرات برق ایفا کند. به ویژه با افزایش سهم تاجیکستان در کاسا-1000، نقش منطقه‌ای این جمهوری نیز ارتقاء خواهد یافت.
منتقدان راغون چه می‌گویند؟
منتقدان راغون را می‌توان در چند گروه دسته‌بندی کرد. نخستین و مهم‌ترین گروه منتقدان کارشناسان و متخصصین حوزه‌های مهندسی، اقتصاد، امنیت و محیط زیست هستند که انتقاداتی را به این پروژه وارد کرده‌اند. کارشناسان بانک جهانی پیش از همه اظهار داشته بودند که ساخت این پروژه مخالف منافع تمام منطقه خواهد بود. علاوه بر خشکسالی و تخریب توازن زیست‌محیطی، و آسیب زدن به سفره‌های زیرزمینی، احداث این سد عظیم در منطقه‌ای زلزله‌خیز و کوهستانی نگرانی‌های بین‌المللی بسیاری را برانگیخته است. علاوه بر این، کارشناسان اقتصادی صرف چنین مبالغ هنگفتی برای یک ابرپروژه را در کشوری مانند تاجیکستان مقرون به صرفه نمی‌دانند و معتقدند در بلندمدت آسیب‌های اقتصادی این پروژه بیش از منافع آن خواهد بود.
دومین گروه منتقدان راغون اما مخالفین سیاسی هستند. مخالفین سیاسی داخلی نسبت به بهره‌برداری سیاسی رئیس‌جمهور از راغون، فساد و تبانی صورت گرفته در این پروژه و عدم صرفه اقتصادی و فقدان منطق بهره‌وری در آن را مطرح می‌کنند. در میان منتقدین سیاسی خارجی اما ازبکستان مهم‌ترین نظرات را ارائه داده است. کاهش سهم آب ورودی به ازبکستان و مخاطرات زیست‌محیطی و امنیتی ناشی از ساخت این سد، یکی از نگرانی‌های همیشگی ازبک‌ها بوده است. موافقت میرضیایف و کاهش اختلافات در راغون اگرچه در حال حاضر ظاهرا مشکل را حل کرده است، اما در آینده می‌تواند مجددا بروز و ظهور یابد. در سال 2016 میرضیایف در نامه‌ای به رحمان به این موارد اشاره کرده بود. در سطح کلان منطقه‌ای هم به نظر می‌رسد مخالفت‌هایی سیاسی با این پروژه وجود داشته باشد.
راغون و آینده تاجیکستان
با وجود تمام مزایا و آورده‌های اقتصادی و تکنولوژیکی که برای راغون ذکر می‌شود، بسیاری بر این عقیده‌اند، عوامل روانی و شخصیتی مربوط به رئیس‌جمهور تاجیکستان اصلی‌ترین زمینه را برای این موضوع فراهم آورده باشد. رحمان سال‌هاست با وعده راغون بسیاری از اقدامات سیاسی خود را به پیش برده است. بخشی از مشروعیت سیاسی وی نیز به همین پروژه گره خورده بود. در جریان راضی کردن گروه‌های مخالفین برای تمدید دوره ریاست‌جمهوری‌اش بر اساس سازش‌نامه صلح نیز رحمان به پروژه‌های عمرانی نیمه‌کاره نظیر راغون متوسل شده بود. به نظر می‌رسید عدم افتتاح راغون می‌توانست ضربه‌ای کلیدی به وجهه او و خانواده‌اش که آینده سیاسی تاجیکستان به ان‌ها گره خورده است وارد آورد. به ویژه اکنون که قدرت تاجیکستان در حال انتقال به پسر ارشد رئیس‌جمهور تاجیکستان، رستم است، بدون یک میراث خانوادگی درخور کسب مشروعیت سیاسی و کنترل افکار عمومی در آینده امکان‌پذیر نیست.
انتهای پیام/
