یادداشت | سلاطین هیدرو کربنی

به گزارش خبرگزاری تسنیم، صنعت نفت در جهان تاریخی بسیار کهن دارد. اسناد تاریخی و کاوش‌های باستان شناسی نشان می‌دهد که مردم از کهن‌ترین روزگاران نفت را می‌شناختند. چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح مردم دجله و فرات قیر را به عنوان ملاط ساختمان‌ها به کار می‌بردند. در ایران کاوش‌های باستان شناسی معلوم داشته که ساکنین کشور ما از 5 تا 6 هزار سال پیش قیر را به عنوان ملاط در ساختمان و یا برای نصب و بهم چسباندن جواهرات و ظروف سفالین و اندود کردن کشتی‌ها بکار می‌بردند.

تا قبل از حفر نخستین چاه نفتی به کمک وسایل جدید حفاری، این ماده مهم فقط از چشمه‌های سطحی نفت، یا چاه‌های کم عمق که به وسیله دست حفر می‌شد، استخراج می‌گردید و موارد استفاده از نفت خام نیز محدود بود.

اولین چاه اکتشافی نفت در سال 1745 در فرانسه حفر شد ولیکن در 24 ژانویه سال 1859 میلادی برای اولین بار یک چاه به منظور استخراج نفت در امریکا حفر گردید و به طور محدود به نفت رسید. بدین ترتیب برای نخستین بار در تاریخ، این ماده حیاتی از اعماق زمین بیرون آورده شد. این چاه توسط سرهنگ "ادوین لورنتین دریک” در ایالت پنسیلوانیای حفر شد.

چند ماه بعد از حفر چاه «دریک»، در روز 27 اوت 1859میلادی، با حفر یک چاه عمیق 230 متری، به طور رسمی عصر صنعت نفت آغاز شد.

از زمان پیدایش نفت تا امروز فعالیت‌های اکتشافی برای کشف ذخایر جدید نفت و گاز و تامین تقاضای بازارهای نفت و همچنین جایگزینی حجم‌های تولید شده، بصورت مستمر در جریان است.

کشف نفت به عنوان مهمترین دستاورد بشری در نیمه دوم قرن نوزدهم، تاثیر شگرفی در توسعه صنایع و وسایل حمل و نقل برجای گذاشت و در سال‌های بعد، به یکی از مهمترین منابع انرژی تبدیل شد که حتی بر سیاست‌های جهانی نیز تاثیر می‌نهاد.

 نفت‌ خام یک مایع بودار به رنگ زرد تا سیاه است که از مخلوط ترکیبات هیدرو کربنی با وزن‌های مولکولی گوناگون تشکیل شده است و در زیر زمین و در مخازن نفتی یافت می‌شود.

این ماده زمانی تشکیل می‌شود که مقادیر زیاد ارگانیزم‌های مرده که معمولا شامل زئوپلانکتون و جلبک هستند در زیر سنگ‌های رسوبی مدفون می‌شوند و تحت فشار و دمای شدید قرار گیرند.

نفت از دو عنصر کربن و هیدروژن تشکیل شده است و به همین دلیل آن را هیدروکربن می‌نامند. نفت ترکیب شیمیایی ثابتی ندارد؛ زیرا کربن و هیدروژن به روش‌های مختلفی با هم ترکیب شده و ماده نفتی ایجاد می‌کنند.

در نتیجه ترکیب شدن کربن و هیدروژن از راه‌های مختلف، مواد نفتی جامد، مایع و گاز به دست می‌آید. از ترکیب ساده و سبک این دو عنصر، گازی به نام متان تولید می‌شود که گاز طبیعی معروف است. اگر کربن و هیدروژن به صورت پیچیده‌تری ترکیب شوند، ماده سخت و سیاهی به نام قیر به  وجود می آید و گاهی هم این مواد به گونه‌ای ترکیب می‌گردند که نفت مایع و سایر مشتقات حاصل خواهد شد.

هدف همه جوامع بشری و به ویژه همه دولت‌ها دست یافتن به میزانی از رشد اقتصادی است که بتواند رفاه جامعه را تأمین کند. رسیدن به این هدف یا میزان رشد اقتصادی مورد نظر، نیازمند برخورداری و بهره‌وری از دو عامل سرمایه و انرژی است. از همین جا ارتباط میان رشد اقتصادی و انرژی آشکار می‌شود. به بیان دیگر، رفاه نیازمند رشد اقتصادی و رشد اقتصادی نیازمند برخورداری از انرژی است.  

نفت به عنوان یک منبع انرژی که انسان درقیاس با سایر انرژی‌ها خیلی سریع و در زمان کوتاه‌تری به استفاده از آن عادت کرده، به عنوان ماده‌ای با موارد استفاده همگانی و عمومی و داشتن فرآورده های متعدد وگوناگون، اهمیت فراوان دارد.

از آنجا که نفت به عنوان یکی از منابع مهم تأمین نیازهای انرژی جهانی به شمار می‌رود، اقتصاد نفت خام جنبه بین المللی پیدا کرده است، هر چند که اقتصاد فرآورده‌های نفتی مربوط به نیازهای داخلی جوامع و کشورها است، با این حال در زمینه اقتصاد فرآورده‌های نفتی نیز جنبه جهانی آن آشکار است.
در جهان امروز، نفت نه تنها به عنوان یک عامل تعیین کننده اقتصادی و صنعتی، که به عنوان یک عامل سیاسی و امنیتی نیز مطرح است. در واقع نفت عاملی اساسی برای رسیدن به هدف های اقتصادی، صنعتی، سیاسی و تأمین امنیت ملی به حساب می آید.

هر زمان که صحبت از صنعت نفت می‌شود، یعنی مجموعه‌ای از اقدامات شامل: بخش‌های اکتشاف، استخراج، پالایش، انتقال و بازاریابی محصولات نفتی

اگرچه صنعت نفت یکی از عوامل بسیار موثر بر زندگی بیش از 7 میلیارد نفر ساکن در کره زمین می‌باشد، ولی کمتر کسی به عمق ابعاد مالی آن می‌اندیشد.

به گزارش BP در سال 2016  بطور متوسط 92 میلیون بشکه نفت و 9.7 میلیارد متر مکعب گاز در روز از مخازن استخراج شده است. فقط ارزش فروش نفت استخراجی در آن سال روزانه بطور متوسط 4 میلیارد دلار بوده است. ارزش نفت و گاز استخراج شده در هر سال قریب به 2 درصد تولید ناخالص جهان و خرید 900 تن طلا در روز می‌باشد.

این اعداد و ارقام فقط درآمد حاصل از منابع خام بوده و تبدیلات و جابجایی‌های این منابع به سبب ایجاد ارزش افزوده بر این مبالغ خواهد افزود.

بانگاه اجمالی به این حجم تولید روزانه ثروت، تامل بر همه ابعاد این صنعت حائز اهمیت خواهد بود.

اصولاً صنعت نفت یک صنعت سرمایه‌بر است و در کنار دانش خاص خود، نیازمند تکنولوژی با سرمایه زیاد است. از شروع چرخه تولید یا همان اکتشاف، لازم است هزینه‌های کلانی تحقق پیدا کرده و همچنین این صنعت به طبع ماهیت خود در فرایند استخراج، پالایش و انتقال، همین روند تخصیص هزینه هنگفت را نیاز دارد.

منافع حاصل از این منابع به دو بخش عمده برای صاحبان مخازن و صاحبان شرکت‌های دارای تکنولوژی و سرمایه تقسیم می‌شود.

اسامی صاحبان مخازن یا همان کشورهای نفتی جهان را به کرار شنیده‌ایم؛ صاحبان مخازن جهت دست یافتن به درآمد از این منابع، نیاز به تکنولوژی سرمایه‌بر ویژه این صنعت دارند. از ابتدا، توسعه این صنعت بگونه‌ای بوده است که شرکت‌های بزرگ صاحب تکنولوژی و با قابلیت تامین سرمایه، با کشورهای مالک منابع وارده مذاکره شده و با این استدلال که علاوه بر تامین سرمایه و تکنولوژی در ریسک کسب و کار هم شریک می‌شوند؛ از منافع مخازن در آینده برای خود سهم ایجاد نموده‌اند.

اصولاً در حوزه اکتشاف و استخراج، قراردادهای شرکت‌های نفتی در سه عنوان کلی دسته بندی می‌شود:

• نوع اول قراردادهای امتیازی هستند و پیمانکار مالک نفت موجود در زیر سطح ناحیه قراردادی می‌شود.
• نوع دوم قراردادهای مشارکت در تولید خواهند بود که پیمانکار، با استخراج نفت از زمین مالک قسمتی از نفت استخراجی می‌گردند.
• نوع سوم قراردادهای خدمت‌اند که در این قراردادها پیمانکار در قبال استحصال نفت، مستحق دریافت اجرت می‌شود که این اجرت هم می‌تواند بصورت محصول مخزن باشد.

در بخش دوم این صنعت لازم است هیدروکربن‌های استخراج شده به پالایشگاه‌ها منتقل شده تا بر اساس فرایند پالایش، محصول مدنظر تولید گردد. همچنین پس از پالایش هم، نیاز به انتقال محصول جهت مصرف لازم است.

پس در این صنعت بازاری با عنوان انتقال هیدروکربن‌ها شکل گرفته که شامل خطوط انتقال و تجهیزات انتقالی مانند کشتی‌ها و تراک‌ها می‌شود. این بازار شامل ساخت و بهره‌برداری از تجهیزات  می‌باشد که به تبع بخش اول صنعت، جهت توسعه لازم است تکنولوژی سرمایه‌بر ورود نماید.

بخش دیگر صنعت پالایشگاه‌ها هستند. پالایشگاه گازی مجموعه‌ای فرایندی، تاسیساتی و ذخیره‌ای است؛ که گاز ترش یا همان هیدروکربن ناخالص را بهمراه متعلقات دریافت و گاز را جهت مصرف آماده می‌نماید و در این بین میعانات جدا شده و گوگرد هم استحصال می‌گردد. همچنین در یک پالایشگاه نفتی، نفت خام بعنوان خوراک وارد پالایشگاه شده و مجموعه ای از محصولات مفیدتر مانند گاز مایع، نفت سفید، بنزین، نفت گاز، قیر و....تولید می‌شود.

درکنار پالایشگاه گازی و نفتی، کارخانجات مایع سازی گاز(LNG) هم رونق گرفته و گاز را جهت حمل در مفاصل طولانی مایع می‌کنند.

در این زنجیره صنعت هم ناچاراً نیاز است سرمایه و تکنولوژی خاص آن، جهت بهره‌مندی از درآمد حاصل از نفت و گاز، به کمک صاحبان منابع یا خریدارن منابع خام ‌آید.

در حلقه آخر این صنعت معظم، ضروری است محصولات باتوجه به ماهیت و کاربری خود در نقاط توزیع مصرف گردند، جایگاه‌های توزیع بنزین یا گاز یا سایر فرآورده‌ها از اجزا این بخش بوده و در حلقه آخر هم ارائه کنندگان سرمایه و تکنولوژی از مزایای آن بهره‎‌ می‌برند. با نگاه اجمالی به تعداد خودروهای موجود در جهان، تعداد کارخانجات صنعتی، نیروگاه‌های تولید برق، مشترکان خانگی و....... می‌توان به گسترگی این حلقه از صنعت نفت هم پی‌برد.

در جای جاه این صنعت، الزام حضور توامان سرمایه و تکنولوژی ضروری است. چه کسانی تامین کننده این دو ابزار برای توسعه و بهره‌برداری این صنعت هستند؟ یا به نحوه دیگر می‌توان گفت چه کسانی منفعت قابل توجه این صنعت را نصیب خود می‌کنند.

تعداد ارائه کنندگان خدمات و فروشندگان کالا در صنعت نفت زیاد بوده ولیکن بررسی دقیق شرکت‌های بزرگی نفتی و ابعاد فعالیت آنها به همراه منافع‌ای که در این صنعت کسب نموده‌اند می‌تواند پاسخگوی سوالات منافع مستتر در این چرخه باشد.

بر مطابق گزارش سایت forbes.com  در ژوئن 2018  ، 10 شرکت برتر نفتی دنیا را بر اساس دارایی می‌توان به ترتیب ذیل برشمرد:

1. Royal Dutch Shell

• کشور: هلند
• سال تاسیس: 1907
• حوزه فعالیت: اکتشاف، توسعه، تولید، بازاریابی و حمل نفت و گاز و همچنین محصولات پتروشیمی
• دارایی: 410 میلیارد دلار
• درآمد در سال 2017: 305 میلیارد دلار
• پرسنل: 84.000 نفر

2. Petro China

• کشور: چین
• سال تاسیس: 1999
• حوزه فعالیت: اکتشاف، توسعه، تولید و فروش نفت خام و گاز طبیعی و همچنین پالایش نفت و فرآورده‌های نفتی، تولید و بازاریابی محصولات پتروشیمی اولیه، محصولات شیمیایی مشتق شده و سایر محصولات شیمیایی
• دارایی: 381 میلیارد دلار
• درآمد در سال 2017: 302 میلیارد دلار
• پرسنل:294.000 نفر

3. Exxon Mobil

• کشور: امریکا
• سال تاسیس: 1882
• حوزه فعالیت: اکتشاف، توسعه و توزیع نفت، گاز و محصولات نفتی
• دارایی: 348 میلیارد دلار
• درآمد در سال 2017: 237 میلیارد دلار
• پرسنل: 71.000 نفر

4.  Gazprom

• کشور: روسیه
• سال تاسیس: 1989
• حوزه فعالیت: اکتشاف، تولید، حمل و نقل، ذخیره سازی، پالایش و بازاریابی گاز و سایر هیدروکربن ها
• دارایی: 316 میلیارد دلار
• درآمد در سال 2017: 113 میلیارد دلار
• پرسنل:463.000 نفر

5. BP

• کشور: انگلستان
• سال تاسیس: 1909
• حوزه فعالیت: اکتشاف نفت و گاز طبیعی، توسعه و تولید میدان، ذخیره سازی، پالایش، تولید، بازاریابی، حمل و نقل، و عرضه و تجارت نفت خام، محصولات پتروشیمی و خدمات مرتبط
• دارایی: 275 میلیارد دلار
• درآمد در سال 2017: 240 میلیارد دلار
• پرسنل:74.000 نفر

6. Total

• کشور: فراسنه
• سال تاسیس: 1924
• حوزه فعالیت: اکتشاف، توسعه، تولید و بازاریابی نفت و گاز
• دارایی: 257 میلیارد دلار
• درآمد در سال 2017:  171 میلیارد دلار
• پرسنل: 98.000 نفر

7. Chevron

• کشور: امریکا
• سال تاسیس: 1906
• حوزه فعالیت: ارائه خدمات مالی، مدیریتی و پشتیبانی فنی به شرکت‌های بین المللی درحوزه انرژی و معادن
• دارایی: 256 میلیارد دلار
• درآمد در سال 2017: 136 میلیارد دلار
• پرسنل: 51.000 نفر

8.   Sinopec

• کشور: چین
• سال تاسیس: 2000
• حوزه فعالیت: اکتشاف، توسعه، تولید، پالایش نفت و گاز و همچنین تولید، حمل، بازاریابی و فروش محصولات نفتی، گازی و زغال سنگ
• دارایی: 249میلیارد دلار
• درآمد در سال 2017: 354 میلیارد دلار
• پرسنل: 446.000 نفر

9. Petrobras

• کشور: برزیل
• سال تاسیس: 1935
• حوزه فعالیت: اکتشاف، تولید و توزیع نفت و گاز.
• دارایی: 248 میلیارد دلار
• درآمد در سال 2017:  88 میلیارد دلار
• پرسنل: 62.000 نفر

10. Rosneft

• کشور: روسیه
• سال تاسیس: 1993
• حوزه فعالیت: اکتشاف، تولید، حمل و نقل و بازاریابی گاز  و نفت
• دارایی: 214 میلیارد دلار
• درآمد در سال 2017:  81 میلیارد دلار
• پرسنل: 48.000 نفر

مقایسه اعداد و ارقام فوق نتایج جالب توجه‌ای را بهمراه دارد. بر اساس گزارش سایت statista.com جمع درآمد این 10 شرکت در سال 2017 که به تفکیک ارائه شده است، بالغ بر 2.000 میلیارد دلار می‌باشد، یعنی معادل خرید 53 هزار تن طلا یا معادل 16 درصد کل نفت استخراجی در جهان، و یا کارکنان شاغل در دو شرکت نفتی چین بیش از 740 هزار نفر می‌باشد، یعنی بیش از  3 برابر کل کارکنان وزارت نفت ایران و پیمانکاران این صنعت و یا اینکه دو شرکت امریکایی جزء این ده شرکت برتر، درآمدی بیش از  373 میلیارد دلار در سال را کسب می‌کنند و این درحالی است که کل درآمد شرکت ملی نفت ایران بعنوان چهارمین دارنده مخازن نفتی جهان با احتساب 2.5 میلیون بشکه در روز فروش و درنظر داشتن ارزش هر بشکه 65 دلار، 58 میلیارد دلار درآمد در سال خواهد بود.

یقناً اثر این ابر شرکت‌های صنعت نفت بر اقتصاد کشورهای آنها، قابل مقایسه با درآمد حاصل از فروش نفت بر کشورهای صاحب منابع نخواهد بود؛ چرا که درآمد نفتی و گازی اصولاً برای کشورهای فروشنده نفت و گاز، موجب افزایش درآمدهای ارزی، بخش اصلی تحرک تولید ناخالص داخلی از جنبه نفت و نهایتاً ایجاد منابع برای واردات بی‌رویه و افزایش نقدینگی خواهد بود. مجموعه این عوامل یعنی فراهم سازی شرایط برای سهم کم رشد اقتصادی بدون نفت، تورم آزار دهنده، بی انضباطی مالی دولت‌ها و کاهش ارزش پول ملی خواهد بود.

در مقابل کشورهای ارائه کننده صنعت و تکنولوژی نفتی صاحب درآمد مولد، اشتغال، ایجاد بازار برای تولیدات صنعتی و قدرت در حوزه سیاسی انرژی خواهند شد.

پر واضح است، منفعت اصلی ذخایر هیدروکربنی شامل کسانی می‌شود که مسلط بر چرخه صنعت و فعال در ارائه خدمات و تامین کننده کالا آن می‌باشند.

* روح اله مقدسی رستمی - تحلیلگر اقتصادی

انتهای پیام/