مفهوم حقیقی «انتظار»؛ از سیر معرفتی تا آرمان‌شهر مهدوی
رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی در یادداشتی نوشت: «انتظار» مولفه‌ای معنادار است که چشم‌انداز آیندۀ بشریت، جهت آینده و حتی گذشته را به ما نشان خواهد داد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدحسین مختاری، رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی و استاد سطوح عالی حوزه و دانشگاه به مناسبت ایام نیمه‌شعبان و سالروز ولادت با سعادت حضرت مهدی (عج) در یادداشتی برای تسنیم نوشت:
مفهوم انتظار منجی موعود(عج)، به عنوان مولفه بنیادین در جوامع بشری و همۀ ادیان و مکاتب مورد توجه قرار گرفته است؛ زیرا انتطار مولّفه‌ای معنا دار است که چشم‌انداز آیندۀ بشریت و جهت آینده و حتی گذشته را به ما نشان خواهد داد. در تبیین معنازایی مفهوم انتظار می‌توان به فلسفۀ تاریخی آن اشاره کرد؛ به ویژه آنکه سیر زمانی (تاریخ) و مکانی (جغرافیا) در مفهوم انتظار که در روایات ظهور به شدت مشهود است، معنازایی انتظار را به همراه دارد و نهیلییسم، پوچ‌گرایی و بی معنایی را در زندگی جوامع انسانی به شدت نفی می‌کند.
حال پیوند تاریخ و جغرافیا در اصل ظهور منجی موعود (عج) فرهنگ و هویت را تشخص می‌بخشد و در نهایت به تبیین چارچوب تئوریک انتظار منتهی می‌شود؛ البته تحقق این امر در گرو بازتولید معارف مهدوی است؛ حال آنکه مواجهۀ خام‌گرایانه با مفاهیم مهدویت همچون مفهوم انتظار به مثابۀ اقتصاد نفتی، مصرف‌گرایی را فرهنگ تشدید کرده است؛ به نحوی که فقدان نوآوری در ایده‌پردازی مفهوم انتظار به نوبۀ خود تبعات متعددی در جامعه به همراه داشته است.
در تبیین این چالش باید به بازتولید ضعیف و ناکارآمد معارف مهدوی اشاره کرد؛ خام‌نویسی، موسوعه‌نگاری؛ فقدان تولید فکر در اصل انتظار فعال، ذکرگرایی افراطی، انتظار منفعلانه و سکولاریستی متمایل به تفکر انجمن حجتیه؛ شهودگرایی عرفانی در بستر نفی عقلانیت دینی و اسلام منهای ولایت و تطبیق گرایی، از جمله مهم‌ترین عوامل اصلی ناکارآمدی تولید علم در معارف مهدوی به شمار می‌رود.
* ولایت پذیری؛ آینده نگری و احساس‌گرایی؛ اصل راهبردی در مفهوم انتظار
این بحران فکری در جامعۀ اسلامی در حالی است که اصل انتظار مسأله‌ای به شدت معنادار است و از تلفیق ولایت‌پذیری؛ آینده نگری و احساس‌گرایی به وجود می‌آید؛ لذا کاملاً فرهنگی است و در متن خود تعامل‌گرایی و ارتباطات میان فرهنگی را برای بسط و گسترش انتظار مومنانه در جوامع بشری گسترانیده است؛ این دستاورد بزرگ معرفتی مرهون صلح گرایی و اجتناب از جنگ طلبی در آینده‌پژوهی تشیع است.
* امتداد مبنای معرفتی انتظار؛ از عاشورا تا ظهور
در تشریح این مهم و تبیین هر چه بهتر مفهوم انتظار باید به ریشه‌های تاریخی اشاره کرد؛ معرفتی که از مبدأ عاشورا تا مقصد ظهور حضرت حجت (عج) امتداد یافته است و مفاهیم بی‌بدیل آن در ادعیه و زیارت‌نامه‌های شیعی نیز به دفعات مورد نظر قرار گرفته است؛ بی‌جهت نیست که این اصل راهبردی با زندگی مردم به شدت پیوند خورده و از انجا که انتظار دارای مفهومی فطری است، لذا در فطرت و وجدان عمومی مردم در جوامع بشری نهادینه شده است که تجلی آن را نیز می‌توان در انتظارگرایی اقشار مختلف مردم از ادیان مختلف توحیدی در مناسبت‌هایی همچون راهپیمایی عظیم اربعین حسینی جستجو کرد.
حال وقتی در فرازی از روایات و زیارت نامه‌ها درباره امام حسین (ع) می‌خوانیم که «فقد قاتل کریما» (1) می‌توان به جنگ عزتمندانه و جمع اضداد پی برد؛ این مفهوم به ظاهر پارادوکسیکال در سایۀ صلح طلبی امام حسین و فقیه دفاع آن حضرت ماهیت اصلی مفهوم انتظار را شکل می‌دهد و از آنجا که انتظار فعال سرشار از امید و نشاط معنوی است، لذا جنگ طلبی را بر نمی‌تابد بلکه عزت و کرامت انسانی مقتضای صلح‌گرایی عزتمندانه است و اینگونه ظهور امام زمان با این رویکرد عاشورایی (فقه الدفاع) آینده روشن جهان را رقم می‌زند.
* پیوند عینیت و ذهنیت به مثابۀ مفهوم متعالی انتظار
شکوه این راهبرد معرفت در آینده‌پژوهی اسلام در حالی است که مسألۀ جنگ در غرب با اصل پیشرفت تاریخی گره خورده و اگر جنگ به وجود نیاید، هیچ وقت تاریخ نیز پیشرفت نخواهد کرد؛ بدیهی است جنگ مورد نظر برخی فیلسوفان غربی همراه با پستی و کشتار است و رذالت را رقم می‌زند همچون جنگ جهانی اول و دوم که به ویران‌سازی اخلاق در جوامع بشری منتهی شد.
تضاد معرفتی غرب و اسلام را نیز می‌توان اینگونه دانست که در غرب مفهوم آزادی (رهایی از بیرون) موضوعیت دارد، حال آنکه مفاهیم اسلامی همچون مفهوم انتظار در پی آزادگی (رهایی از درون) است؛ بنابراین مفهوم انتظار به عینیت معناگرا منتهی می‌شود، بر خلاف مکاتب غربی که صرفاً در ساحت آزادی بر عینیت تأکید می‌ورزند و از معناگرایی به شدت غافلند. بدین ترتیب «عینیت معناگرا» مفهوم حقیقی انتظار در جوامع بشری است؛ در واقع مفهوم انتظار از یک بُعد رئالیستی و بُعد ایده آلیستی شکل می‌گیرد، حال تبیین صحیح مفهوم انتظار در پیوند عینیت و ذهینت در معارف مهدوی به تولید معنا می‌انجامد.
آری تعدیل عینیت‌گرایی و ذهنیت‌گرایی به مفهوم انتظار رنگ و بویی تازه می‌بخشد؛ به عنوان نمونه توصیف غیبت امام زمان (عج) به خورشید پشت ابر؛ تبلور عینیت ذهنیت‌گرا است؛ چراکه آن حضرت خورشید پشت ابر هستند که اگر چه در ظاهر دیده نمی‌شوند، اما شعاع‌های نور ایشان پیداست و مردم از آنها منتفع می‌شوند، بنابراین آن حضرت عینیت دارد، چراکه ما نورهای آن حضرت را می‌بینیم اما غایب است و این امر ذهنی است.
* خانواده‌گرایی؛ شروع فرهنگ انتظار؛ ظهور آرمان‌شهر مهدوی
با این اوصاف می‌توان دریافت که مفهوم انتظار از جمله مهم‌ترین معرفت‌های موجود در علوم انسانی است که با طرح اصالت خانواده در ترسیم انتظار منجی موعود (عج) اصالت فرد در لیبرالیسم و اصالت جامعه در سوسیالیسم را به قهقهرا می‌کشاند.
از این رو انتظار، مکمل روح و جسم (غریزه)، فرهنگ و تمدن و دنیا و آخرت است؛ و از آنجا که مفهوم انتظار تلفیق احساس و عقلانیت و نقش‌آفرینی مرد و زن (بخوانید خانواده‌گرایی) در تحقق ظهور حضرت حجت (عج) است؛ از این جهت آرمان‌شهر مهدوی با چاشنی میانه‌روی و عدم تنازع و جنگ‌طلبی و اسراف و تبذیر شکل می‌گیرد و اینگونه آیندۀ روشن جهان در عصر باشکوه مهدوی با محوریت خانواده پدید می‌آید.
1 ـ صلوات خاصه امام حسین (ع)
انتهای پیام/
