مسجد جامع گوهرشاد؛ میراث بانوی همیشه زنده در حرم رضوی+تصاویر

به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهد مقدس، مسجد جامع گوهرشاد که در جنوب حرم رضوی قرار گرفته، شکوهمندترین اثری است که تاکنون در آستانه امام هشتم(ع) بنا شده و در ردیف برجسته‌ترین مساجد تاریخی ایران و جهان است.

بانی این مسجد «گوهرشاد آغا» همسر شاهرخ، فرزند امیر تیمور گورکانی معروف به تیمورلنگ است که به نیکوکاری و هنرپروری شهره بود. پسر او «بایسنقر میرزا» نیز که بعدها به سلطنت رسید، خصوصیات مادر خویش را به ارث برد و بزرگ‌ترین خوشنویس ثلث‌نویس عصر خویش به‌شمار می‌آمد.

گوهرشاد پس از مرگ شوهر خود، بر اثر اختلاف‌های درونی دربار تیمور به قتل رسید (سال 861 هجری قمری) اما یادگارهایی که از او باقی ماند، نامش را برای همیشه جاودانه ساخت.

مسجد گوهرشاد در سال 821 هجری قمری به دست معماری به نام «قوام‌الدین زین‎الدین شیرازی طیّان» ساخته شد و در سده‌های بعد بارها و بارها مورد مرمت قرار گرفت. تعمیرات اساسی مسجد در سال 1087 هجری قمری به روزگار شاه سلیمان صفوی صورت پذیرفت و از این رو هم‌اکنون کتیبه‌های زیادی از محمدرضا امامی (خوشنویس آن دوره) در جای‌جای مسجد به چشم می‌آید.

یک بار هم در سال 1341 هجری شمسی گنبد عظیم مسجد که 41 متر ارتفاع دارد، به کلی برداشته و از نو ساخته شد.

مسجد جامع گوهرشاد یک صحن، چهار ایوان، هفت شبستان، بیست‌ودو غرفه و بیست‌وهشت در ورودی در بخش‌های مختلف دارد و از طریق ایوان شمالی خود به روضه رضوی راه می‌یابد.

بزرگترین ایوان این مسجد ایوان جنوبی است که گنبد دوپوشی بر فرازش قرار گرفته و دو گلدسته با ارتفاع 43 متر در دو سویش قد برافراشته‌اند. این ایوان عظیم برخلاف ابعاد سترگی که دارد، «ایوان مقصوره» یعنی ایوان کوچک نامیده می‌شود و این یک صفت ادبی در زبان‌فارسی است که «تسمیه قلب» یا نامگذاری معکوس خوانده می‌شود.

آنچه در کاشی‌کاری‌های استادانه ایوان مقصوره بیش از همه خودنمایی می‌کند، کتیبه حاشیه بیرونی ایوان است که به دست بایسنقر میرزا فرزند گوهرشاد نوشته شده و در زمره نفیس‌ترین آثار هنری عصر تیموری جای می‌گیرد.

از این گذشته در انتهای ایوان و کنار محراب، منبر چوبی بسیار ظریفی موسوم به «منبر صاحب‌الزمانی» دیده می‌شود که با چهارده پله از چوب گلابی و گردو ساخته شده و منبت‌کاری شده است، از شگفتی‌های این منبر این است که در ساخت آن هیچ فلز یا میخی به کار نرفته است. منبر صاحب‌الزمانی در سال 1242 هجری قمری به دست «استاد محمد نجار خراسانی» ساخته شد.

حوض دردسرساز

حوض زیبایی در میانه صحن گوهرشاد قرار دارد که پیش‌تر حالت یک نمازخانه روباز را داشت و معروف به «مسجد پیرزن» بود. مردم اعتقاد داشتند که اینجا خانه پیرزن یا بیوه‌زنی بوده که حاضر نشده خانه‌اش را به گوهرشاد بفروشد و آن را به عنوان یک مسجد وقف کرده است.

همین اعتقاد بدون استناد سبب شد تا مسجد پیرزن جنجال‌هایی را رقم زند. در سال 1326 هجری شمسی ایجاد یک حوض در وسط صحن با اعتراض کسانی روبه‌رو شد که می‌گفتند در مسجد خدا نباید حوض ساخت.

42 سال بعد در سال 1368 این حوض برداشته شد و محل آن دوباره در اختیار نمازگزاران قرار گرفت، اما باز هم عده‌ای خواهان اعاده حوض شدند. این کشاکش‌ها سرانجام به پیروزی طرفداران حوض انجامید و حوضی که اکنون در صحن گوهرشاد می‌بینید، حاصل این پیروزی است!

قتلگاه گوهرشاد

مسجد جامع گوهرشاد در طول تاریخ 600 ساله خود حوادث بسیاری را از سر گذرانده، اما از میان همه این حوادث یکی از تلخ و خونبار است، به گونه‌ای که خاطره دهشتناک آن هنوز در ذهن نسل قدیم غلیان دارد.

در دوره رضاشاه که سردمداران حکومت گمان می‌بردند با تغییر لباس مردم می‌توانند فکر آنها را تغییر دهند و «تجدد» را برایشان به ارمغان آورند، قانونی در مجلس به تصویب رسید که مطابق آن تمام اتباع مرد ایرانی موظف می‌شدند لباس‌های مرسوم خود را کنار گذارند و یک لباس متحد‌الشکل بپوشند.

اجرای این قانون در شهر مذهبی و سنتی مشهد کار آسانی نبود و از همان آغاز با مخالفت مردم و علما روبرو شد. معترضان یکی از مراجع بزرگ خود به نام «حاج‌آقا حسین قمی» را به تهران فرستادند تا با شاه گفت‌وگو کند و وی را از تصمیم خود منصرف سازد.

اما وی پیش از آن که به پایتخت برسد، در شهر ری به دست عوامل حکومت، دستگیر و تبعید شد. انتشار خبر دستگیری حاج آقا حسین، خشم مشهدی‌ها را برانگیخت و موجب شد که به نشانه اعتراض در مسجد گوهرشاد گردهم آیند.

در پاسخ به این اقدام قوای انتظامی روز جمعه، 30 تیر ماه 1314 هجری شمسی مسجد گوهرشاد را محاصره کرده و با مردم درگیر شدند. حاصل این درگیری یکصد کشته و زخمی از جانب مردم و دو سه نفر از جانب دولتی‌ها بود.

مدتی بعد «محمدولی اسدی» نایب‌التولیه آستان قدس که پیشتر به رضاشاه توصیه کرده بود از تغییر لباس مردم مشهد خودداری کند، مقصر قلمداد و به جوخه اعدام سپرده شد.

جامع گوهرشاد؛ فراتر از یک مسجد

تا اینجا از مسجد گوهرشاد و بانی‌اش و گوشه‌هایی از تاریخ و جلوه‌های هنری‌‍‌اش سخن گفتیم. اما نباید گمان برد که این مسجد، تنها یک عبادتگاه ساده با ارزش‌های تاریخی، معماری و هنری است، بلکه فراتر از این‌ها یک بنیاد فرهنگی و مذهبی بزرگ است که خدماتی را به مردم عرضه می‌کند.

این مسجد موقوفات زیادی در مشهد و پیرامون آن و نیز در شهرهای مختلف خراسان دارد که برخی به وسیله گوهرشاد آغا و در زمان ساخت مسجد وقف شده‌اند و برخی دیگر در دوره‌های بعدی به وسیله نیکوکاران در زمره اوقاف مسجد گوهرشاد قرار گرفته‌اند.در واقع از درآمد همین موقوفات است که مخارج مسجد تامین می‌شود.

مهم‌ترین بخش فرهنگی در جامع گوهرشاد کتابخانه آن است که در سال 1332 هجری شمسی با اهدای پنج هزار کتاب خطی و چاپی از سوی شادروان سید سعید طباطبائی اصفهانی پا گرفت و در دهه‌های بعد، به همت اداره اوقاف مشهد و آستان قدس رضوی گسترش یافت.

اکنون ساختمان این کتابخانه که در سال 1369 گشایش یافت، 1200 مترمربع زیربنا دارد و با چهار هزار کتاب و جزوه خطی وتعداد زیادی کتاب‌های چاپی و میکروفیلم و همچنین آرشیو بزرگی از مطبوعات، روزانه به 600 نفر از دانش‌پژوهان خدمات می‌دهد.

از جمله بخش‌های جالب این کتابخانه، کتابخانه تخصصی امام رضا(ع) است که دو هزار 200 کتاب چاپی، 110 جلد کتاب خطی و 13 عنوان مجله که فقط به موضوع امام رضا(ع) اختصاص دارند، در آن نگهداری می‌شود و آرشیو عکس و میکروفیلم آن نیز رو به گسترش است.

جامع گوهرشاد همچنین دارای یک کارگاه کاشی‌پزی هفتاد شاله است که انواع کاشی‌های معرق و هفت‌رنگ را تولید می‌کند.

انتهای پیام/