«بقعه پیربکران» شاهکار معماری تشیع ایران/ وقتی طاق مقبره پیرِ عرفان به آسمان پیوند می‌خورد

به گزارش خبرگزاری تسنیم از فلاورجان، عارفان شیعه همواره و در دوره‌های زمانی مختلف شمع محفل عاشقان خدا بوده و هستند، عارفانی که عمر خود را وقف پرورش شاگردانی هم‌طراز مکتب اهل‌بیت(ع) کردند تا جریان فکری شیعه برای همیشه پویا و زنده بماند.

از دیرباز مقبره و محل دفن این عارفان همچون ستارگان درخشانی در آسمان تعلیم و تربیت شاگردان و مریدان می‌درخشد و آنان برای ارج نهادن به مقام والای این عالمان وارسته مقبره و ضریح نفیسی بر روی محل تدفین عارفان قرار می‌دادند که پس از گذشت سال‌ها و قرن‌های متمادی، این مقبره‌ها به عنوان یک اثر تاریخی نفیس به شمار می‌رود که در چشم هر گردشگر فرهنگی و مذهبی خودنمایی می‌کند.  

«محمد بن بکران» یکی از رجال مشهور و از مدرسین، زهاد و عرفای شیعه در نیمه دوم قرن هفتم هجری قمری است که در ابتدای قرن هشتم و اوایل سلطنت «الجایتو» از فرمانروایان سلسله ایلخانی وفات یافت و در «بقعه پیربکران» و در ایوان محل تدریس خود به خاک سپرده شد. بقعه پیربکران در شهر پیربکران از توابع شهرستان فلاورجان قرار دارد، برخی از کارشناسان این بقعه را به واسطه طاق‌ بلندی که دارد یادآور طاق کسری و معماری دوره ساسانی می‌دانند.

بقعه پیربکران شامل 4 قسمت رواق، ایوان، آرامگاه و اتاق چله‌خانه است. مسئول نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان فلاورجان با اشاره به سابقه تاریخی بقعه پیربکران اظهار داشت: این مکان، خانه، مدرسه و محل عبادت «محمد بن بکران» از عرفای بزرگ ایرانی در قرن هشتم است، وی در اتاق چله‌خانه که یک اتاق محقّر است اسکان داشته است و در فضای بیرونی تدریس می‌کرده است، پس از چندی که نام و آوازه وی افزون می‌شود و کرامات محمد بن بکران به گوش مردم می‌رسد مورد توجه حاکمان وقت نیز قرار می‌گیرد، پس از فوت وی ساختمانی 3 طبقه به نام بقعه پیربکران ساخته می‌شود.

حافظ کریمیان با بیان اینکه ساخت بنای بقعه از حدود سال 670 هجری قمری آغاز شده است، افزود: یکی از ویژگی‌های شاخص این بقعه این است که در ساخت این بنا از خشت، آجر و سنگ استفاده شده و 2 طبقه نخست آن با سنگ و طبقه سوم آن با استفاده از آجر بنا می‌شود، بر خلاف اینکه در معماری اصفهان از خشت و یا آجر در ساخت بناها بهره گرفته می‌شود.

وی به وجود کتیبه‌هایی مبنی بر تربیت شاگردان بسیار توسط محمد بن بکران اشاره کرد و گفت: ساختمان بقعه از نظر ارتفاع، با داشتن ارتفاعی حدود 20 متر در ایران بی‌نظیر است، از سوی دیگر در ساخت بقعه از تمامی مصالح معماری ایرانی از جمله خشت، سنگ، آجر و چوب که اصلی‌ترین مصالح معماری ایران به شمار می‌رود، استفاده شده است، البته باید توجه داشت که کمتر بنایی در ایران دیده شده که طبقه سوم آن از آجر باشد.

برای ورود به بقعه باید از رواق که در حقیقت ورودی به سمت صحن بقعه است، بگذرید، این رواق مسقف، دارای تزییناتی از جمله کاشی‌کاری است که نیاز به مرمّت بسیار دارد، وارد صحن یا ایوان که می‌شوید برای دیدن بلندای طاق ایوان، چشمان خود را بچرخانید این ایوان از سمت شمال، شرق و غرب محفوظ و بسته است، اطراف دیوارهای صحن با خط کوفی و با زمینه شاخ و برگ و گل و بوته‌های گچ‌بری شده است.

در ضلع جنوبی صحن محرابی نفیس با ارتفاع 10 متر با انواع تزیینات و نقوش هندسی و گیاهی قرار دارد که آیات ابتدایی سوره انسان و آیت‌الکرسی بر آن نوشته شده است، البته نقوش قسمت‌های پایینی محراب از بین رفته است، کریمیان درباره از بین رفتن نقوش قسمت‌های پایین محراب گفت: این بنا تا قبل از سال 1310 هجری شمسی محافظت نمی‌شد و مراسم‌های مذهبی در آن اجرا می‌شد؛ گفته می‌شود در کنار محراب نذری پخته می‌شد و این موضوع سبب شده تا نقوش قسمت‌های پایینی محراب از بین برود.

قسمت‌های بالایی محراب و در واقع فضای جنوبی صحن باز است و این طراحی سبب شد تا بنای داخلی از گزند شرایط بد آب و هوایی، باد و باران، پرندگان و غیره مصون نباشد، البته یک حفاظ موقت به وسیله داربست فلزی و استفاده از چوب برای جلوگیری از بارندگی مستقیم و یا هر گونه آسیب احتمالی بر روی محراب نصب شده است.

در اطراف صحن، ایوانچه‌هایی وجود دارد؛ کتیبه‌هایی بالای آن نقش بسته است، یکی از ایوانچه‌ها، محراب کاشی‌کاری شده کوچکی دارد، همچنین یکی دیگر از ایوانچه‌های این صحن را محل تدریس محمد بن بکران دانسته‌اند، این ایوانچه نیز دارای کتیبه‌ است، این کتیبه به خط ثلث و با زمینه گل و برگ گچ‌بری شده و بر روی آن نوشته شده است: «هذه العمارة المبارکة الشیخ المشایخ المسلمین محمد بن بکران فی ثلث و سبع مأئه». 

در کنار این ایوانچه، تخته‌سنگی است که در آن فرو رفتگی خاصی دیده می‌شود، مسئول نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان فلاورجان در این باره بیان کرد: گفته می‌شود فرو رفتگی این سنگ، جای پای اسب حضرت الیاس(ع) است و مردم منطقه به علت قداست آن این تخته‌سنگ را جا به جا نکرده‌اند و دیوار شرقی بقعه بر روی آن بنا کرده‌اند.

از همه زیبایی‌های صحن که بگذریم در قسمت شمالی آن اتاقکی سرپوشیده به نام آرامگاه محمد بن بکران وجود دارد، این آرامگاه با دیواری مشبّک از صحن جدا شده است و داخل و خارج آرامگاه با تزیینات کاشی‌کاری و گچ‌بری مزین شده است، سنگ قبر پیر بکران از جنس مرمر و حجاری شده است، بر جانب شرقی سنگ مزار نوشته شده است: «اللهم صل علیه کلما ذکره الذاکرون و صل علیه کلما سها عنه الغافلون حرر الضغیف المحتاج الی رحمة الله الغنی علی بن محمد التبریزی بفیروزان».

بر روی قبر محمد بکران پارچه سبزی وجود دارد که به گفته مسئول نمایندگی میراث فرهنگی فلاورجان این پارچه سبز توسط مردم بر روی قبر انداخته شده است، در کنار قبر محمد بن بکران قبر با ابعاد کوچک‌تر وجود دارد که گفته شده این قبر مربوط به یکی از شاگردان محمد بن بکران است و برخی از کارشناسان نیز معتقد هستند که به علت اینکه قبر بدون نام و از نظر طولی و عرضی کوچک‌تر است تصور می‌شود مربوط به همسر پیر بکران است. 

وقتی «یادگاری نویسی» به اثر فرهنگی تاریخی تبدیل می‌شود

در گوشه شرقی آرامگاه یادگاری‌های فراوانی وجود دارد که این یادگاری‌ها خود به یک اثر تاریخی جداگانه تبدیل شده است چراکه یادگاری‌هایی به خط‌های زیبا، عبری و حتی رمزی از دوره ایلخانی تا قاجار بر روی دیوار شرقی و دیوار منتهی به اتاق چله‌خانه تمرکز یافته است، برخی از این یادگاری‌ها بر روی یکدیگر نوشته شده‌ است و برخی در اثر مرمت پاک شده است؛ در هر صورت باید توجه داشت که یادگاری‌های موجود از نظر تاریخی، محتوا و زیباشناسی دارای اهمیت تاریخی و فرهنگی هستند.

در سمت شمالی آرامگاه اتاقکی محقّر با خشت و سقف مخروطی بنا شده است که به «چله‌خانه» معروف است، چله‌خانه محل زندگی محل زندگی محمد بن بکران است، برای ورود به این اتاق باید کاملاً خم شوید تا پس از ورود به ترک‌های بزرگی در دیوارهای این اتاق مخروطی بر می‌خورید که به طور حتم نیازمند بازسازی و توجه مسئولان است.

کریمیان درباره چگونگی وضعیت مرمّت و حفاظت این بنا تصریح کرد: این بنا از سال 1310 هجری شمسی محافظت شده است و مردم قبل از این زمان به نیت تبرک کاشی‌های مقبره را با خود می‌بردند، از سوی دیگر کارهای مرمتی فراوانی از سال 1316 در این بنا انجام شده است که به چشم گردشگران نمی‌آید البته بدون شک برای حفظ و بازسازی این اثر تاریخی مهم نیازمند اعتبارات کلان هستیم هر چند که بزرگی این بنا و عدم وجود در و پنجره، کار حفاظت از آن را دشوار ساخته است.  

وی با اشاره به ویژگی‌های بقعه پیربکران بیان کرد: آراسته شدن بقعه پیربکران به انواع آرایه‌های تزیینی همچون کاشی‌کاری، گچ‌بری و کتیبه‌نگاری این بنا را به یک بنای شاخص تبدیل کرده است، وجود انواع کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی با اشکال مختلف هشت‌ضلعی، ستاره، چلیپا، شش‌ضلعی، برجسته و ساده، وجود انواع گچ‌بری و وجود انواع کتیبه‌ها با خط کوفی، ثلث، نسخ و ریحان و عمدتاً با موضوعات قرآنی، آیه‌الکرسی، بخشی از سوره یس، فتح، حمد، انسان و نام مبارک حضرت محمد(صلی‌الله علیه و آله) و علی(علیه‌السلام) از دیگر ویژگی‌های بقعه پیربکران به شمار می‌رود.

مسئول نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان فلاورجان گفت: کتیبه «صلوات کبیره» نشان می‌دهد محمد بن بکران در زمانی که انواع آیین‌های مذهبی به ویژه مذهب تسنن وجود داشته است، شیعه 12 امامی بوده است، همچنین وجود کتیبه «اسماءالحسنی» که بیانگر صفات حضرت حق است یکی دیگر از زیبایی‌های این بقعه محسوب می‌شود.

انتهای پیام/