وطن امروز:امیرکبیر و مذاکرات ۱+۳

به گزارش گروه رسانه‌های خبرگزاری تسنیم،«امیرکبیر و مذاکرات 1+3»عنوان سرمقاله روزنامه وطن امروز به قلم علی آهنگر است که در آن می خوانید؛میرزا تقی خان پسر کربلایی قربان از پیشخدمتی فرزندان قائم مقام بزرگ فراهانی، با تکیه بر توانایی ذاتی، ایمان و اعتقادات پاک خویش توانست بر صندلی صدارت تکیه زند. او که در 25 محرم سال 1268 هجری از مقام صدارت عزل و 40 روز بعد به قتل رسید، حالا دیگر بیش از هر زمان در دل و ذهن مردم جا دارد. کتاب ها، مقاله ها، فیلم ها و سریال های زیادی در موردش تهیه و ساخته شده است، آنقدر که دیگر نیازی به تقریر مقاله ای از آن دست نباشد.

در این مقاله اما می خواهیم امیر را از نگاهی دیگر به تماشا بنشینیم، از دریچه معاهده ارزنه الروم و مذاکراتی که از آن می توانیم به مذاکرات 1+3 تعبیر کنیم؛ مذاکرات طولانی مدت و نفسگیر امیر با 3 کشور روس، انگلیس و عثمانی از یکسو و دربار تاثیرپذیر قاجار از قدرت های خارجی حاضر در مذاکرات از سوی دیگر که در سال 1259 هجری در شهر ارزروم عثمانی (شهری در شمال شرق ترکیه) آغاز شد و تا سال 1263 به مدت 4 سال و چند ماه ادامه یافت و به سرانجامی درخشان رسید.

از آنجا که این کنفرانس نخستین کنفرانس بین المللی بین ایران و چند کشور خارجی بود، بررسی عمیق و ریشه ای این مذاکرات شاید بتواند برای امروز ما نیز درس های مفیدی داشته باشد.

ماجرا چه بود؟
از زمان صفویه به این سو، مشکلات و ادعاهای مرزی همواره موجب بروز جنگ هایی گسترده بین ایران و عثمانی می شد. جنگ هایی که مدت ها به طول می انجامید و رنج ها و خسارات زیادی را به کشورمان وارد می ساخت. شهرها، ایلات و عشایر استان های مرزی دست به دست می شدند؛ گاه دست عثمانی و گاه دست ایران. عثمانی ها که مرزی طولانی با ایران داشتند، از سلیمانیه در شمالی ترین نقطه تا خرمشهر در جنوبی ترین نقطه مرزی ماجراهای زیادی را در سر می پروراندند - از جمله بر سر مالکیت اروندرود - و همواره در صدد تعرض و تجاوز به این نواحی بودند. به علاوه، ترک های عثمانی همواره مشکلاتی را برای زائران ایرانی در عتبات عالیات و نیز در مکه و مدینه- که آنجا هم در آن زمان جزو دولت عثمانی بود- پدید می آوردند. در دوره افشاریه نیز چندین سال بین 2دولت ایران و عثمانی جنگ هایی رخ داد ولی سرانجام نادرشاه به این نتیجه رسید که باید صلح برقرار شود. او بعد از آخرین پیروزی اش در بغداد تصمیم نهایی خود را گرفت و قرارداد صلحی در سال 1156 هجری در کردان ساوجبلاغ تنظیم شد و به امضای 2 کشور رسید ولی در این قرارداد صلح حدود مرزها مشخص نشد و همین امر بهانه ای برای شروع جنگ های بعدی شد. آرامش موقتی که در مرزهای غربی ایران حاکم بود، در سال 1236 هجری پایان یافت و حکام و فرماندهان ترک مجددا بهانه تازه ای برای دامن زدن به آتش جنگ به دست آوردند.

در پاسخ به توطئه ها و دسیسه های مرزی عثمانی، عباس میرزا ولیعهد و فرمانده غیور سپاه ایران در اواخر سال 1236 هجری در مرز آذربایجان در مقابل ارتش ترک ایستاد و در نخستین برخورد در حوالی «توپراق» سپاه ترک را شکست داد و متوجه ارزروم شد. هنگامی که عباس میرزا قصد حمله به ارزروم را داشت، خسرو محمدپاشا که والی شهر بود، آنجا را ترک کرد و به جنوب ارزروم عقب نشست. در این حملات سرانجام شهرهای بایزید، ملازگرد، بدلیس و موش (موش هم اکنون نیز نام استانی در شرق ترکیه است) به تصرف سپاه ایران درآمد(صفر سال 1237).

در همین زمان سپاه ایران سلیمانیه را متصرف شد و از سامرا به طرف بغداد حمله برد. ترک ها برای بازپس گیری این شهرها با سپاهی بالغ بر 70 هزار تن به توپراق قلعه حمله ور شدند؛ عباس میرزا با 4000 نفر، تا رسیدن قوای کمکی مقاومت کرد. جنگی بسیار سخت و خونین درگرفت و کار از توپ و تفنگ به شمشیر و خنجر کشید. در آن جنگ سربازان ایران نهایت شهامت و شجاعت را بروز دادند و سرانجام پس از یک شبانه روز جنگ، سپاه ترک از کار افتاد. فرمانده آنان گریخت و توپخانه سپاه ترک به تصرف قوای ایران درآمد (شوال 1237).

عباس میرزا پس از این فتح نمایان، در دشتی خرم اردو زد و میرزاتقی خان فراهانی را که از پروردگان قائم مقام فراهانی و مردی مدبر و چرب زبان بود به ارزروم فرستاد تا با دشمن مغلوب در باب متارکه جنگ و عهدنامه صلح و حل اختلافات مرزی گفت وگو کند.

این اولین آزمون دیپلماسی مردی بود که بعدها در تاریخ ایران ماندگار شد. مردی که حالا بعضی خیلی دلشان می خواهد در جمع کوچک دوستان و هواداران شان خود را تکرار او و مانند او بدانند؛ غافل از آنکه مقایسه کردن خود با بزرگمردی که تاریخ به او نشان لیاقت و برجستگی داد، بی آنکه خودش حریصانه دنبال آن باشد، مقایسه بحر با کوزه است:

گر بریزی بحر را در کوزه ای
چندگنجد؟ قسمت یک روزه ای

اوایل سال1237 هجری مذاکرات صلح بین نمایندگان 2 دولت در تهران و ارزروم آغاز شد. فتحعلی شاه شرایط صلح را که از آن جمله پرداخت خراج سالانه از طرف عثمانی به ایران بود به اطلاع سلطان عثمانی رسانید ولی سلطان از قبول آن سرپیچی کرد و خود طی نامه ای مواد اساسی عهدنامه را نوشت و به تهران فرستاد. فتحعلی شاه بدون آنکه متوجه ضعف کلی نیروهای ترک و موقعیت مناسب سیاسی و نظامی ایران در برابر عثمانی باشد و شاید برای خاتمه دادن به جنگ ها و زد و خوردهایی که تمام دوره سلطنت او را گرفته بود، با پیشنهاد سلطان عثمانی موافقت کرد و دستور داد تفصیل قرارداد تهیه و به امضای نمایندگان 2 طرف برسد.

این عهدنامه که به عهدنامه ارزروم اول مشهور است سرانجام در سال 1238 به امضای هر دو کشور رسید. از مفاد اساسی این عهدنامه که یک مقدمه و 7 ماده داشت، تسهیل در صادرات کالاهای ایران از طریق عثمانی به کشورهای اطراف مدیترانه و نیز تسهیل در مسافرت مردم ایران به مشاهد متبرکه در کربلا و نجف و جلوگیری از اذیت و آزار آنها بود. اما خطوط مرزی همچنان در این عهدنامه مبهم و بلاتکلیف ماند و به قرارداد 1156ق نادرشاه ارجاع شد در حالی که در آن قرارداد هم روشن نبوده است. اختلافات ارضی و مشکلات سرحدی همچنان در مرز غربی از سلیمانیه تا خرمشهر باقی ماند. تعیین نشدن خطوط مرزی و مشخصات جغرافیایی نقاط سرحدی، به صورت یک مشکل سیاسی موجب تیرگی روابط دولت می شد و بهانه های لازم را برای فشارهای استعماری روسیه و مداخله های انگلستان و دست اندازی و تجاوز مرزداران عثمانی به مرزهای ایران می داد.

این موضوع در سال 1254 هجری به واقعیت پیوست؛ زمانی که محمدشاه قاجار هرات را به محاصره خود درآورده بود، پاشای بغداد زمان را مغتنم شمرد و به خرمشهر (که در آن زمان محمره نامیده می شد) هجوم برد. مردم محلی در مقابل این هجوم دفاع جانانه ای کردند ولی در برابر سپاه زمینی و دریایی پاشا شکست خوردند و تلفات زیادی دادند. سپاهیان عثمانی شهر را غارت کردند، جمعی از مردان را به قتل رساندند و عده ای از زنان و دختران خرمشهر را به اسارت بردند. محمدشاه پس از اطلاع از این حمله و قتل و غارت، سفیرانی را به استانبول فرستاد و خواستار عذرخواهی و عزل و مجازات پاشای بغداد و جبران خسارت های وارده به خرمشهر شد. اما دولت عثمانی که خرمشهر را جزو امپراتوری خود می دانست، از قبول خواسته های ایران سرپیچی کرد. در همین موقع، سپاه عثمانی که در مصر مشغول نبرد بود، از مصریان شکست سختی خورد و بخش مهمی از ناوگان جنگی عثمانی به تصرف مصریان در آمد.

این شکست، برتری نظامی را به ایران داد و محمدشاه تصمیم گرفت به بغداد حمله و کربلا و نجف را تسخیر کند. اما سفیران روس و انگلیس که می دانستند عثمانی با شکست از مصریان حالا در موضع ضعف قرار دارد و ایران در این جنگ پیروز خواهد شد، با فشار بر دولت ایران و بویژه میرزاآغاسی که خود سر و سری با انگلستان داشت، جلوی حمله ایران به بغداد را می گیرند و درنهایت موافقت ایران را برای تشکیل کمیسیون حل اختلاف مرزی به دست می آورند.

کمیسیون حل اختلاف برای مذاکره و اخذ تصمیم درباره حدود مرزی 2 کشور، در سال 1259 هجری در ارزروم تشکیل شد.

نماینده ایران در این مذاکرات یک بار دیگر وزیر نظام میرزاتقی خان امیرکبیر بود؛ نماینده ای که حالا به کمال بلوغ سیاسی و نظامی رسیده بود.

این کمیسیون متشکل بود از نمایندگان دولت های روس، انگلیس و عثمانی. امیرکبیر در این کمیسیون باید برای تعیین حدود مرزی و تثبیت حاکمیت ایران بر شهرهای غرب، شمال غرب و جنوب ایران، دور یک میز مذاکره به مصاف نه تنها دولت عثمانی بلکه نمایندگان روس و انگلیس هم می رفت. رابرت کرزن یکی از نمایندگان انگلیس در این مذاکرات درباره امیرکبیر می نویسد: «این شخص از تمام نمایندگان عثمانی، انگلیس و روسیه که در این وقت در ارزنه.. الروم بودند قابل ملاحظه تر و ممتازتر بود و با هیچ یک از آنها قابل مقایسه نبود».

مذاکرات به هیچ وجه آسان نبود. قریب 4 سال و نیم به طول انجامید و دولت های عثمانی و روس و انگلیس برای به زانو درآوردن امیر از هیچ کوششی فروگذار نکردند. آنها حتی کار را به جایی کشاندند که اوباش شهر ارزروم به اردوی امیرکبیر هجوم آوردند و تعدادی از همراهان او را مجروح ساختند و حتی خود امیر نیز جراحت برداشت، خانه ای که در آن اسکان داشتند ویران شد و اموال شان به غارت رفت و 2 تن از همراهان امیر کشته شدند.

از سوی دیگر روس و انگلیس از ضعف و سرسپردگی درباریان قاجار نیز نهایت استفاده را کرده و دربار را هم در مقابل اراده و تصمیم امیرکبیر قرار دادند به نحوی که هرازگاه نامه ای از دربار به ارزروم می رسید و موقعیت را برای امیر سخت و سخت تر می کرد. امیرکبیر ناچار مبارزه سختی را با دربار نیز آغاز کرد.

بعد از چهار سال و نیم مذاکره سخت و جانفرسا، سرانجام نمایندگان روس، انگلیس و عثمانی در برابر اراده آهنین امیر تسلیم شدند؛ حاکمیت ایران را بر خرمشهر پذیرفتند، حق کشتیرانی ایران را در شط العرب (اروندرود) اقرار و حدود مرزی ایران را در سرتاسر مرزهای غربی مشخص کردند؛ یعنی همان مرزی که امروز نیز مرز میان ایران و عراق شناخته می شود.

معاهده «ارزنه.. الروم دوم» برقرار شد و امیرکبیر با پیروزی و سرافرازی کامل در یک نبرد دیپلماتیک سرانجام پیروزمندانه به ایران بازگشت.

اما ماجرای اختلاف مرزی و ادعاهای همسایه غربی نسبت به شهرهای ایران پایان نیافت. بعد از جنگ اول جهانی و فروپاشی عثمانی در سال 1918 میلادی و تشکیل دولت عراق در سال 1921، این کشور تازه تاسیس نیز چشم طمع به شهرهای ایران داشت. عراقی ها همچنان خرمشهر و شط العرب (اروندرود) را برای خود می خواستند.

مزاحمت های مرزی و زد و خوردهای همیشگی جریان داشت تا اینکه ماجرا به انعقاد قرارداد 1975 الجزایر منتهی شد که یک بار دیگر تثبیت مفاد همان معاهده ارزنه.. الروم امیرکبیر بود.

اما گویا خرمشهر و اروندرود چیزی نبود که همسایه غربی بخواهد از آن چشم بپوشد. عراق منتظر فرصت بود تا یک بار دیگر اشتباهات گذشتگان خود را تکرار و خرمشهر و اروندرود را از آن خود سازد. طلوع انقلاب اسلامی این توهم را در ذهن خودکامگان عراق دامن زد که حالا موقع مناسب فرارسیده است. قراردادهای گذشته پاره شد و خرمشهر و دیگر شهرهای ایران در شهریور 1359 یک بار دیگر از سمت همسایه غربی مورد هجوم و تاخت و تاز قرار گرفت. «خرمشهر» را «خونین شهر» ساختند و مانند بسیاری از شهرهای دیگر به اشغال خود درآوردند اما این بار حضرت امام خمینی و امت شهیدپرور حماسه ای آفریدند که تاریخ مانندش را به یاد ندارد و شد آنچه در حافظه همیشه تاریخ تا ابد باقی خواهد ماند. صدام پس از شکست از رزمندگان اسلام، سرانجام به قرارداد 1975 که در واقع همان قرارداد ارزنه.. الروم بود، بازگشت.
***
اما این قطعه تاریخ چه درس هایی برای امروز ما دارد؟

1- دشمن تا در موضع ضعف قرار نگیرد پای میز مذاکره نمی آید. چنانکه هم در مذاکره اول و هم در مذاکره دوم ارزروم، دولت عثمانی در موضع ضعف نظامی قرار داشت و ایران در هر دو مورد دارای برتری دفاعی و نظامی بود.

2- نقش ویژه رهبری؛ درک شرایط و نقاط ضعف و قوت خودی و دشمن، قدرت تصمیم گیری و تعیین چارچوب اساسی مذاکرات، نقش ویژه رهبری را عیان می سازد. در مذاکره اول با آنکه ایران برتری نظامی داشت ولی فتحعلی شاه این برتری نظامی و ضعف قوای عثمانی را درک نکرد و با گذشتن از خواسته های خود تن به قراردادی داد که خواست آنان بود و در مذاکره دوم نیز محمدشاه از برتری نظامی ایران سود نجست و از استفاده از قوای نظامی صرف نظر کرد.

3- قراردادها و معاهدات تا جایی دوام دارد که کشور ما ایران همچنان قوی و نیرومند باشد؛ به محض اینکه دشمن ضعف یا سستی اندکی را در ما ببیند یا تصور کند، قراردادها را پاره کرده و به ادعاهای گذشته خود بازخواهد گشت.

4- توان و برتری دفاعی و نظامی اصل انکارناپذیری است که مذاکره کنندگان را، پشت میز مذاکره در موضع برتر قرار می دهد.

5- مرد اول مذاکره باید مردی توانمند، کامل و مسلط در جلسات باشد، در میز مذاکره باید بتواند دیگران را تحت تاثیر استدلال ها و روشن بینی های خود قرار دهد؛ چنانکه امیرکبیر بود. نمایندگان روس و انگلیس بعدها همواره عظمت روحی و شکوه کلامی امیرکبیر را خاضعانه مورد ستایش قرار می دادند.

6- هرگونه ابهام در جملات و مفاد قرارداد می تواند موجب سوء استفاده های بعدی قرار گیرد؛ سوء استفاده هایی که گاه ممکن است به برپایی یک جنگ منجر شود.

7- و نکته آخر اینکه؛ آنچه در یک مذاکره مهم در سطحی بین المللی به دست می آید، می تواند گریبانگیر نسل های آینده حتی در قرن های بعد شود، پس در تنظیم مفاد قرارداد باید پیامدهای درازمدت را بر منافع زودگذر ترجیح

انتهای پیام/
خبرگزاری تسنیم: انتشار مطالب خبری و تحلیلی رسانه‌های داخلی و خارجی لزوما به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای بازنشر می‌شود.

بازگشت به صفحه سایر رسانه ها