جابربن حیان؛ مخترع قوانین کیمیایی قدیم و بنیانگذار کیمیای جدید

به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهد مقدس، ابوموسی یا ابوعبدالله جابربن عبدالله کوفی، معروف به صوفی به نوشته ابن ندیم حالاتش در میان مردم گوناگون نقل شده است، شیعیان گویند او از بزرگان عصر خود و یکی از ابواب و از کسانی بوده که در مصاحبت امام جعفر صادق(ع) می‌زیسته و از مردم کوفه بوده است. گروهی از فلاسفه وی را از خود و صاحب تنصیفاتی در منطق و فلسفه دانسته‌اند. کیمیاگران و اهل صنعت طلا و نقره هم برآنند که او در زمان خود بر آنها ریاست داشته است.

کیمیاگران اعتقاد داشته‌اند که جابربن حیان در یک جا زندگی نمی‌کرده و از شهری به شهر دیگر نقل مکان می‌نموده و همواره در سفر بوده است. نیز گفته‌اند که او با خاندان برمکیان مرتبط بوده و با آنان پیوستگی و با جعفربن یحیی پیوند داشته است. در مطرح الانظار آمده است: ابوموسی جابر از حکماء بزرگ قرن دوم هجری و از شاگردان امام جعفر صادق(ع) است. برخی معتقدند اول کسی که به نشر علم کیمیا پرداخته، جابر بوده و این علم را از خالدبن زیاد فرا گرفته است. جابر مخترع قوانین کیمیایی قدیم و بنیانگذار کیمیای جدید یعنی شیمی است و ترقی شیمی امروز بر اثر بنایی است که پایه اصلی آن را جابر استوار کرده است.

جماعتی از علما و کتابشناسان عقیده دارند که شخصی به نام جابر اصلا وجود نداشته است. گروهی هم گفته‌اند که او وجود داشته ولی کتابی تالیف نکرده است، کتاب‌هایی که به نام او تالیف شده و در میان مردم مشهور است از تالیفات دیگران است. اما محمد بن اسحاق به این جمعیت اعتراض کرده و گوید: چگونه می‌توان باور کرد عالمی دو هزار برگ کتاب بنویسد و آن را به کس دیگری نسبت دهد؟ حقیقت این است که جابربن حیان به همین نام وجود داشته و در میان مردم مشهور بوده است، علما و دانشمندان او را می‌شناخته‌اند و با آثارش آشنا بودند و باید گفت که این گفته‌ها از جهل و نادانی سرچشمه می‌گیرد. محمدبن اسحاق سه تن از شاگردان جابربن حیان را به نام‌های خرقی، ابن عیاض مصری و اخمیمی معرفی کرده است.

ابن خلکان ضمن حالات امام جعفر صادق(ع) نوشته است: یکی از شاگردان او ابوموسی جابربن حیان صوفی طرسوسی است. جابر کتابی در هزار ورقه تالیف کرده و همه مطالب آن را از جعفربن محمد صادق روایت کرده است.

خوانساری در روضات الجنات می‌گوید: ابوموسی جابربن حیان صوفی طرسوسی از مشاهیر علمای قدیم بود و در علوم غریب و کیمیا و غیر آن مهارت داشت و یکی از استادان صنعت کیمیا بود. کسانی که بعد از او در این فن کار کردند رموز کار را از وی آموختند و او راه را برای دیگران باز کرد و رموز و اسرار را به دیگران آموخت. وی علم میزان را پس از آن که حقیقتش را از دست داده بود لباس تازه‌ای بر تن آنها پوشانید و مطالب مربوط به آن را از اندیشه ژرف خود به دست آورد.

تالیفات جابر

شیخ آغا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه تعدادی از کتاب‌های جابر بن حیان را یاد می‌کند که عبارتند از: الاسرب، القلعی، ذهب، نحاس، مفتاح الرموز، رحل الطلسم، التدابیر در علم کیمیا، الکامل در علم کیمیا و ...

اسماعیل پاشا بغدادی در کتاب اسماءالمولفین گوید: جابربن حیان عبدالله کوفی طرسوسی، ابوموسی شاگرد امام جعفر صادق(ع) در سال 160 در گذشت. مصنفات او عبارتند از: الارشاد فی التعبیر، اسرار البراینات، الایضاح فی علم الکاف، علل المعادن، الاحراق، الشعر، مهج النقوس، الخواص الکبیر.

در نهایت او گوید مجموعه آثار جابر 232 کتاب بوده است. خوانساری نیز گوید: جابر آثاری دارد، از جمله کتاب منتخب است که در صنعت طلسمات تدوین نموده، نیز کتاب طلسمات کبیر است که در پنجاه مقاله گرد آورده است، کتاب مفتاح که در صور درجات و تاثیر آن در احکام نجومی، و کتاب الجامع در اسطرلاب علمی و عملی و مشتمل بر هزار باب و اندی است.

در کتاب دائره المعارف آریانا ذیل جابر آمده است: ابوموسی جابربن حیان ازدی، کیمیادان مشهور عرب در نزد میحیان قرون وسطی مشهور بوده، نسبتش را گاهی طوسی و گاه طرسوسی نوشته‌اند. گویند وی نخست از فرقه صائبه بوده و از این جهت او را حرانی یاد کرده‌اند.

در تعلیقات الذریعه، ذیل کتاب التدابیر تالیف جابر آمده است که جابربن حیان به برامکه پیوست و در دستگاه آنها به کار تالیف و تصنیف پرداخت و برمکیان را به وزارت خود برگزید و وزارت آنان تا سال 187 دوام پیدا کرد. بعد از سقوط برامکه، جابربن حیان به کوفه رفت و در آنجا مخفی شد. این که از جابر با برمکیان نام برده شده، گواه بر این مدعا است. او بعدا کوفه را ترک کرد و به خراسان رفت و در طوس وفات یافت.

برگرفته از کتاب نام آوران طوس

نوشته سید مهدی سیدی فرخد، محمد جعفر یاحقی

انتهای پیام/