مهاجرت ،حاشیه نشینی ،کارگران فصلی وآسیب های اجتماعی

مقدمه :

دربررسی جامعه شناختی آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر و عوامل تأثیرگذار بر آنهادرمیان شهروندان تهرانی ،اقشاربسیاری ازشهروندان در معرض پدیده های جرم زایی هستندکه دراین میان مهاجرین وحاشیه نشینان بعنوان دارندگان رفتارهای پرخطر بیشتر مورد توجه هستند.ترکیب ناهمگون بافت جمعیتی مهاحران ،عدم انسجام قومی وفرهنگی ،رشد فقر ومسائل تاثیر گذار اقتصادی ،وجودزمینه برای پذیرش جرم زایی و......

از مهمترین عواملی هستند که نقش مهاجران رادربروز آسیب های اجتماعی برجسته تر می نماید.دراین میان کارگران فصلی یکی از گروههای بارفتارهای پرخطر هستند . طبق آمارهای رسمی معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران سالانه حدود 50 هزار نفرکارگر فصلی به تهران مراجعه می‌کنند، البته با توجه به سیال بودن جمعیت کارگران فصلی ،آمار دقیقی از میزان حضور آنها در شهر تهران موجود نیست.  جامعه آماری کارگران مهاجر فصلی در سطح شهر تهران ،  نشان می‌دهدکه استعمال سیگار، قلیان، مصرف مواد مخدر، خرید و فروش سی دی و ورق بازی ،بیشترین نوع آسیب های اجتماعی رادر بین کارگران فصلی دارد. با توجه به اهمیت این پدیده وموضوع ،خبرنگاراجتماعی خبرگزاری تسنیم با دکتر ستارپروین ،جامعه شناس وعضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به گفت وگو نشسته است که از تظرتان می گذرد:

                                                                                                               *********************
تسنیم :تهران به عنوان یک کلانشهر چگونه از سوی آسیب های اجتماعی تهدید می‌شود؟
پروین :شهرها و به ویژه کلانشهر تهران در عین حال که کانون تمدن و رشد فرصت‌های متعدد هستند، می توانند به کانون‌های ترس، ناامنی و انواع مسائل و آسیب‌های اجتماعی مبدل شوند. امروزه کلانشهرها در کشورهای در حال توسعه با مسائل عدیده‌ای روبرو هستند؛ به‌طوری‌که حل وکنترل آنها از توان مدیریت شهری خارج است. از جمله این مسائل مهاجرت و پیامدهای عدیده آن است.کلانشهر تهران نیز از این قاعده مستثنی نیست و در چند دهه گذشته به دلیل مهاجرت بی رویه و بی قاعده، تعادل نظام شهری آن به هم خورده است. البته در حال حاضر مهاجرت‌های دائم به تهران ،به حداقل میزان خود رسیده است، ولی همچنان مهاجرت‌های موقت و چرخشی در تهران نمودبیشتری دارد .به عنوان مثال کارگران مهاجر فصلی ،از جمله گروه‌های شهری آسیب پذیر هستند که از چند دهه گذشته به دلایل مختلف، به صورت موقت و در فصول خاصی از سال از برخی مناطق و استان های کشور به شهر تهران مهاجرت می‌کنند.بی توجهی به موضوع توسعه برابر و متوازن و دوری از شرایط آرمانی توسعه همه جانبه ،باعث شده است که هر سال نیروهای کار جوان از مناطق کمتر توسعه یافته کشور در جستجوی کار به تهران وارد شوند.این افراد به دلیل آن‌که جذب نظام اجتماعی ،اقتصادی شهری نمی‌شوند متاسفانه در بسیاری از آسیب‌های شهری گرفتار می‌شوند.
تسنیم :به کارگران فصلی اشاره کردید؛ این افراد چه ویژگی‌هایی دارند؟
پروین :مهاجرت عامل پیدایش و حضور کارگران فصلی مهاجر در شهر تهران است. یک ویژگی برجسته آنها این است که به صورت دوره‌ای و متناوب در فضاهای شهری قرار می‌گیرند. این افراد ظاهراً در شهرها هستند، ولی بنا به دلایلی تمایلی به ماندن ندارند و جذب متن شهری نمی‌شوند و با وجود آن‌که در متن شهر هستند در حاشیه آن به سر می‌برند و در عین حال که در حاشیه هستند در متن آن قرار دارند. حضور این افراد در شهر تهران سبب بروز مسائل متعددی برای آنها،خانواده‌هایشان و همچنین فضاهای شهری تهران

می‌شود که متأسفانه تاکنون به طور جدی در مطالعات علمی و آکادمیک مورد توجه قرار نگرفته است.تحقیقات نشان می‌دهد که برخی شیوه های زیست کارگران فصلی مانند دوری از خانواده، اعتیاد، زندگی گروهی با همسانان و بی بند وباری جنسی در میان برخی از کارگران مهاجر از عواملی هستند که می‌توانند به صورت مستقیم یا با واسطه منجر به ابتلا به ایدز  در میان آنها شوند. در تحقیق دیگری رابطه میان بیکاری و قاچاق مواد مخدر مورد تأیید قرار گرفته و نشان می‌دهد کارگران مهاجر در دوران کاربه سختی می‌توانند با خانواده های خود ملاقات کنند. به‌علاوه ممکن است افراد کم سن و سالی که در میان کارگران مهاجر کار و زندگی می‌کنند توسط کارگران بزرگ تر مورد سوء استفاده جنسی قرار می گیرند.

تسنیم :دلیل خطرپذیری و شیوع ریسک آسیب های اجتماعی در بین این گروه‌ها چیست؟
پروین :این افراد به صورت گروه‌های پرجمعیت زندگی می‌کنند و اغلب در محل کار خود از سکونت گاه‌های خوابگاهی برخوردارند.از مصادیق این گروه ها می توان به کارگران ساختمانی، کارگران کارگاه‌ها، کارگران  میادین میوه و تره بار، رستوران ها، نانوایی‌ها، فضای سبز پارک ها و گروه هایی که برای پیدا کردن کار در میادین اصلی و بر سر چهارراه ها تجمع می‌کنند، اشاره کرد.برخی از مطالعات در مورد این گروه‌ها نشان می دهد که این گروه‌ها از لحاظ اجتماعی واقتصادی آسیب پذیرند و نسبت به کارگران بومی علیرغم ساعات کاری بیشتر و انجام کارهای سخت و خطرناک از دستمزدهای کمتری برخوردارند. عدم امنیت شغلی و شرایط ناپایدار فعالیت موجب می‌شود که آنها به منظور کسب درآمد بیشتر و تلاش برای بدست آوردن حداقل پس اندازی برای خود وخانواده  که معمولاً در مبدأ زندگی می کنند، تن به کارهای بسیار خطرناک و سخت بدهند و به لحاظ عدم برخورداری از تغذیه، بهداشت و مسکن مناسب، از نظر جسمی و روانی بسیار آسیب پذیر شوند و به دلیل بروز بیماری های مزمن و عدم درمان به موقع از ضریب بسیار پایینی در این زمینه برخوردار باشند.
تسنیم :شما تحقیقاتی را در ارتباط با کارگران فصلی انجام داده‌اید، در یک نگاه اجمالی این گروه از اقشار جامعه را برای ما تشریح کنید؟
پروین :در حوزه مطالعات داخلی درباره کارگران مهاجر به خصوص کارگران فصلی ،متأسفانه مطالعات چندانی انجام نشده است و این پژوهش ها بسیار معدود هستند. از این رو بنده پس از بررسی فراوان تعدادی از این مطالعات و نتایج آنها را که مرتبط با موضوع هستند مورد بررسی قرار دادم. مطالعه‌ای با عنوان "مهاجرت کارگری، اشتغال در بازار کار غیررسمی و آسیب پذیری ناشی از آن" نشان می‌دهد به لحاظ شاخص کیفیت زندگی، کارگران در وضع نامناسبی قرار دارند. این افراد معمولاً در گروه‌های چند نفره زندگی می‌کنند و به ندرت به دیدار خانواده خود می‌روند. نزدیک به 82 درصد از کارگران مهاجر که عمدتاً در بخش غیر رسمی مشغول به کار هستند، از هیچ گونه خدمات بیمه ای برخوردار نیستند.تحقیق دیگری به بررسی چرایی آسیب پذیری کارگران صنعتی در منطقه عسلویه پرداخته است. بر اساس نتایج آن ترکیب متغیرهایی مانند کار سخت، محرومیت، عدم امنیت شغلی، دوری از خانواده، گسستن از هنجارهای اجتماعی و حاکمیت این عوامل بر کارگران و تفاوت های ناشی از متغیرهایی مانند سن، وضعیت خانوادگی، تحصیلات و فرهنگ قومی منجر به شکل گیری فضای فرهنگی می‌شود که حاوی وسوسه قوی برای درگیرشدن در فرصت های ضد‌‌‌اجتماعی و ضد‌اخلاقی می‌شود.بر اساس یافته های تجربی تحقیق برای تبیین انحرافات ارتکابی توسط کارگران یک مدل نظری ارائه می‌شود که مهم ترین متغیرهای آن عبارتند از عوامل بازدارندگی درونی(تصور مثبت از خود، خود آگاهی و درک مسئولیت)  و بیرونی( احساس تعلق به گروه، اعمال محدودیت منطقی، دسترسی به فرصت ها برای درگیر شدن در مسئولیت های اجتماعی) فشاردرونی (خستگی، اضطراب و عدم رضایت) و فشار بیرونی( فقر، بیکاری، عدم تساوی و شرایط بد مسکن)  و کشش درونی (وسوسه، ترغیب، تحریک پذیری) و بیرونی (باندهای جرم و وجود همنشینی نامناسب).

تسنیم :اصول و اکولوژی شهری چگونه در بروز این آسیب‌ها می تواند موثرباشد؟
پروین :نظریه پردازان مکتب شیکاگو و اکولوژی شهری که دیدگاه منفی نسبت به شهرنشینی دارند، موضوعات مهاجرت  را با بزرگی و ناهمگونی شهر و در نتیجه بروز آسیب های متعدد اجتماعی در شهرها و به خصوص در کلانشهرها مرتبط می‌دانند. بر اساس این مکتب نظری در نتیجه مهاجرت، بسیاری از اخلاقیات و نرم های اجتماعی که تنظیم کننده شیرازه روابط اجتماعی است، از بین می‌رود یا تاثیرات آنها کمرنگ می‌شود. به زعم رابرت پارک بنیان‌گذار مکتب شیکاگو مهاجرت و تحرکات جمعیتی نظم اجتماعی را به هم می‌زند. پارک معتقد است که زوال پیوندهای محلی و توانایی ضعیف گروه‌های اولیه مانند خانواده و محله برای اعمال مکانیسم های غیر رسمی کنترل اجتماعی در محیط شهری از عوامل مستقیم جرم، بزهکاری جوانان و فساد هستند. در تبیین آسیب‌های شهری سه ایده اصلی در این مکتب شکل گرفت:1. نظریه منطقه‌ای جرم و آسیب های اجتماعی شهر 2. نظریه بی سازمانی اجتماعی 3. نظریه همنشینی افتراقی. در این مطالعه تأثیرات منفی شهرنشینی شامل احساس طرد اجتماعی، احساس آنومی اجتماعی، احساس بی سازمانی اجتماعی، احساس از خود بیگانگی، منزلت پایین اجتماعی و همنشینی افتراقی است.
تسنیم :بر اساس نظریات مختلف بخصوص نظریه فشار، آیا می‌توان پذیرفت که جرم فقط مختص طبقات پایین و فرودست جامعه است؟
پروین :نظریه فشار و ساختار اجتماعی ،فرض را بر این می‌گیرد که جرم اساساً یک مسئله طبقه پایین است .جرم شناسانی که جرم را به عنوان پیامد مستقیم محرومیت و خشم طبقه پایین در نظر می‌گیرند به عنوان نظریه‌پردازان فشار شناخته می‌شوند. آنها بر این عقیده‌اند که اغلب مردم اهداف و ارزش‌های مشابهی دارند اما توانایی دسترسی به اهداف مشخص به وسیله طبقه اقتصادی اجتماعی طبقه بندی می‌شود. فشار در نواحی ثروتمند محدود می‌شود، زیرا فرصت‌های آموزشی و شغلی را در دسترس دارند. موضوع اساسی در این نظریه نوع بندی منابع فشار و سازگاری کجروانه با آن است. ایده اصلی نظریه فشار این است که اهداف عامی که یک جامعه یک جامعه برای اعضایش ایجاد می‌کند، ممکن است برای عده ای در دسترس نباشد. از نظر مرتون ساختار اجتماعی، ریشه جرم و سایر آسیب‌ها و مسائل اجتماعی است.از نظر وی افراد مطیع قانون هستند، اما زمانی که تحت تأثیر فشار زیاد باشند، به جرم رجوع می‌کنند. شکاف میان اهداف و وسایل فراهم کننده این اهداف منبع فشار است. یکی دیگر از تئوری‌های فشار، نظریه آنومی نهادی است که بر این موضوع تاکید دارد که جرم تا حدودی نتیجه سازمان اجتماعی یک جامعه مانند خانواده، اقتصاد، آموزش، نظام سیاسی  وجهت‌گیری های فرهنگی گسترده است. در نظریه آنومی نهادی دو نیرو بر میزان جرم تاثیرگذار است؛ فشار فرهنگی در جهت موفقیت مادی و فشار اجتماعی که نهادهای اجتماعی‌کننده را تضعیف می‌کند. نظریه عمومی فشار به جای تأکید بر محدودیت طبقه پایین اجتماعی و یا فقدان فرصت بر جنبه های روانشناسی اجتماعی فشار تأکید می‌ورزد. بر این اساس افرادی که تحت فشار در سطح خرد هستند، مجموعه ای از احساسات منفی مانند عصبانیت، محرومیت و افسردگی را تجربه می‌کنند و از طریق جرم بر این فشار‌ها و هیجانات منفی غلبه می کنند زیرا جرم ممکن است راهی برای کاهش و یا فرار از فشار باشد.
تسنیم :از منظر شما کارگران فصلی به چند گروه تقسیم و دسته بندی می‌شوند؟
پروین :یکی از مهم‌ترین اهداف در مطالعات اجتماعی به ویژه در مطالعات کیفی، گونه شناسی موضوعات مختلف است. بر اساس محورهای مختلف ،مانند استان محل سکونت، سن و نوع شغل می‌توان کارگران فصلی را طبقه بندی کرد، ولی از آنجا که ما به بررسی آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر در بین این قشر می‌پردازیم، لذا بر مبنای این موضوع تلاش می‌شود به طور کلی گونه شناسی بر مبنای رفتارهای پرخطر و میزان گرایش کارگران فصلی و همچنین نوع این رفتارها صورت گرفته و به صورت ذیل باشد:کارگران مستعد آسیب(تفننی)، کارگران آسیب پذیر، کارگران آسیب زا
گونه اول که اغلب کارگران فصلی را شامل می‌شود ،کارگران فصلی هستند که اقدام به رفتارهای پرخطر به شکل عملی نکرده اند، ولی با توجه به مشاهدات و مصاحبه‌های صورت گرفته مستعد آسیب پذیری در مقابل رفتارهای پرخطر هستند. از شایع ترین رفتارهای پرخطری که در این گونه از کارگران وجود دارد، استعمال سیگار و بعضاً قلیان می‌باشد که غالب افراد این طبقه اقدام به مصرف آنها می‌کنند. کارگران فصلی در این طبقه ،میزان خودکنترلی و کنترل اجتماعی بالایی دارند و به دلیل مواردی مانند وجدان، خانواده، ترس از قانون،ترس از پلیس و یا مجازات، اقدام به رفتارهای خلاف قانون نمی‌کنند و قانع به درآمد بخور و نمیرکارگری هستند.کارگران این طبقه دارای ویژگی های مشترکی با دو گونه دیگر هستند؛ از جمله اینکه به طور روزمره با فشارهای اجتماعی در سطح خرد روبرو هستند.

به طوری‌که اغلب آنها آسیب‌های جسمی و روانی روزمره را تجربه می‌کنند، از درآمد پایین برخوردارند، وضعیت تغذیه و استراحت آنها مناسب نیست و مدام از وضع خود شاکی هستند. مهم‌ترین ویژگی این طبقه مستعد بودن آنها در مقابل رفتارهای پرخطر و بعضاً خلاف قانون است. بخشی از افراد این‌گونه کارگری، اقدام به دست‌فروشی کالاهایی مانند جوراب، چتر و... در سطح شهر می‌کنند .

این‌گونه کارگران به رفتارهای پرخطری مانند خودکشی، استعمال سیگار و مصرف مواد مخدر بیشتر از سایر آسیب‌ها و رفتارهای پرخطر گرایش دارند. دلیل این موضوع هم وجود فشارهای اجتماعی روزانه و تأثیرات منفی زندگی حاشیه‌ای در شهر تهران است که کارگران فصلی به صورت مداوم تجربه می‌کنند. همان‌طور که ذکر شد این گونه کارگران بیشترین تعداد از کارگران فصلی را به خود اختصاص می‌دهند.
گونه دوم از کارگران فصلی، کارگران آسیب پذیر هستند. این گونه ،به دلیل وجود شرایط سخت زندگی کارگری و فشارهای متعدد ناشی از آن درگیر در آسیب ها و رفتارهای پرخطر می‌شوند. عمده ترین آسیب‌هایی  که در این گونه شایع است، اعتیاد و مصرف مواد مخدر، خودکشی، بی‌خانمانی و استعمال سیگار و قلیان می‌باشد.ویژگی اصلی رفتارهای پرخطری که در میان این گونه کارگری وجود دارد این است که این رفتارها و آسیب‌ها قربانی ندارد و به واقع خود فرد قربانی اصلی آن است. به‌طوری‌که شرایط سخت زندگی کارگری باعث شده که کارگر فصلی از طریق این آسیب ها دست به تخریب خود بزند. بنابراین می‌توان این نوع از آسیب‌ها و رفتارهای پرخطر را بدون قربانی نامید.

اعتیاد به انواع مواد مخدر سنتی و صنعتی مانند تریاک، کراک و شیشه یکی از شایع‌ترین آسیب‌های اجتماعی در بین این گونه است.بی خانمانی و کارتن خوابی که پیوند نزدیکی با مصرف مواد مخدر و خودکشی در بین کارگران فصلی دارد، یکی دیگر از آسیب های اجتماعی است که در بین گونه دوم از کارگران فصلی وجود دارد ،که البته معمولاً بعد از اعتیاد به مواد مخدر صورت می‌گیرد.

علاوه بر این استعمال سیگار و قلیان و خرده دزدی هم در بین این گونه از کارگران فصلی نیز دیده می‌شود. این گونه از کارگران به دلیل ضعف‌های جسمی و روحی ناشی از این گونه آسیب‌ها و رفتارهای پرخطر در نهایت توان کار کردن را از دست می‌دهند و کمتر به جستجوی کار می‌آیند .به تعبیر مرتون از این دسته از کارگران به عنوان گوشه گیران و کناره‌گیران می‌توان یاد کرد.
گونه سوم از کارگران فصلی ،را می توان کارگران آسیب زای شهری نامید. این دسته از کارگران فصلی بیشتر تولیدکننده آسیب در شهر تهران هستند و برعکس دو گونه اول به صورت فعال این گونه رفتارها را مرتکب می‌شوند. بیشتر این رفتارها خلاف قانون است و بنابراین از آنها به عنوان جرم می توان یاد کرد. این گونه از کارگران بیشتر اقدام به رفتارهایی مانند سرقت، قاچاق و خرید وفروش مواد مخدر می‌کنند. یکی از عمده‌ترین دلایلی که از نظر کارگران باعث می شود به سمت خرید و فروش مواد مخدر بروند، وجود و حضور فشار اجتماعی در سطح خرد مانندبیکاری و بی پولی است .این گونه از کارگران بیشتر از دو گروه قبلی به محیط شهری آسیب می‌زنند و جرائمی هم که مرتکب می‌شوند در برخی موارد دارای قربانی است و به دیگران صدمه وارد می‌کند. از جمله ویژگی‌های دیگر این تیپ از کارگران ،خود‌کنترلی و کنترل اجتماعی پایین درمقابل گرایش به آسیب‌های اجتماعی است. مواد فروشی یکی از شایع ترین رفتارهای آسیب‌زایی است که از جانب این دسته از کارگران صورت می‌گیرد. ضمن اینکه خرید و فروش مواد اغلب در میادین اصلی شهر تهران صورت می‌گیرد.

تسنیم :ازاینکه فرصت این گفت وگو را به ما دادید تشکر می کنیم.

گفت وگو از :زهره رمزی ،بخش اجتماعی خبرگزاری تسنیم

انتهای پیام /